ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش­ۇلى نازارباەۆتىڭ «نۇرلىجول – بولاشاققا باستار جول» اتتى جال­پىۇلتتىقباعدارلامانى ايقىن­داعان جاڭا جولداۋى قازاقستانحالقى بولاشاعىنىڭ باياندى بارو­مەترى، تاريحيالعىشارتتارى.

تارلان تاريحتىڭ تارالعىسى – جول. ۇزەڭگىسى – ءۇمىت. تۇرلاۋلى تاريحىمىزدا، تۇڭعيىق شەجىرەمىزدە حالقىمىز تالاي تار جول، تايعاق كەشۋلەردەن ءوتتى. قاي كەزەڭدە دە ات ۇستىندە ءجۇرىپ، ايبىنى اسقان ازاماتتارىمىز جۇرتىن جاقسى جولعا باستاۋىمەن باعالاندى. ايار جاۋمەن ايقاسىپ، ۇرىمتال جەردە شايقاسىپ، كوڭىلى بۇلتتى كۇنشىلدەرمەن بايقاسىپ، تۇلپار ءمىنىپ، تۋ ۇستاپ، ەلىن ەرتەڭگى كۇنگە جەتەلەۋمەن بولدى.

ۇلتتىق ومىربايانىمىزعا كۇن سالا قاراساق، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» سانامىزعا ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ، كەيبىر كەزەڭدەردە قادىرىن جەتە بىلمەسەك تە، قايتالاپ ايتۋدان جالىققان ەمەسپىز. قاناتتى ءسوز بولىپ قالىپتاسقاندىقتان عانا بولماس، ءسىرا. ۇلتتىڭ ۇلى جولىنا دەگەن اڭسار كوڭىل مەن كاۋسار پەيىلدەن بولار. وسى كوڭىل مەن پەيىل الاشتىڭ ارمانىن العى كۇنگە جەتەلەدى دە وتىردى. الداسپان اقىن-جىراۋلاردىڭ العاۋسىز اداق جىرلارى مەن مارعاسقا شەشەندەردىڭ ماداق سوزدەرى حالىق كوكىرەگىندەگى جىلت ەتكەن شۋاقتى جوعالتپاي، ءسونىپ كەتە جازداپ لىپىلداعان ار مەن نامىس پىلتەسىن ۇنەمى ۇرلەۋمەن بولدى. تاۋبە دەمەسكە ءاددىمىز قايسى!

وسىناۋ ۇزاق جول، ۇزاق ساپاردا تالاي رەت بار مەن جوقتىڭ ايىرىعىندا اڭىرىپ تا، اڭىراپ تا قالعانىمىز ءوز الدىنا ءبىر تۇڭعيىق تاريح. قازاقتىڭ ۇلى شايىرى، ءباھادۇر باتىرى جۇبان مولداعاليەۆ: «اسان بوپ تۋىپ قازاقتار، ولەدى اسان قايعى بوپ»، دەپ جازباسقا امالى قالمادى. بىراق بەيداۋا دۇنيەدەن باز كەشىپ، باعزىعا كوشسە دە، ۇلتتىڭ كەۋدە تۇسىنداعى ۇلى جۇرەگى «مەن – قازاقپىن، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن» دەپ سوعۋدان ءبىر تانبادى. ولگەن سايىن ءتىرىلىپ، وشكەن سايىن جانىپ وتىردى.

وسىنىڭ ءبارىن كورگەن – جول. وسىنىڭ ءبارىن وزىنەن وتكىزگەن – جول. وسىنىڭ ءبارىن كەلەر كۇنگە جەتكىزگەن – جول. دەمەك، جول – تاريح اناسى. وسىناۋ ۇلى جولعا – ءوز جولىمىزعا اللا جار بولىپ ءبىز دە تۇستىك. تۇسە الدىق. تاۋەلسىزدىكتىڭ تال بەسىگى بولعان ارۋ الماتىدا بۇرقاعان ۇلتتىق بۇلقىنىس جەلتوقساندى جەتەلەپ جەتكەن جاڭا جولدىڭ باسى ەدى. دۇربەلەڭ دۇنيەنىڭ ءدۇبىرلى باسى بولعان سول بۇلقىنىس جۇرتىمىزدىڭ جاڭعىرىپ جەتكەن جاڭا جولىنىڭ باسى ەدى. سول جولدىڭ باستاۋىندا جۇرتىمىزدىڭ جارقىن تۇلعالارى جۇرتىن باستاپ دەر كەزىندە ارماندى كۇندەرگە ارشىنداپ اياق باس­تى. الاشى سوڭىنان ەردى. بۇل ءبىر بارشامىزدى باقىتقا كەنەلتكەن، باعى اشىلعان جول بولدى. قۇدايعا شۇكىر، جاڭىلماي ءجۇرىپ كەلەمىز. كورە-كورە كوسەم بولعان ەلگە جۇرە-جۇرە كەشەن بولعان ەر كەرەك. ەرگە ىلەسەر ەل كەرەك. بار عوي ەلىمىز. بار عوي ەرىمىز.

«قارا قازاق بالاسىن حان ۇلىنا تەڭگەرگەن» دەپ قۇيماقۇ­لاق قاريالارىمىز ايتقانداي، حالىق­تىڭ ءوز ورتاسىنان شىققان قارا­پايىم تۇلعا قازاق ەلىنىڭ كوك بايراعىن كوتەرىپ، ەلتاڭباسىن ەنشىلەپ، ءانۇرانىن اسقاقتاتىپ، الەمدىك وركەنيەتتىڭ تەرەزەسى تەڭ، كەرەگەسى كەڭ مەملەكەتتەرىمەن يىق تەڭەستىرىپ، توردەگى تورە ورىنعا ۇمتىلدى. جاھاندىق جاڭعىرۋلارعا جاڭا قولتاڭباسىن سالدى. سەگىز قيىر شارتاراپ، تورتكۇل الەمدى تەگىس وزىنە قاراتىپ قازاق جۇرتىنىڭ جاڭا جولىن سالعان تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ ەسىمى بۇگىندە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك پاسپورتىنا اينالدى. مىڭنان ءبىر مىسال:

ارابستانىم،

قاعبالى عاجاپستانىم،

قابىلدا جانىمنىڭ

ساز-اعىستارىن.

جەتتىم مەن جىل قۇسى سەكىلدى،

ۇشىردى قازاقستانىم.

ۇشتىم مەن قاناتىم تالعانشا،

قاعبانىڭ قاسىنا بارعانشا.

قاراپ تۇر قازاقستانىم،

جانارى تالعانشا.

شەكارا بويىندا

بايقادىم ءدۇبىردى،

كورمەدىم دامىلدى، مىگىردى.

ساقشىنىڭ جۇزىندە –

تاڭعى اراي،

كۇلىمدەپ نۇر بولىپ جۇگىردى.

سۇرادى تەگىمدى، ءجونىمدى،

اتاجۇرت، وتانىم، جەرىمدى.

كوتەردىم ەڭسەمدى، بەلىمدى،

«قازاقستان» دەدىم ەلىمدى.

ارابىم ابىرجىپ، ءمۇدىردى،

قۇجاتقا ءۇڭىلىپ، كىدىردى.

«نازارباەۆ» دەگەندە باس يزەپ،

جول باستاپ جۇگىردى.

جانىما ەرەكشە كۇي ەنىپ،

جاقسىعا جاسادىم يەلىك.

بار جەردەن قينالماي

ءوتتىم مەن،

ەلباسى اتىنا سۇيەنىپ.

بۇل مەنىڭ 2011 جىلى اللا ءناسىپ ەتىپ، ادامزاتتىڭ ۇلى مەكەنى – جاراتقاننىڭ جەر بەتىندەگى ەڭ العاشقى ءۇيى – قاعباعا، قاجىلىققا بەت العاندا جيددا قالاسىندا بولعان وقيعانىڭ ناتيجەسىندە تۋعان جىر ەدى. وسى تاقىرىپتاعى قازاق ادەبيەتىندەگى العاشقى ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن «قاعبانىڭ قارلىعاشتارى» اتتى جاڭا جىر جيناعىمنىڭ ۇلتتىق يدەياسىن كوتەرىپ تۇرعان بۇل ولەڭ الەمدىك وركەنيەتتەگى جاڭا جولدىڭ ءبىرىن سالعان ۇلت تۇتقاسى – پرەزيدەنتىمىزدىڭ جاھان جۇرتشىلىعى الدىنداعى دارا قاسيەتىن كورسەتۋدەگى ءبىر عانا ءسات.

حالىقتىڭ: «بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ، بىتىرگەن ەردىڭ كەمى جوق» دەگەن قاناتتى ءسوزى بار. شىرپى تابا الماي شىرقىراپ، شىرقىمىز بۇزىلعان كەز دە بولدى. كوردىك، امالسىز كوندىك. شاڭ باسقان سورەلەردىڭ الدىندا شارشاڭقى ساتۋشىلار عانا تۇردى. امال جوق، كوندىك. اق اتاۋلى قات، وسەك قاتىق بولعان كەزەڭ دە بولدى. كوردىك، كوندىك. بارىنەن بۇرىن ساياسي ساۋداگەرلەردىڭ سۋ قوسقان «دەرەك-دايەكتەرى» اش قارىنعا تۇسكەن الماعايىپ كۇندەردە جۇرتىنا باسۋ ايتىپ، بايىرقالاپ تۇسىندىرگەن ەلباسىنىڭ سول كۇندەردەگى ۇيقىسىز كۇندەرىنە كۋا بولعان ساپتاس سەرىكتەرى «جوق» دەگەن جاۋ­مەن شايقاستا مايدان دالاسىن تاس­تاپ كەتكەن جوق. جوقتان باردى قۇراعان، ىزدەگەنگە – سۇراعان بولعان سول كۇندەردى ءبىز ەندى وتكەن كۇننىڭ ءبىر بەلگىسى رەتىندە كۇلىپ ەسكە الىپ، جىميىپ شىعارىپ سالۋدامىز.

«الىستان كەدەيلىكتىڭ الدىنان شىق، توبەسى كورىنگەن سوڭ قيىن بولار»، دەپتى شال اقىن. بۇل جىر بۇدان ءبىر عاسىرداي بۇرىنعى تار كەزەڭنىڭ ءتامسىلى. ۇلى بابالاردىڭ ۇلاعاتتى جولىمەن كەلە جاتقان ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ ساياسي كەڭەسىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا جاساعان جولداۋىن: «مەن ءوزىمنىڭ تاجىريبەمنەن الدىن الا سەزىپ وتىرعانىمداي، تاياۋداعى جىلدار جاھاندىق سىناقتاردىڭ ۋاقىتى بولادى. الەمنىڭ بۇكىل ارحيتەكتۋراسى وزگەرەدى. بارلىق ەلدەر وسى كۇردەلى كەزەڭنەن لايىقتى وتە المايدى. بۇل شەپتەن تەك مىقتى مەملەكەتتەر، جۇدىرىقتاي جۇمىلعان حالىقتار عانا وتەتىن بولادى»، دەپ باستادى.

قورقىتىپ باستاعان جوق، تول­قىتىپ باستادى. تولقيتىن ءجونىمىز بار. داڭعايىر دەرجا­ۆا­لاردىڭ ءوزىن دەدەكتەتىپ الىپ بارا جاتقان جاھاندىق جويقىن داعدارىستىڭ ەكپىنى ءوز جولىنا ەندى ءتۇسىپ، الەمدىك قوعامداستىقتىڭ كوشىنە ىلەسكەن تاۋەلسىز قازاق جۇرتىنىڭ اۋسەلەسىن وسى كەزەڭدە بايقاپ كورىپ، باعاسىن بەرەر. بىرەۋدەن جاقسى باعا كۇتىپ، قاس-قاباعىنا قاراپ كۇن كەشىپ وتىرعان جايىمىز جوق، دەگەنمەن، كوشتەن قالىپ جاتساق، ول دا نا­مىسقا سىن، ەلدىككە ەمتيحان بولار.

ادامزاتتىڭ الدىندا تۇراتىن ماڭگىلىك ۇلى سۇراق: «نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن ءسوزدى الدىن الا ەسكەرگەن ەلباسىمىز ءالىپتىڭ ارتىن باقپاي-اق، ءابجىل قيمىلدادى. «بۇل ءان بۇرىنعىدان وزگەرەك» دەگەن شاكارىمدىك شىندىقتى جاڭا جاعدايعا قاراي بەيىمدەي ايتساق، بۇل جولداۋ بۇرىنعىلاردان وزگە­رەك. سوندىقتان دا بولار، ءوزىمىز تۇگىل، وزگەلەر دە ەرەكشە نازار اۋدا­رىپ، ەڭسەسىن بۇرىپ قاراۋدا. تالداپ، تارازىلاۋدا.

ال قازاقستان حالقى قالاي قابىل­داپ جاتىر؟ حالىقتىڭ 98 پايى­زى جولداۋدىڭ ءوز ۋاقىتىن­دا جاريالانعاندىعىن جانە وزەك­تىلىگىن ايتسا، 96 پايىزى جولداۋدا اتالعان شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدان ءوزى ءۇشىن جانە وتباسى ءۇشىن پايدالى تيىمدىلىكتى كۇتەدى، 92,5 پايىزى بۇل جولداۋ وزدەرى كۇتكەندەگىدەي بولدى دەپ سانايدى. دەمەك، حالىق قادىرىن سەزىندى، قالتقىسىز ۇعىندى.

بۇكىلحالىقتىق جولداۋ بۇ­كىلحالىقتىق قولداۋعا يە بولىپ جاتىر. ال بۇل جولداۋدىڭ تاريحي العىشارتى قاشان جاسالدى؟ ول ەلباسىنىڭ ۇلىتاۋ تورىندەگى ۇلى سۇحباتىنان باستاۋ الدى. ول اۋەلى تاريحىمىزدى تۇگەندەپ، وتكەندى ەسكە الۋ ارقىلى حالىقتىڭ تاريحي جادى مەن ۇلتتىق ساناسىنا ۋاقىت ساۋلەسىن ءتۇسىردى. ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەردى، بۇيىعى تىرلىكتىڭ بۋالدىر اسپانىن اشىپ، الدا تۇرعان ۇلى مىندەتتەردى ۇلىتاۋدىڭ باسىنان ۇلتىنا ۇلاعات ەتىپ ۇشىردى. كوكەيىندە جۇرگەن كوپ ويدىڭ قۇلپىن، سانالى تاۋەلسىزدىكتىڭ سىرساندىعىن اشىپ تاستادى. ايتار ءسوزىن الاشىنىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ، جۇرەگىنە جەتكىزدى.

ۇلىتاۋ سۇحباتىن ءبىز كەشەگى جاسالعان جارقىن جولداۋدىڭ پرولوگى دەپ ەسەپتەيمىز. ەپيلوگىن ەل جازادى، ەلباسىمىز قورىتادى. «الدا ۇلكەن دە جاۋاپتى جۇمىستار تۇر. تولىسقاندىقتىڭ جاھاندىق سىنىنان ءوتۋ ءۇشىن ءبىز توپتاسا ءبىلۋىمىز قاجەت. ءبىز بارلىق قازاقستاندىقتار اراسىنداعى سەنىمدى نىعايتۋعا ءتيىسپىز! ءبىر-بىرىمىزگە تاعاتتى بولۋىمىز كەرەك! بۇلار – قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا كىلتتەر. ەتنوسارالىق كەلىسىم – ومىرشەڭدىك وتتەگى… تۇراقتىلىق پەن كەلىسىم دەگەنىمىز نە؟ ول وتباسىلىق ءال-اۋقات، قاۋىپسىزدىك، باسپانا. بەيبىتشىلىك – اكە مەن انا قۋانىشى، اتا-انالار دەنساۋلىعى جانە ءبىزدىڭ بالالارىمىزدىڭ باقىتى… ءبىز جالپىۇلتتىق يدەيا­مىز – ماڭگىلىك ەلدى باستى باع­دار ەتىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ دامۋ داڭعىلىن نۇرلى جولعا اينال­دىر­دىق. قاجىرلى ەڭبەكتى قاجەت ەتەتىن، كەلەشەگى كەمەل نۇرلى جولدا بىرلىگىمىزدى بەكەمدەپ، ايانباي تەر توگۋىمىز كەرەك».

بۇل ۇزىندىلەر – جولداۋدىڭ التىن ارقاۋى، ۇلتتىق ءتىنى، حالىقتىق ءدىلى. قازىر جەر-جەردە جولداۋدى جاپپاي تالقىلاپ، تالداپ جاتىر. جۇرت ءبىراۋىزدان تىلەكتەستىك ءبىل­دىرىپ، ۇلى ۇمىتتەرىن ايتىپ، جازىپ جاتىر. قاشاندا كەلەر كۇندەر­دەن جاقسىلىق كۇتكەن ەلمىز عوي، جاڭا ءسوز جانىمىزدى جاقسى كۇيگە بولەۋدە. جارقىن نيەتتەر ايتقىزۋدا.

دۇنيەنىڭ كۋاسى – دەرەك. شىن پەيىلمەن شىنايى ادام ايتاتىنداي، نۇرسۇلتاننىڭ نۇرلى جولى قانداي قادامداردان باستالماق؟ ەلباسى: «وسى جىلداردىڭ بارىندە شيكىزات ءوندىرۋ مەن ودان تۇسكەن تابىستاردى ءبىز ۇلتتىق قورعا سالىپ كەلدىك. 10 ميلليارد دوللاردى ءبىز 2007-2009 جىلدارداعى داعدارىسقا قارسى كۇرەسكە باعىت­تادىق. قالعان اقشانى ءىشىپ-جەپ جانە جۇمساپ قويعان جوقپىز، ساقتادىق جانە كوبەيتتىك. قازىر بىزدە وسى رەزەرۆتەردى پايدالانۋعا ءتيىس بولاتىن كەزەڭ تۋىنداپ كەلەدى. بۇل قارجى قيىن ۋاقىتتاردى ەڭ­سەرىپ، ەكونوميكامىزدىڭ ءوسى­مىن ىنتالاندىرۋعا كومەكتەسەتىن بولادى. بۇل رەسۋرستار قىسقا مەرزىمدى شارالارعا ارنالماعان. ولار ەكونوميكانى ءارى قاراي قايتا قۇرىلىمداۋعا باعىت­تا­لاتىن بولادى. ناقتى ايتقاندا، كولىك­تىك، ەنەرگەتيكالىق، يندۋس­تريا­لىق جانە الەۋمەتتىك ينفرا­قۇرىلىمداردى، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋعا باعىتتالادى» دەپ جولداۋدىڭ مەملەكەتتىك ماقساتىن بارىنشا اشىپ ايتادى.

جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ تاريحىن ءبىز كەڭەستىك كەزەڭدەگى جاعدايلاردان جاقسى بىلەمىز. كەڭەسشىل ورىس اقىندارىنىڭ ءوزى: «مىناۋ عوي نەپ، قويدى عوي جەپ» دەپ سايقىمازاق تاقپاق قىلعان بۇل ساياساتتىڭ قيتۇرقىسىن «بۇراتانا» حالىقتار كوپ كوردى. ال ءوزىمىز ءوز بولىپ، ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتكەن ەگەمەن كەزەڭدە ۇلتتىق ماقساتقا جۇمىلدىرىلعان ۇلى مىندەتتىڭ پارقى مەن نارقى – حالقىمىزدىڭ الەمدىك داعدارىستان داعدارماي وتۋىنە نەگىز قالايدى دەپ سەنۋىمىزگە بەرىك بەل بايلاتادى.

اسىرەسە، قاراپايىم حالىقتى جولداۋداعى تۇرعىن ءۇي ين­فرا­قۇرىلىمىن نىعايتۋ جانە الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ تۋرالى ايتىلعان ناقتى تۇجىرىمدار قاتتى قۋانتىپ، الداعى كۇندەرىنە جاقسى ۇمىتپەن قاراۋىنا جول اشادى. ءۇي بولماي، كۇي بولمايتىنى بەلگىلى. اسىرەسە، جاستار تۇرعىن ءۇي تاۋقىمەتىن كوپ تارتادى. بۇل ءوز كەزەگىندە جاستاردىڭ وتباسىلىق ومىرىنە سالقىنىن اكەلىپ، ول ودان ءارى ەلىمىزدەگى دەموگرافيالىق احۋالعا ءوزىنىڭ تەرىس اسەرىن تيگىزەتىن. ەلباسىمىز تاياۋ جىلداردا حالىق سانىن 20 ميلليونعا جەتكىزۋ جونىندە باستاما كوتەرىپ، ءتيىستى تاپسىرمالارىن بەرگەنى ءمالىم. بۇل مەجەگە جەتۋ ءۇشىن تۇرعىن ءۇي ما­سەلەسىن مەملەكەتتىك تۇرعىدان شە­شۋ – ماڭىزدى مىندەتتىڭ وي­دا­عى­داي ورىندالۋىنىڭ باستى كەپىلى.

ەلگە ەل قوسىلسا قۇت ەكەنى بەل­گىلى. تۇرعىن ءۇي پروبلەماسى اتا­جۇرتىن اڭساپ كەلگەن قانداس­تارىمىزدىڭ دا تاريحي وتانىنا تەز ءسىڭىسىپ، بەيىمدەلۋىنە بەرىك نەگىز قالاماق. بۇل ورايدا دا شەشىمىن تاپپاعان جايتتار بارشىلىق ەدى. جولداۋ وسى كۇردەلى پروبلەمانى وڭتايلى شەشۋدى وڭايلاتپاق. بۇل مىندەتتەردى شەشۋ ءۇشىن جالعا بەرىلەتىن تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىنا كوزقاراستى قايتا قاراۋ، 2015-2016 جىلدارى جالعا بەرىلەتىن تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن قارجىلاندىرۋدى 180 ميلليارد تەڭگەگە ۇلعايتۋ بۇل سالاعا ەرەكشە سەرپىن بەرەدى دەپ بولجانىپ وتىر.

وسى ماسەلەمەن تىكەلەي وزەكتەس ەكىنشى ءبىر ماڭىزدى جاعداي – الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمدى دا­مىتۋ. اپاتتى مەكتەپتەر مەن ءۇش اۋىسىمدى وقىتۋ پروبلەمالا­رىن شەشۋ ءۇشىن 70 ميلليارد تەڭگە كولەمىندە قوسىمشا قارجى­لاندىرۋ جۇزەگە اسادى. قازىرگى كەزدە ءالى دە ءبىرتالاي جەرلەردە اپاتتى جاعدايدا مەكتەپتەردە بالالارىمىز ءبىلىم الىپ جاتىر. اپاتتى مەكتەپتەردىڭ ماتەريالدىق-تەح­نيكالىق بازاسى كۇن تالابىنا جاۋاپ بەرمەيتىنىن بىلاي قوي­عاندا، ولاردىڭ ءبىزدىڭ بولاشاق ۇرپاقتارىمىزعا تىكەلەي قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇرعانىن سەزىنۋدىڭ ءوزى ادامدى ۇرەي مەن كۇدىككە بولەيدى.

حالقىمىزدا: ء«بىر جول بار جاقىن، جاقىن بولسا دا الىس، ءبىر جول بار الىس، الىس بولسا دا جاقىن» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. بۇل ءسوز ءبىزدىڭ ەلگە تىكەلەي قاتىستى. كەڭەس كەزىندە ءبىزدىڭ وبلىس ورتالىقتارىنىڭ وزىنە ءجونى ءتۇزۋ جولدار سالىنبادى. مىسالى، جەرگىلىكتى جەردە شيكىزاتى تولىق تابىلسا دا اقتاۋ مەن اتىراۋدىڭ اراسىنا، جەزقازعان مەن قىزىلوردانىڭ اراسىنا، اقتوبە مەن قوستانايدىڭ اراسىنا تاس جول سالىنباي، سالىنعانى ءبۇلىنىپ، ىستەن شىعىپ، ادامدار تالاي جىلدار بويى جول ازابىن قاتتى تارتتى. «جول ازابى – كور ازابى» دەگەن قاتقىل تىركەس بار. وسىنى دا تالاي باس­تان كەشتىك. اناۋ قىزىلوردا مەن اقتوبەنىڭ اراسىنداعى ىرعىزدىڭ 80 شاقىرىمدىق دالالىق جولىن ء«ولىم جولى» دەپ اتاعان كەزدەر دە كۇنى كەشەگى وقيعا. كەزىندە وسى 80 شاقىرىمدىق جولدى 24 ساعات جۇرگەن جايعا دا كۋا بولعانبىز.

جول – ستراتەگيالىق ماسەلە. وسى ورايدا جولداۋدا ايتىلعان «جولدار – قازاقستان ءۇشىن ءومىر جەلىسى. ءبىزدىڭ كەڭ-بايتاق جەرىمىزدە جولدار بويىندا اركەزدە دە ءومىر پايدا بولعان جانە دامىپ وتىرعان. ءبىز استانادان بارلىق جاقتارعا اۆتوموبيل، تەمىرجول جانە اۆياتسيالىق ماگيسترالدار تارايتىنداي كولىك جەلىسىن قۇرۋعا ءتيىسپىز. جۇرەكتەن تارايتىن ارتەريالار سەكىلدى. كۇننەن تارايتىن شۇعىلا سياقتى» دەگەن تىركەستەر كوڭىل قۋانتادى. ەلباسىنىڭ وسى ءسوزىن تىڭداپ وتىرعان قالىڭ كوپشىلىك – «نۇر وتان» پارتياسى ساياسي كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى قۋانا قول سوقتى. حالىق تا قولدارىن سوعىپ قوستاپ، قۋانىپ قولداپ جاتىر.

جول – قازاق تاريحىندا وتە قاستەرلى ۇعىم. قاسيەتتى ءسوز. جەرىنىڭ كولەمى جاعىنان الەم­دە 9-شى ورىن الاتىن، تەڭىز-تا­لانت تولەگەن اقىن: «ۇشتاسقان توقسان توعىز بەلگيا بۇل» دەپ جىرلاعانداي، كەڭ-بايتاق قازاق دالاسى زاڭعار بيىكتەن قاراساڭ ايقۇش-ۇيقىش جولدار. ەسكە تۇسەدى، كەزىندە نيۋ-يورك قالاسىنىڭ ۇستىنەن ۇشاقتىڭ يلليۋميناتورىنان كوز سالعان ۇلى قالامگەر مۇحتار اۋەزوۆ: ء«پالى، مىنا بيىك ۇيلەر قاز-قاتار قالانعان ولەڭ شۋماقتارىنداي عوي»، دەپ تاڭدانعاندا قاسىنداعى ساپارلاس سەرىگى، بەلگىلى ورىس اقىنى ستەپان ششيپاچەۆ: «مۇحتار ومارحانۇلى، وسى تەڭەۋىڭىزدى ماعان ساتىڭىزشى»، دەپ اتتاي قالاپ العان ەكەن.

زاڭعارمەن تەڭەۋ تالاستىرعالى وتىرعان جوقپىز، بىراق ۇشاقتان قا­راعاندا تۋعان دالامىزدىڭ ايقىش-ۇيقىش جولدارى ماعان سول ۇلى قالامگەردىڭ قولىنان قۇيىلىپ تۇسكەن قولجازبالارعا ۇقسايدى. جولدار دا ۋاقىتتىڭ قولىنان شىققان جازۋلار عوي. ءبىرى كونە، ءبىرى جاڭا، ءبىر-بىرىمەن ساباقتاسىپ، قاناتتاسىپ جاتادى. سول جولدارعا سانا كوزىمەن ۇڭىلە قاراساڭ، باعزى جىبەك جولىنىڭ قۇم باسقان سۇلباسى كورىنگەندەي بولادى. ءبىز جادىمىزداعى جولداردى جاڭاشا جاڭعىرتىپ، جاڭاشا جالعاپ جاتقان جۇرتپىز. قازاق دالاسىنىڭ جاڭا جولى ەندى ەلباسىمىزدىڭ جۇرەگىنەن جول تارتىپ جاتىر. ءبىز ءوزى ەجەلدەن جولدى قادىرلەگەن، جولدى قۇرمەت تۇتقان، جولدى جولداسىمىز دەپ بىلگەن حالىقپىز عوي.

سودان دا بولار، استانادان تارايتىن جولداردىڭ جاڭا مارشرۋتتارى قازىر ءبىزدىڭ كوكىرەگىمىزدەن شىعىپ، كوكجيەككە ءسىڭىپ، ساكەن-سۇڭقار «سەن، الباتروس، كوكتە، جەردە، تەڭىزدە» دەپ جىرلاعانداي جەر مەن جەردى، ەل مەن ەلدى جالعاپ، كەلەر كۇندەرگە سامعاپ بارماقشى. سالىناتىن سول جولداردىڭ بويىندا جاڭا ەلدى مەكەندەر، جاڭا مەكتەپتەر، جاڭا بالاباقشالار، جاڭا تۇرعىندار پايدا بولادى. ءسويتىپ، باسىمىزعا باس، باۋىرىمىزعا دوس، پەيىلىمىزگە اعايىن قوسىلادى. الىس جاقىندايدى، جاقىن ءورىسىن كەڭەيتەدى. جول ازابى جايىنا قالىپ، بارىس-كەلىس مولايادى. حالىقتىڭ ىنتىماعى مەن دوستىعى جولدار ارقىلى جالعاسادى.

وقىپ قاراڭىز: جولدار سالۋ ەسەبىنەن 200 000 جاڭا جۇمىس ورنى اشىلادى. وسىناۋ قىسقا عانا حابارلى سويلەمنىڭ ارجاعىندا جول بويىندا سالىناتىن جاڭا ەلدى مەكەندەردىڭ، جاڭا مەكتەپتەر مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرىنىڭ سىندارلى سىمباتى كورىنگەندەي بولادى. جۇمىس ءاربىر وتباسىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ جاڭا بەلەستەرى، شاڭىراق شاتتىعى، انا مەن بالانىڭ باقىتتى كۇلكىسى. باياعى كەزدە، تۇركىسىبتى سالعان كەزدە تۋعان تەگەۋرىندى جىر ەسكە تۇسەدى: «تاۋدى بۇزىپ، تاستى جارىپ، تامشىلاتىپ اششى تەر، بۇل قايراتتى جۇمىسكەر» دەگەن شۋماقتار جاڭاشا جاڭعىرىپ، بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ قاجىر-قايراتىن بايقاتىپ، زامان تالابىنا ساي قايتا تۋادى. ويتكەنى، جول سالۋ وڭاي شارۋا ەمەس، بىراق سول جولدى سالاتىن جاعداي، مەملەكەتتىك قولداۋ، ەڭ باستىسى ەلباسىنىڭ ەلىنە ارناعان باعدارلاماسى ءار جۇرەككە جول تارتىپ جاتىر. حالىق قولداعان شارۋانىڭ قايىرى بولادى.

جولدار سالىنىپ، ايشى­لىق الىس جەرلەرگە جىلدام جەت­كى­زەتىن ماگيسترالدار حالىقتىڭ جۇ­مىسپەن قامتىلۋ دەڭگەيىن بارىنشا كوتەرىپ، ءار شاڭىراقتىڭ شىرايىن كىرگىزبەك. جۇرەكتەن باستالعان جولدار تۋعان ەلىمىز­دىڭ بويىندا قان تامىرىنداي جۇگىرىپ، قازاقستاننىڭ يندۋس­تريالى-كارديوگراممالىق الەۋ­ەتىن كورسەتىپ، ەلىمىزدى الەمدىك مارشرۋتتاردىڭ تورابىنا قوسادى. ەل ارقىلى وتەتىن ترانزيتتىك جۇك­تەردىڭ سالماعى ءاربىر قازاق­ستان­دىقتىڭ تابىس سالماعىنا ءوزىنىڭ مەگاتوننالىق مارتەبەسىن قوسىپ، كوزبەن كورگەنگە قول جەتەتىن كەمەل كەزەڭگە جەتكىزەدى.

ءومىر ساپاسى ارتادى. عۇمىر ءماندى دە ماڭىزدى بولا تۇسەدى. بۇل جالعاستى ءداستۇر بۇكىلحالىقتىق بايلىققا اينالىپ، بولاشاق ۇرپاقتىڭ نەسىبەسىن قازىردەن باس­تاپ تولتىرۋعا نەگىز قالايدى. جال­پى، ەلباسىنىڭ ءاربىر جول­داۋى ارقاشان جاس ۇرپاق، جاڭا تول­قىننىڭ نازارىنا بەرىلىپ كەلە جاتقان ساردارلىق تاپسىرما. الىستى كوزدەگەن ستراتەگيا، تىڭ­نان جول سالعان تاكتيكا. ارماننىڭ العى شەبىندەگى البىرت جاستىقتىڭ الدىندا تۇرعان بۇل ۇلى مىندەتتەر بۇگىن ساتىمەن باس­تالسا، ەرتەڭ سانىمەن اياقتالادى.

ۇلىبريتانيانىڭ بەلگىلى قا­لامگەرى، قوعام قايراتكەرى دجونا­تان ايتكەن ەلباسىنىڭ ەرەن ەڭ­بەگىن جان-جاقتى سيپاتتاعان كىتا­بىندا: «قازاق ساياساتىنىڭ اقيقاتتارى ونىڭ ۇزاق مەرزىمدى بولاشاققا كوز تىگۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى»، دەپ جازعان بولاتىن. ءالى ەسىمىزدە، كەزىندە قازاقستاننىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى دامۋ ستراتەگياسى تۋرالى ەلباسىمىزدىڭ ارنايى باعدارلاماسى جاريالانعان كەزدە دۇربەلەڭنىڭ دۇمىنەن بويىن كۇدىك بيلەگەن كەيبىرەۋلەردىڭ «الىس كۇندەردى قويىپ، جاقىن كۇندەردەگى تۇرمىسىمىزدى تۇزەپ المايمىز با» دەپ كۇبىرلەسكەنى بار. كوز قورقاق، قول باتىر ەكەن، جۇمىلا كوتەرىپ ەدىك، جۇگىمىز جەڭىلدەپ سالا بەردى.

ودان كەيىن الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى دامىعان 50 ەلىنە تەڭەسەمىز دەپ ءورشىل ماقسات ۇستاندىق. مۇندا دا ءارى-ءسارى كوڭىلدىڭ بولعانى راس. ەندى الەمدەگى وزىق 30 ەلدىڭ اراسىنا الشاڭداپ ەنۋ ءۇشىن الىسقا تار­تىپ بارامىز. ەلباسىنىڭ الىس بولاشاقتى كوزدەگەن «2050» ۇلت­تىق باعدارلاماسىن ەستىگەن جاھان جۇرتى ەندى قازاق ەلىنىڭ قۋاتى مەن مۇراتىنا قىزىعىپ تا، قىزعانىپ تا قارايتىن بولدى. كوز تيمەسىن، كەلەر ۇرپاق بۇل مەجەنى دە ابىرويمەن الىپ، ەرلىكتىڭ ەۆە­رەسىنە ەلدىڭ كوك بايراعىن تىگەتىن بو­لادى. ارانى ايلاپات ماريان قۇر­دىمىن اينالىپ وتەتىن بولامىز.

ءبىز ۇلى جولدىڭ ۇستىندە كەلە­مىز. ارتتا تالاي اسۋلار مەن قيلى بەلەستەر قالدى. جاڭا تۇرپاتتى، جارقىن ماقساتتى ەل بولىپ، ەڭسە تىكتەدىك. ەۋرازيانىڭ جۇرەگىنە اقىق القاداي استانا سالدىق. التىن وردا، كوك وردا، اق وردا­لاردىڭ جاڭاشا جالعاسى بۇگىنگى اقوردادان تاراعان ۇلى شۇعىلالار حالقىمىزدىڭ ارمان-ماقساتىن العى كۇنگە الىپ بارا جاتىر. نۇرلى جولدىڭ نىعمەتى مەن قۇرمەتى جاڭا تابىستار مەن ساتتىلىكتىڭ باستاۋى بولا بەرۋى ءۇشىن حالقىمىز ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، ۇجىمداسا قيمىلداسا، ۇلى ىستەردى تىندىرارىمىز ءسوزسىز.

جول مۇراتى – جەتۋ. جولى بىرگە – جولداس، مۇڭى بىرگە – مۇڭ­داس، زامانى بىرگە – قۇرداس، سىرى بىرگە – سىرلاس، سىنى بىرگە – سىن­داس. الىس كۇندەردى بەتكە الىپ، قاي­راتتانا قوزعالىپ كەلە جات­قان قازىنالى كەرۋەن – قازاق ەلىنىڭ ۇلى ساپارىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ سۇرلەۋى سالتا­ناتتى، مارتەبەسى مارحاباتتى بولسىن. جۇرتىمىزدىڭ جار­قىن بولاشاعىنا باستار جول – نۇر­لى جول – ءبىزدىڭ ورتاق جولىمىز، ورتاق مۇددەمىز، ورتاق ماقسا­تىمىز. وسى جولداعى بىرلىك – بار باقىت­تىڭ ىرگەسى بەرىك تۇعىرى. تاۋەل­سىزدىكتىڭ ماڭگىلىك تۇعىرى. ماڭ­گىلىك ەلدىڭ تۇعىرى. جۇرەكتەن باستالىپ، جۇرەككە جەتكەن نۇرلى جول ارقاشان باقىت پەن باققا باستايدى.

ەندەشە، باقىتىمىز ورتاق، با­عى­مىز بىرگە، بايانىمىز مازمۇندى بولعاي!

وتەگەن ورالبايۇلى،

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، باق سالاسىنداعى پرەزيدەنت سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى.

 Abai.kz