قازاق حاندارىنىڭ رەسەي بوداندىعىنا رەسمي تۇردە كەلىسىم بەرگەنگە دەيىن-اق ورىس يمپەراليزمى ۇلى دالا تەرريتورياسىنا وڭمەڭدەپ ەنىپ قويعان ەدى. كەلە — كەلە «اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن، اق نايزانىڭ ۇشىمەن» ساقتالىپ، اماناتقا قالىپ وتىرعان بايتاق مەكەننىڭ ءتورت قيىرىنداعى بابالار بەيىتى – شەگەندەلگەن شەكارا بەلگىسى بولۋدان قالا باستادى.

وسى كەزەڭنەن باستاپ قازاق دالاسىن جاۋلاۋدىڭ تاريحى جازىلا باستادى. نەگىزىندە، بىزگە تاۋەلسىزدىك شەجىرەسىن ءتۇزۋ قانشالىقتى ماقتانىش بولسا، وتارلاۋ ساياساتىنىڭ شىندىعىن جاريالاۋ سونشالىقتى جاۋاپتى بولۋى ءتيىس.

ۇلى دالانى ورىستاردىڭ وتارلاۋىن ەرىكتى وتارلاۋشىلاردىڭ بولۋى جانە ولاردىڭ ءىزىن الا كەلگەن ۇكىمەتتىك درۋجينالاردىڭ قوزعالىسى ارقىلى ايىرۋعا بولادى. ورىس عالىمدارىنىڭ ءوزى «ەرىكتى وتارلاۋشىلار» دەپ جۇمىسكەر شارۋالاردى، سەكتانتتاردى، باسقا دا ءارتۇرلى توبىردى تانىدى. بۇلار رەسەيدەن XVI – XVII عاسىرلاردا قاشىپ كەتكەن بولاتىن. وتارلاۋدا قامالدار سالىپ، پوسەلكەلەر مەن قالالار تۇرعىزعان اسكەري وتريادتار شەشۋشi رول اتقارادى. ولار ەرتiس پەن گوركا جەلىسى اتانعان بەكىنىستەردى جاسادى.

پاتشا وكىمەتى 1868 جىلى «دالالىق وبلىستار تۋرالى ۋاقىتشا ەرەجەنى» بەكىتتى. وسى زامانعا سايكەس قازاقستاننىڭ تەرريتورياسى ۇشكە بولىنەدى. اتاپ ايتقاندا، اكىمشىلىك باسقارىلۋى جاعىنان سىرداريا مەن جەتىسۋ وبلىسى – تۇركىستان، ورال مەن تورعاي – ورىنبور، اقمولا مەن سەمەي – باتىس ءسىبىر گەنەرال گۋبەرناتورلىعىنا باعىنىشتى بولدى. ءسويتىپ، رەسەي وتارشىلارى ەجەلگى باسقىنشىلاردىڭ ء«بولىپ ال دا، بيلەي بەر!» دەگەن جاۋىزدىق ۇرانىن پاتشا جارلىعىمەن زاڭعا سايكەستەندىرىپ الدى.1868 جىلعى «ۋاقىتشا ەرەجەگە» سايكەس، سان عاسىرلار بويى قازاق حالقىنىڭ اتامەكەنى – اتىراۋدان الماتىعا دەيىن كەڭ بايتاق جەر مەملەكەت مەنشىگى دەپ جاريالاندى. بۇل ۇقساستىعى از بولعانداي پاتشا ۇكىمەتى 1889 جىلى ورىس شارۋالارىن قازاقستانعا قونىستاندىرۋ جونىندەگى تاعى ءبىر زاڭ شىعاردى. ارنايى قونىس اۋدارۋ باسقارماسى قۇرىلدى. مىنە، ناق وسى باسقارمانىڭ ارالاسۋ ناتيجەسىندە التى الاشتىڭ ەڭ شىرايلى جەرلەرى تارتىپ الىندى. ءسويتىپ، ءحىح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا ساحاراعا كەم دەگەندە 1,5 ميلليون رەسەيلىك قونىس اۋدارىپ، قازاقستاننىڭ ەڭ شۇرايلى دەگەن 45 ميلليون تاقتا جەرىن تارتىپ الدى. بۇل رەتتە اسىرەسە ورال، جەتىسۋ ءسىبىر قازاقتارى قيت ەتسە نايزاسىن شوشاڭداتىپ، قىلىشىن جالاڭداتىپ، مومىن حالىققا كۇن كورسەتپەگەنى ءوز الدىنا ءبىر بولەك اڭگىمە.

ەلى دە تۇتاس، جەرى دە تۇتاس قازاق حالقىن رەسەي وتارشىلدارى ۇزاق جىلدار بويى تالكەك ەتىپ كەلسە ء«وز بيلىگىڭدى وزىڭە بەرەمىن» دەگەن كەڭەس ۇكىمەتى دە الاشتىڭ جەرىن، ەلىن بىرىكتىرۋگە كەلگەندە نەشە ءتۇرلى قۇيتىرقىعا باستى. ەڭ اۋەلى بولشەۆيكتەر قازاق ۇلتىنىڭ بىرلىگىن، تاۋەلسىزدىگىن، ەڭسەلى ءھام ەگەمەندى مەملەكەتتىگىنىڭ تۋىن كوتەرگەن الاش وردا وكىمەتىن جويدى، ونىڭ ءسۇت بەتىندە قايماعى بولعان اياۋلى ازاماتتارىنىڭ كوزىن قۇرتتى. سودان كەيىن بارىپ رەسەيدىڭ اشسا الاقانىنان، جۇمسا جۇدىرىعىنان شىعا المايتىن قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋعا كەلىسىم بەردى. سونىڭ وزىندە بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتى تورالقاسىنىڭ 1919 جىلعى 27 تامىزداعى قاۋلىسىمەن تورعاي وبلىسىنىڭ قوستاناي ۋەزى چەليابى گۋبەرنياسىنا بەرىلىپ كەتتى.

بۇل رەتتە بولشەۆيكتەر، بىزدىڭشە، مىنا جايتتاردى اڭعارعان جوق. بىرىنشىدەن، چەليابى گۋبەرنياسىمەن شەكتەسسە دە، قوستاناي ۋەزى ءيسى قازاق بالاسىنىڭ جۇرەگىنىڭ تورىنەن ورىن العان سارىارقانىڭ كىندىگى ىسپەتتى ەدى. سوندىقتان دا، قوستاناي ۋەزىنىڭ رەسەيدىڭ قانجىعاسىنا بايلانۋى قازاقتاردىڭ جۇرەگىنە قانجار سىلتەۋمەن پارا-پار بولىپ شىقتى.

ەكىنشىدەن، بۇل ۋەزدى چەليابى گۋبەرنياسىنا قوساردا مۇنداعى قازاقتاردىڭ ۇزىن-سانى بۇكىل حالىقتىڭ ەسەبى الىنباعانى، سوعان وراي 42 پايىزدىق كورسەتكىشتىڭ شوۆينيستەردىڭ ويدان شىعارعان دالباساسى ەكەندىگى ەسكەرىلمەيدى. ۇشىنشىدەن، قوستاناي ۋەزى رەسەيدىڭ قاراماعىنا وتكەننەن كەيىن قازاقتاردىڭ تۇرمىس-سالت ەرەكشەلىكتەرى دە كوزگە ىلىنبەدى. الاشتىڭ قازاقتارى پاتشا وكىمەتىنىڭ تۇسىندا دا مۇنداي قىساستىق كورمەگەن-ءدى. سوندىقتان حالىق قاتتى اشىندى. جەر-جەرگە ارىزدار، وتىنىشتەر، تالاپ-تىلەكتەر قارداي جاۋدى. ەدىل-كاسپي وڭىرىندەگى ۋەزدەردىڭ دە قازاقستانعا قوسىلۋى وڭاي بولعان جوق. قازان توڭكەرىسiنەن كەيىن استراحان، كراسنويار جانە ياناتەۆسكي ۋەزدەرىنىڭ جەرگىلىكتى تۇرعىندارى ەدىل-كاسپي قازاقياسى اكىمشىلىك باسقارۋعا قوسىلا الماي اۋرە-سارساڭعا ءتۇستى.

قازاقستاننىڭ قۇرامىنا ورىنبوردىڭ ەنۋى ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولدى. 1919 جىلى 19 قىركۇيەكتە قازاق اسكەري رەۆكومى ورىنبوردى قازاقستانعا قوسۋ جونىندە شەشىم قابىلداپ، 1920 جىلدىڭ 7-شىلدەسىنەن ورىنبور قازاقستانعا قارادى. بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن رسفسر حالىق كوميسسارلارى سوۆەتىنىڭ «قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالى كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى» دەكرەتىنە 1920 جىلعى تامىزدىڭ 26-ىندا قول قويىلدى. وسىناۋ دەرەكتى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىمەن جاڭا قۇرىلعان رەسپۋبليكانىڭ قۇرىلتاي سەزى سول جىلعى قازان ايىندا ورىنبور قالاسىندا ءوتتى. قۇرىلتايدا رەسپۋبليكانىڭ شەكاراسى بەلگىلەنەدى. الايدا ءسىبىر رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتى ونى-مۇنى سىلتاۋراتىپ سەمەي جانە اقمولا وبلىستارىنىڭ بايتاعىن قايتارۋدى كەيىنگە قالدىرا بەردى…

سىبىرلىكتەر اۋەلى اقمولا مەن سەمەي وبلىستارى قازاقستانعا بەرىلگەن جاعدايدا جەرگىلىكتى حالىقتان باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ قۇقىنا نۇقسان كەلەدى-ءمىس دەگەن سىلتاۋدى العا تارتتى. سودان كەيىن ءتۇرلى كاسىپورىنداردى ءبىز سالدىق، ونىڭ قۇرال-جابدىقتارىن الىپ كەتۋگە ءتيىستىمىز، مۇندا ءوز كادرىمىزدى دا قالدىرمايمىز دەپ قوقاڭدادى. البەتتە، مۇنىڭ ءبارى باستى سىلتاۋ ەمەس-ءتى. باستى سىلتاۋ – قايتكەندە قازاق جەرىنىڭ سۇبەلى تۇسىن قارپىپ قالۋ-تىن. سوندىقتان ءسىبىر رەۆكومى اسىعىس تۇردە جاڭادان بۇقتارما ۋەزىن قۇرىپ، ونى سەمەي وبلىسىنا قوسقان. جاڭا ۋەزگە زمەينوگورسكي، التاي، زايسان ۋەزىنىڭ بىرقاتار بولىستارى ەنگەن. ونىڭ ەسەسىنە پاۆلودار، ەرتىس ۋەزدەرى ومبى وبلىسىنا قاراتىلعان. ياكي ءسىبىر رەۆكومى وزدەرى مۇددەلى ەمەس بولىستاردى قازاقستانعا بەرگەن دە، شارۋاشىلىق جاعىنان پايدالى ءوڭىردى وزدەرىنە قالدىرۋعا تىرىسقان.1920 جىلدان 1922 جىلعا دەيىن قازاقستاننىڭ سىبىرمەن اراسىنداعى شەكارا ماسەلەسى پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىندە ۆ.ي.لەنيننىڭ قاتىسۋىمەن بىرنەشە رەت قارالعان بولاتىن. مۇنداي تالقىلاۋ رك(ب) پ ورتالىق كوميتەتىندە 1920 جىلعى اقپاندا جانە 1922 جىلعى اقپان مەن مامىردا، بواك-تە 1922 جىلعى قاڭتار مەن اقپاندا بولىپ ءوتتى. 1920 جىلى 9-10 تامىزدا لەنيننىڭ توراعالىق ەتۋىمەن بواك-تىڭ پرەزيديۋمىندا بارلىق مۇددەلى جاقتىڭ قاتىسۋىمەن قازاق ولكەسىن باسقارۋ، ونىڭ شەكارالارى، رەسەي فەدەراتسياسىمەن قارىم-قاتىناستارىنىڭ ماسەلەلەرى قارالدى. سىبىرلىكتەر اۋەلى اقمولا مەن سەمەي وبلىستارى قازاقستانعا بەرىلگەن جاعدايدا جەرگىلىكتى حالىقتى باسقا ۇل وكىلدەرىنىڭ قۇقىنا نۇقسان كەلەدى-ءمىس دەگەن سىلتاۋدى تاعى-دا العا تارتتى. ۆ.لەنين ەداۋىر الاۋىزدىق جاعدايىندا بىردەن-ءبىر دۇرىس جول تابۋعا تىرىستى. بۇل رەتتە ول داۋلى جەر ماسەلەسىن، شەكارا بەلگىلەۋدى قۇرىلعالى تۇرعان قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ پايداسىنا شەشۋدىڭ قاجەتتىلىگىن دالەلدەپ بەردى. تامىزدىڭ ون جەتىسى مەن جيىرما تورتىندە بۇكىل تالقىلاۋ اياقتالعان سوڭ ومبى ۋەزىنىڭ جەرى قاق ءبولىنىپ، ءبىر بولىگى سىبىرگە، ەكىنشى بولىگى قازاقستانعا قارادى. ماسەلەن، ەسىل ۋەزىنىڭ شىعىس جاعىنداعى بەس بولىس اقمولا وبلىسىنىڭ پەتروپاۆل ۋەزىنە بەرىلدى. كەيىنىرەك، دالىرەك ايتقاندا، 1921 جىلى قاراشانىڭ 10-دا ومبى ۋەزىنىڭ 15 بولىسى شالقار ۋەزىنە بەرىلىپ، اقمولا گۋبەرنياسىنا قوسىلدى.

پەتروپاۆل ۋەزىنىڭ جالپى العاندا، اقمولا وبلىسىنىڭ تەرريتورياسىن قايتارىپ الۋ ناق سول جىلدارداعى ازىق-تۇلىك سالىعى ساياساتىنا نارازىلىق بىلدىرگەن ەرەۋىلدەردىڭ سالدارىنان دا ەداۋىر كەشىكتى. دەگەنمەن، «ەشتەن كەش جاقسى»، ءسىبىر رەۆكومىنىڭ سەرگەلدەڭى قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىز، ەگەمەندى ەل بولۋ جولىنداعى تالپىنىسىنا توسقاۋىل بولا المادى.

1921 جىلى 19 كوكەكتە قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ دەكرەتى بويىنشا جايىق پەن ەرتىس وڭىرىندە بۇرىن كازاقتارعا تارتىپ اپەرىلگەن ون شاقىرىمدىق شەپ قۇرعان جەرلەر قازاق حالقىنا قايتارىلدى. بۇل جەكەلەگەن ورىس جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ىزالى قارسىلىعىن تۋعىزدى. رەسپۋبليكانىڭ قۇرامىنان جەكەلەگەن ۋەزدەردى، ءتىپتى گۋبەرنيالاردى ءبولىپ اكەتۋگە ارەكەتتەر جاسالدى. مىسالى، 1921 جىلى ماۋسىمدا ورال گۋبكومى كازاقتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ دەگەن جەلەۋمەن جايىقتىڭ سول جاق جاعالاۋىندا قازاقتارعا قايتارىلعان ون شاقىرىمدىق شەپ قۇرايتىن جەردى بەرمەۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، ورتالىققا ورال گۋبەرنياسىنىڭ قازاق اسسر-ىنەن بولىنەتىندىگى تۋرالى حابارلادى. الايدا، پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى مۇنداي ءوتىنىشتى قابىلداماي تاستادى. ال رك (ب) پ قازاق وبكومىنىڭ پرەزيديۋمى گۋبكومنىڭ پوزيتسياسىن ساياسي قاجەتتىلىك رەتىندە ايىپتادى. ءسويتىپ، گۋبكومنىڭ قۇرامىنا وزگەرىستەر ەنگىزدى.

قوستاناي گۋبەرنياسىنىڭ كەيبىر باسشى قىزمەتكەرلەرىنىڭ تاراپىنان دا شوۆينيستىك ارەكەتتەر كورىندى. ۇلت ساياساتىنىڭ ءمانىسىن تۇسىنبەگەن ولار قوستاناي ۋەزىن قازاق اسسر-نىڭ قۇرامىنان ءبولىپ چەليابى گۋبەرنياسىنا قوسۋ تۋرالى تالاپ قويدى. الايدا، س. مەڭدەشەۆ، س. سەيفۋللين، ءا.دوسوۆ باسقارعان ارنايى كوميسسيا قوستاناي گۋبكومىنىڭ جۇمىسىن زەرتتەپ، باسشى قىزمەتكەرلەر توبىنىڭ شوۆينيستىك كوزقاراسىن ايىپتادى. ءسويتىپ، گۋبكومنىڭ حاتشىسى شافرەت باستاعان بۇل توپتى قىزمەتتەن بوساتتى.

بۇكىلوداقتىق ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ جونىندەگى دەكرەتتە جاڭا قۇرىلعان مەملەكەتكە تۇركىستانعا قاراستى جەتىسۋ مەن سىرداريا وبلىستارىن قازاقستانعا بەرۋ پروتسەسى دە بىرنەشە جىلعا سوزىلدى. ارينە، وسىنداي كەشىگۋدىڭ وزىندىك سەبەپتەرى جوق ەمەس-ءتى. بۇل جەردە، ءسوز جوق ەڭ باستى قيىنشىلىق ۇلتتىق شەكارانى ايقىنداۋ پروتسەسىنەن تۋىندادى.

تۇرعىندارى ميداي ارالاسىپ جاتقان تۇركىستان ولكەسىندە شەكارانى بەلگىلەۋ راسىندا وڭاي شەشىلە قويمادى. اۋەلى حالىقتار اراسىندا، ەڭبەكشىلەر ورتاسىندا تۇسىنىك بەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە تۋرا كەلدى. سونىڭ وزىندە تاشكەنت ماڭىنداعى بىرقاتار قازاقستاندى قالاسا، شىمكەنت ماڭىندا، وش وڭىرىندەگى وزبەكتەر وزبەكستان رەسپۋبليكاسىن تاڭدادى. مۇنداي ايتىس-تارتىستار شەكاراعا جاقىن اۋدانداردىڭ بارىندە دە ورىستەدى. قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى كوپ تالقىلاعان ماسەلە – ءمىرزاشول مەن تاشكەنت ۋەزدەرىنىڭ قاي رەسپۋبليكاعا قارايتىنى. ويتكەنى، بۇل ەكى ۋەزدە جالپى العاندا قازاقتار كوپ تە، وزبەكتەر از ەدى. اقىرىندا بۇل داۋلى ماسەلەگە رك (ب) پ ورتالىق كوميتەتى ارالاسىپ، ماسەلەنى «ايتتىم بولدى، كەستىم ءۇزىلدى» پرينتسيپىمەن شەشىپ، بۇل جەرلەردى وزبەكستان جەرلەرى دەپ تانىدى. ناتيجەسىندە تاشكەنت ۋەزىنىڭ – 10, ءمىرزاشول ۋەزىنىڭ – 2 بولىسى قازاقستانعا قايتارىلدى. جالپى العاندا الگىندەگى 12 بولىس ەلدەن باسقا جەتىسۋ وبلىسىنىڭ الماتى، جاركەنت، لەپسى، تالدىقورعان ۋەزدەرى، سىرداريا وبلىسىنىڭ قازالى، اقمەشىت، تۇركىستان، شىمكەنت، اۋليەاتا ۋەزدەرى، سونداي-اق جيزاق ۋەزىنىڭ 6 بولىسى قازاقستانعا قارادى. تۇركىستانعا قاراستى – ءامۋداريا، حورەزم رەسپۋبليكاسىنا قاراستى وجەيلى وبلىستارىنىڭ قاراقالپاقتارى مەن قازاقتارى ءوز تاعدىرلارىن قازاقستان حالقىمەن بايلانىستىرعىسى كەلدى. قاراقالپاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى قۇرىلىپ، قازاقستاننىڭ قۇرامىنا ەندى. سايىپ كەلگەندە، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 1500 ادام مەكەندەيتىن 600 000 شارشى شاقىرىم جەرى قازاقستان جەرىنە ءوتتى. بۇل از با، كوپ بە؟ البەتتە، باستاپقى شەشىمگە قاراعاندا بۇل ەداۋىر ولقى كورسەتكىش. ويتكەنى العاشقى قۇجات بويىنشا، قازاقستانعا 2,5 ملن. تۇرعىنى بار 900 000 شارشى مەتر جەر بەرىلۋى ءتيىس ەدى.

1930 جىلى قاراقالپاق اۆتونوميالى وبلىسى ماسكەۋدىڭ نۇسقاۋىمەن وزبەكستاننىڭ قۇزىرىنا كەتتى. كەيىنىرەك، اكىمشىلىك باسقارۋ تۇرعىسىنان قولايلى دەپ بوستاندىق اۋدانى دا وزبەكستانعا بەرىلدى. اراعا تاعى ءبىراز ۋاقىت سالىپ ماقتارال، جەتىساي، كيروۆ، يليچ اۋداندارى وزبەكستاننىڭ قانجىعاسىنا بايلاندى. وسىناۋ الىس-بەرىستىڭ بىردە-بىرىنە حالىق ىقىلاس بىلدىرگەن جوق. ءبارىن شەشۋشى – ماسكەۋ، ءبارىن رەتتەۋشى – كومپارتيا. وسىنداي قيعاشتىق سالدارىنان قاراقالپاقستاندا، بوستاندىق اۋدانىندا تاشكەنت، سامارقان، بۇقارا، جيزاق جانە تاعى باسقا وبلىستاردا قازاقتار ءوز رەسپۋبليكاسىنان تىسقارى مەملەكەتتەردە قالىپ قويدى. سونىمەن بىرگە، قازاقستان حالقىنىڭ سانى ەداۋىر ءوستى. ەگەر 1920 جىلى تۇرعىندارىنىڭ جالپى سانى – 4,8 ملن. ادام بولسا، 1925 جىلى ول كورسەتكىش 6,5 ملن. ادامعا كوبەيدى. وسى كەزەڭدە جەرگىلىكتى ۇلتتىق ۇلەس سالماعى دا 10 پايىزعا ءوسىپ، 1925 جىلى رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 57 پايىزىن قازاقتار قۇرايدى.

رەسپۋبليكانىڭ گەوساياسي جانە ەكونوميكالىق-گەوگرافيالىق جاعدايى دا ءبىرشاما وزگەرىسكە ۇشىرايدى. بۇرىندارى قازاقستان ازعانتاي عانا بولىكتە قىتاي مەملەكەتىمەن شەكتەسسە، ەندى ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ مەجەلەنىپ، ءبولىنۋى ناتيجەسىندە ونىڭ مەملەكەتتىك شەكارالىق سىزىعىنىڭ ۇزىندىعى 2200 شاقىرىمعا دەيىن ۇزارتىپ، سول كەزدەگى وداقتىڭ شەتەلدىك مەملەكەتتەرمەن شەكارالاس شەتكەرگى اۋماقتارىنىڭ بىرىنە اينالدى. مۇنداي وزگەرىستەر جانە قازاق حالقىنىڭ ءبىر مەملەكەت شەڭبەرىندەگى تولىق جيناقتالىپ قوسىلۋى – قازاق اكسر-ءنىڭ وداقتاس رەسپۋبليكا بولىپ كەيىننەن قايتا قۇرىلۋىنا سەبەپشى بولدى. 1925 جىلى رەسپۋبليكامىزدا بۇدان باسقا دا ايتارلىقتاي ءىرى وزگەرىستەر بولعان. ماسەلەن، رەسپۋبليكا استاناسى سول جىلعى اقپاندا ورىنبوردان اقمەشىتكە كوشىرىلەدى، ال ماۋسىم ايىندا ونىڭ اتى قىزىلوردا بولىپ وزگەرتىلەدى. 1927 جىلى مامىر ايىندا رەسپۋبليكا استاناسىن قىزىلوردادان الماتى قالاسىنا اۋىستىرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، تۋرا ەكى جىلدان سوڭ قازاقستان ۇكىمەتى الماتىعا كوشىرىلەدى.

ەكىنشى جاھان سوعىسى كەزىندە تىنشۋ العان ورىستاندىرۋ، قازاق جەرىن بولشەكتەۋ پروتسەستەرى، رەپرەسسيا… وتكەن عاسىردىڭ 50-ءشى جىلدارى قايتا جانداندى. ۇكىمەت پەن پارتيا باسشىلىعىنا ن.حرۋششەۆ كەلگەن جىلداردا داۋ-داماي كۇشەيدى. «تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرەمىز» دەگەن جەلەۋمەن باياعىدا سىبىرلىكتەر قىمقىرىپ قالماق بولعان ءتورت-بەس وبلىستى رەسەيگە بەرۋ تالابى قايتا قوزعالعاندىعى كوپشىلىككە ءمالىم. قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىن حرۋششەۆ الدىمەن ۇنەمى تاماعىن مايلاپ تۇراتىن وزبەكتەرگە «ماقتالى ءوڭىردى يگەرەيىك» دەگەن سىلتاۋمەن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىن بەرمەكشى بولدى. 1954 جىلدىڭ تامىز ايىندا حرۋششەۆ قازاقستاننىڭ بوستاندىق اۋدانىن وزبەكستانعا قوسۋعا ۇسىنىس جاسادى. كوميسسيا قۇرىلدى. كوميسسيانىڭ باسشىسى بولىپ قازاق كسر-ءى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى جۇمابەك تاشەنوۆ تاعايىندالدى. كوميسسيا مۇشەلەرى حرۋششەۆتىڭ ۇسىنىسىن قابىلدامايدى. بۇل جونىندەگى قارسى پىكىرلەرىن سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ل.برەجنەۆ جازىپ بەرەدى. بۇرىن-سوڭدى مۇنداي قارسىلىق كورمەگەن حرۋششەۆ تاس-تالقان اشۋلاندى. بۇل قارسىلىققا قاراماستان 1955 جىلى قاراشادا تىزەگە باسىپ، بوستاندىق اۋدانىن وزبەكستانعا قوسۋعا بۇيرىق بەردى. بۇيرىق ورىندالدى. قازاقتىڭ 4 ميلليون گەكتار جەرى مەن قالىڭ ەلى بىرگە كوزى جاۋدىرەپ وزبەكتەرگە كەتە باردى. بۇل جەردىڭ نەگىزگىسى ءالى كۇنگە دەيىن قايتارىلعان جوق. بۇل تەك باستاماسى عانا ەكەن. حرۋششەۆ ەندى قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنە كوزىن قاداپ، رەسەيگە قوسۋعا نيەتتەندى. ساياسي بيۋروعا قايتا-قايتا ۇسىنىس جاسايدى. 1961 جىلدىڭ كۇزىندە اقمولادا ۇلكەن جينالىس بولادى. جينالىسقا حرۋششەۆ قاتىسادى. ج. تاشەنوۆتىڭ تاباندىلىعى مەن تۋعان جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى، ونىڭ ن. حرۋششەۆتىڭ داۋرىقپا جانە جۇگەنسىز جىمىسقى پيعىلدارىنا اشىقتان-اشىق قارسىلىق ءبىلدىرۋى تۋعان جەرىمىزدى ۇرپاقتارعا امانات ەتىپ ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك بەردى.

جالپى، تاۋەلسىزدىك تۇعىرىنىڭ مىقتى بولماعى كوپ جايتتارعا بايلانىستى. سونىڭ بىرەگەيى – مەملەكەتتىك شەكارا. مەملەكەتتىك شەكارانىڭ ءمان-ماڭىزى بۇرىنعىدان دا ارتا ءتۇستى. 2005 جىلدىڭ 18 قاڭتارىندا قازاقستان – رەسەي اراسىندا مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى شارتقا قول قويدى. ەلىمىزدىڭ قۇرلىقتاعى شەكاراسىنىڭ جالپى ۇزىندىعى 15 مىڭ شاقىرىمعا جۋىق بولسا، سونىڭ جارتىسىنان استامى، ياعني 7591 شاقىرىمى كورشىلەس ەل رەسەيمەن شەكتەسەدى ەكەن.1998 جىلى قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى كەلىسىمشارتقا قول قويىلدى. وسى جىلدار ارالىعىندا ءتۇبىمىز ءبىر وزبەك، قىرعىز، تۇرىكمەن ەلدەرىمەن اراداعى مەملەكەتتىك شەكارا تۋرالى كەلىسىمشارتقا دا داۋ-دامايسىز قول جەتكىزگەنىمىز بەلگىلى. ءبىز بۇگىندەرى بارلىق كورشىلەرىمىزبەن مەملەكەتتىك شەكارا ماسەلەسىن تۇپكىلىكتى شەشكەن ەلمىز.

تىلەۋ كولباەۆ,

تاريح عالىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

Abai.kz