زيرا ناۋرىزباەۆا، مادەنيەتتانۋشى، ت.اسەمقۇلوۆتىڭ جۇبايى:

– زيرا اپاي، تالاسبەك اعامىزبەن تانىستىقتارىڭىز قالاي باستالعان ەدى؟
– تالاسبەكپەن العاش 1995 جىلدىڭ كۇزىندە كونسەرۆاتوريا پروفەسسورى ءاسيا مۇحامبەتوۆانىڭ ۇيىندە تانىستىق. وعان دەيىن پروفەسسور اپايىمىز: «سەندەردى عىلىمي پىكىر الماسۋلارىڭ ءۇشىن تانىستىرىپ جاتىرمىن. باسقالاي جاعداي ورىن الىپ جاتسا، مەنى ارالاستىرمايسىڭدار»، – دەپ بىردەن ەسكەرتكەن بولاتىن. بۇل سوزگە اسا ءمان بەرە قويمادىم. ويتكەنى ول ۋاقىتتا انام مەن ۇلكەن اعامنىڭ قاتتى اۋىرىپ، وتباسىمداعى جاعدايدىڭ قيىنداپ، تۇرمىس قۇرۋ تۋرالى ويدىڭ تۇسىمە دە كىرمەگەن ءساتى ەدى. جانە كىشكەنتايىمنان ۇيدەگىلەر مەنى وتباسىنىڭ سۇيەنىشى كورەتىن. بىراق تالاسبەك پاتەرگە كىرگەن ساتتە-اق ءبىر ىشكى داۋىس «وسى اداممەن تاعدىرىڭدى توعىستىرماساڭ، قالعان ءومىرىڭ جالعان بولىپ قالا بەرەدى» دەگەندەي بولدى. مۇنى ءتىپتى داۋىس دەۋگە دە كەلمەس، ءبىر ىشكى تۇيسىك شىعار.
بالا كەزىمدە دە، كەيىن ەسەيگەندە دە مەن ءۇشىن كىتاپ وقۋدان ارتىق ءىس بولمايتىن ءارى ەڭ قىزىق دۇنيەلەر الىستا ءوتىپ جاتقانداي كورىنەتىن. دۇرىسى، كىتاپ جازاتىن جازۋشىلار الىستا تۇرىپ، ال ءوزىم ومىردە جوق شىعارمىن دەپ سەزىنەتىن ەدىم. وزىمنەن 12 جاس ۇلكەن ءارى ءۇيسىز-كۇيسىز، جاعدايى جوق، ومىردەن شارشاعان اداممەن باس قوسۋ تۋرالى ويدىڭ ءوزى مەنى قورقىتتى. ءتىپتى تالاسبەككە قاراپ، «مەنىڭ اقبوز اتتى حانزادامنىڭ وسى بولعانى ما؟» دەپ جانىم جابىرقادى.
ءاسيا اپايدىڭ ۇيىندە شاي ءىشىپ، اڭگىمەلەسىپ بولعاننان كەيىن تالاسبەك مەنى ۇيگە شىعارىپ سالاتىن بولدى. جولدا قازاق ميفولوگياسى تۋرالى نەبىر عاجاپ دۇنيەلەردى اڭگىمەلەدى. سونىڭ الدىندا عانا ميفولوگيا تۋرالى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ، كەيبىر سۇراقتاردىڭ جاۋابىن تاپپاي ءجۇر ەدىم. مىسالى، قورقىت اتا تۋرالى اڭىزداردا ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى جايتتار بار بولاتىن. مەنىڭ ديسسەرتاتسيامدى وقىماعان تالاسبەك قاراپايىم اڭگىمەسىندە مەن ىزدەگەن سۇراقتارعا وڭاي جاۋاپ بەرىپ كەلە جاتتى. مۇنداي سايكەستىك مەنى ەرىكسىز تاڭعالدىردى.
سول العاشقى كەزدەسۋدەن كەيىن دە كونفەرەنتسيا، كونتسەرتتەردە كورىسىپ قالىپ جۇردىك. تالاسبەك مەنى بايقاماعانداي سىڭاي تانىتاتىن. بىردە ءا.مۇحامبەتوۆا تالاسبەكتىڭ ەپوس تۋرالى ستۋدەنتتىك زەرتتەۋىن وقۋعا بەردى. مەن ونى اۆتوردىڭ رۇقساتىمەن ماقالا رەتىندە دايىنداپ، باسپاعا بەردىم. ول ۋاقىتتا «گوريزونت» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى دارحان مىڭبايمەن جاقسى ارالاساتىن ەدىم. ول كىسى قىزىقتى ماتەريالدار سۇراپ تۇراتىن. ىزدەگەنگە سۇراعان ءدوپ كەلىپ، تالاسبەكتىڭ ماقالاسىن «كازاحسكي ەپوس: چەلوۆەچەسكي دۋح ۆ پويسكاح يزناچالنوگو سمىسلا» دەگەن اتاۋمەن گازەتكە بەردىم. ماقالا وقىعاندارعا وتە جاقسى اسەر ەتتى. جازعان دۇنيەلەرىنىڭ جاريالانعانىن ونشا قالامايتىنداي كورىنەتىن تالاسبەك تە قاتتى قۋانعان سەكىلدى. ونىڭ ماقالالارىنىڭ جاريالانباعانىنا ۇزاق ۋاقىت بولعانىن تەك كەيىن ءبىلدىم عوي.
كوكتەمنىڭ باسى بولۋى كەرەك، ءبىر كۇنى تۇنگى ساعات ەكىنىڭ كەزىندە تالاسبەك حابارلاستى دا، وزىنە كۇيەۋگە شىعۋعا ۇسىنىس ءبىلدىردى. قالاي ايتتى دەيسىز عوي؟.. «ماعان ءوز تاعدىرىڭىزدى سەنىپ تاپسىرا الاسىز با؟» – دەدى. مۇنداي ۇسىنىس مەنى قاتتى تاڭعالدىردى، وزىمشە شارت قويىپ، تاربيەلەمەك بولىپ ونىڭ قازىر ءىشىپ العانىن ەسىنە ءتۇسىردىم. تالاسبەك سوندا دا قويماي: ء«يا، مەن قازىر ماسپىن. بىراق ءسىز قازىر جاۋاپ بەرىڭىز: ء«يا» ما، «جوق» پا؟» – دەدى. ء«سىزدى دۇرىس تانىمايمىن عوي...» – دەپ قيپاقتاعان ماعان: ء«سىز مەنىڭ ماقالالارىمدى وقىدىڭىز، كۇيلەرىمدى تىڭدادىڭىز. مەنى ولاردان ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى»، – دەدى. ۇندەمەي قالدىم. ەگەر وسى جولى كەلىسپەسەم، تالاسبەكتىڭ قايتادان بۇل تاقىرىپقا ورالمايتىنىن، ءتىپتى ونى وسىدان كەيىن كورۋ-كورمەۋىمنىڭ ءوزى نەعايبىل ەكەنىن سول ساتتە جاقسى ءتۇسىندىم.
كەيىن بىلگەنىمدەي، تالاسبەك ءوزىنىڭ ءساتسىز ومىرىنەن قالاي شارشاعانىن ايتىپ بەردى عوي. ول سول كۇنى ءازىربايجان مامبەتوۆ پەن عازيزا جۇبانوۆانىڭ ۇلدارى ءالىبيدىڭ ۇيىندە بولىپ، بىرگە ىشەدى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ قۇرباندارى تۇرعان ءۇيدىڭ قاسىرەتى كەۋدەسىن قىسىپ، ويانىپ كەتەدى دە، ءوزىنىڭ باقىتسىز تاعدىرىنا نالىپ، ءبىرجولا بۇ دۇنيەدەن كەتكىسى كەلەدى. بىراق سول ساتتە ەسىنە مەن ءتۇسىپ، سوڭعى رەت ارەكەت ەتىپ كورمەككە بەكىنىپ، ماعان حابارلاسىپ تۇرعان بەتى ەكەن. سونى سەزگەندەي مەن دە: «ەگەر ەرتەڭ ماستىعىڭىزدان ايىعىپ، ۇسىنىسىڭىزدى قايتا ايتساڭىز، مەن ء«يا» دەپ جاۋاپ بەرەمىن»، – دەدىم. مىنە، وسى وقيعادان كەيىن عانا ءبىز كەزدەسىپ، جۇرە باستادىق. 1996 جىلدىڭ مامىرىندا ۇيلەنۋ تويىمىز ءوتتى.
تۇرمىسقا شىققانىمدا تالانتتى، بىراق ومىردە جولى بولا قويماعان ادامعا كومەكتەسسەم دەگەن ماقسات قانا بولدى. شىنىمدى ايتسام، وتباسىلىق وداعىمىزدىڭ باياندى بولاتىنىنا ءوزىم دە سەنىمسىز ەدىم. نەگىزى، ومىرىمدەگى ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردى اقىلعا سالىپ شەشەتىنمىن، ال وسى جولى ىشكى تۇيسىگىمنىڭ شەشىمىنە جۇگىندىم. تۇرمىسقا شىقپاي تۇرىپ قازمۋ-ءدىڭ رەكتوراتىنداعى جۇمىس كابينەتىمدە وتىرعانىمدا قۇربىلارىم، گرۋپپالاس قىزدار كۇيەۋلەرىنىڭ ۇستىنەن شاعىم ءتۇسىرىپ، اجىراساتىنىن ايتىپ ماعان كوپ كەلەتىن. كەيبىرى «تۇرمىسقا شىقپاعان سەن اقىلدىسىڭ» دەپ ماقتاپ تا كەتەتىن. ولار جاقسى وتباسىنان شىققان، ومىردە ءوز ورنىن قالىپتاستىرعان كۇيەۋلەرىنەن اجىراسىپ جاتتى، ال مەن تانىمايتىن، بىلمەيتىن ادامعا تۇرمىسقا شىعىپ بارا جاتقانىمدى ولارعا ايتۋعا دا ۇيالدىم. ءبىزدىڭ ۇيلەنۋ تويىمىزدا جابايحان ءابدىلديننىڭ ءىنىسى، اتا-انامنىڭ جاقىن دوسى، فيزيكا-ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك مەيىرحان ءابدىلدين اسابا بولدى. ول توي بارىسىندا تالاسبەكتەن داستۇرىمىزدە جوق بولسا دا، ءبىر كۇي ويناپ بەرۋىن ءوتىندى. تالاسبەك تاتتىمبەتتىڭ كۇيلەرىنىڭ ءبىرىن شەرتتى. ادەمى داۋسى بار، مۋزىكانى جاقسى تۇسىنەتىن مەيىرحان اعا اتا-اناما: «سىزدەردى قۇتتىقتايمىن، كۇيەۋبالالارىڭىز جاقسى ادام ەكەن»، – دەدى تالاسبەكتىڭ كۇيىن ىقىلاسپەن تىڭداپ بولىپ. سوسىن مەيىرحان اعا ماعان بۇرىلىپ: «اينالايىن زيرا، مەن سەنى بالا كەزىڭنەن بىلەمىن، اقىلدىسىڭ، مەنى دە دۇرىس تۇسىنەسىڭ دەپ ويلايمىن. كۇيەۋىڭدى جانىڭنان شىعارماۋعا تىرىسىپ جانتالاسپا، قاداعالاما دا. ەر ادام ءوسۋى ءۇشىن، اقشا تابۋى ءۇشىن ۇيدە ەمەس، تۇزدە كوپ بولۋى كەرەك، ادامدارمەن ارالاسۋى كەرەك»، – دەدى. مەن مەيىرحان اعانىڭ وسى سوزدەرىن ۇنەمى ەسىمدە ۇستادىم. ونى ەشقاشان قاداعالاۋعا تىرىسقان ەمەسپىن.
– تالاسبەك اعا وتباسىندا قانداي ەدى؟
– وتباسىلىق ومىردە تالاس سەنىمدى، ارقا سۇيەيتىن ادامىم بولا ءبىلدى. ماعان داۋىس كوتەرگەن كەزى بولعان ەمەس. ول «تاعدىرىڭىزدى ماعان تاپسىراسىز با؟» دەپ تەگىننەن-تەگىن ايتپاسا كەرەك. وعان تۇرمىسقا شىققاننان كەيىن ۇنەمى سەنىم ارتا الاتىن، كەز كەلگەن ساتتە قورعايتىن، «ايەلىم مەن بالا-شاعام تارشىلىق كورمەسىن» دەپ كۇن-ءتۇنى تىنباي ەڭبەك ەتەتىن جاننىڭ جانىمدا پايدا بولعانىن ءتۇسىندىم. تاۋلىگىنە 16-18 ساعات جۇمىس ىستەپ، اقشا تاۋىپ، بىزگە پاتەر ساتىپ الدى. ودان ۇنەمى دەمالىپ، شىعارماشىلىعىمەن عانا اينالىسۋىن وتىنەتىنمىن. اۋىرعانىنا قاراماستان جۇمىسىن توقتاتپادى، اۋدارمالار جاساپ، قالاماقى ءۇشىن وزىنە قىزىق ەمەس تاقىرىپتاردا ماقالالار جازدى.
نەگىزى، تالاسبەك ۇيلەنبەي تۇرىپ تا ءوز جاعدايىن جاساپ الۋعا شاماسى جەتەتىن ادام ەدى. بىراق ونىڭ ادامداردىڭ وتىنىشىنە «جوق» دەپ ايتا المايتىن قاسيەتى بار. «اعالارى» مەن «دوستارى» ءۇشىن اۋدارمالار جاساپ، ديسسەرتاتسيا مەن كىتاپتار جازىپ جۇرە بەرگەن. ۇيلەنگەننەن كەيىن تالاس ادامدارمەن قارىم-قاتىناستى باسقاشا قۇرۋعا تىرىستى. بىردە كونسەرۆاتورياداعى ۇستازداردىڭ ءبىرى ماعان: «جەڭگە، ءسىزدى كونسەرۆاتوريادا قانشاما ادامنىڭ جەك كورەتىنىن بىلسەڭىز عوي! سىزدەردىڭ تويلارىڭىز بولعان كۇنى تالاي ادامنىڭ عىلىمداعى جولى ءۇزىلدى ەمەس پە؟» – دەگەنى بار. سونىڭ وزىندە مەنىڭ كوزىمشە ەكى جىل ىشىندە تالاستى «دوستارى» 10 مىڭ دوللارعا «لاقتىرىپ» كەتىپتى. ال ول كەزدە الماتىدان ءۇش بولمەلى پاتەردى 5 مىڭ دوللارعا الۋعا بولاتىن.
العاش اياعىمنىڭ اۋىر ەكەنىن ايتقانىمدا تالاسبەك: «مەنىڭ بالا سۇيگىم كەلمەيدى. ءوز بالامنىڭ كورىنگەننىڭ بوساعاسىندا ءجۇرىپ قينالعانىن قالامايمىن...» – دەگەن ەدى ۋايىمداپ. سودان كەيىن عانا جازعاندارى ءۇشىن قالاماقى تالاپ ەتىپ، اۆانس الىپ، «انانى جازىپ بەرشى، مىنانى اۋدارىپ بەرشى» دەگەن بىتپەيتىن وتىنىشتەردەن باس تارتا باستادى. مىنە، وسى كەزدە ەسكى دوستارىنىڭ توقسان پايىزى سىرت اينالىپ كەتتى.

– ءسىزدى تالاسبەك اعانىڭ قانداي قاسيەتتەرى باۋراپ العان ەدى؟
– تالاسبەكتىڭ اقكوڭىلدىگى مەن ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرى مەنى تاڭعالدىرۋشى ەدى. ۇلكەن تالانت، اقىل-پاراسات، ءبىلىمنىڭ يەسى بولا تۇرا، ول 20 جىل بويى ورتا دەڭگەيدەگى ادامداردىڭ مانساپ جولىنداعى كۇرەسىن ءۇنسىز باقىلادى. بىرەۋلەر پلاگياتتىڭ ارقاسىندا اتاقتى بولسا، ەندى بىرەۋلەر ورىس تىلىندەگى كىتاپتى قازاقشاعا اۋدارىپ، ءوز اتىنان بەرىپ، داڭققا يە بولىپ جاتتى. تالاسبەك ونىڭ ءبارىن كوزىمەن كوردى، بىراق اشۋلانعان جوق. ول وزىنە ونشا ۇناي بەرمەيتىن ادامنىڭ حالىق ءۇشىن بىردەڭە ىستەگەنىن كورسە، حابارلاسىپ قۇتتىقتاۋدان ارلانبايتىن. بىراق سوڭعى جىلدارى ساتقىندىق پەن بىتپەيتىن اياقتان شالۋدان شارشاپ كەتكەن ەدى.
تالاسبەك – جالعىز ءومىر ءسۇرىپ، جالعىزدىقتا قايعىرىپ ۇيرەنگەن جان. بىراق ءوزىنىڭ تابيعاتىندا وتباسىلىق ومىرگە بەيىم ەدى. ءبىز ۇيلەنگەننەن كەيىن مەنىڭ تۋىستارىما دا قامقورلىعىن اياعان جوق. ال ونىڭ وزىنە قارايلاپ، قامقورلىق تانىتسا، بالاشا ءماز بولاتىن. ۇيلەنگەننەن كەيىن ءبىر كۇنى جاڭبىردىڭ استىندا قالىپ، ۇيگە سۋ-سۋ بولىپ كەلدى. كيىم اۋىستىرعىسى كەلمەگەنىنە قاراماستان، قۇرعاق كيىمدەردى كيۋىن تالاپ ەتىپ، شاشىن سۇلگىمەن ءسۇرتىپ بەردىم. وسى ءبىر قاراپايىم ءىس ونىڭ كوزىنە جاس ءۇيىرىپ: «مەن ءوزىمنىڭ ۇيلەنگەنىمدى، ماعان قامقورلىق تانىتاتىن ايەلىم بار ەكەنىن ەندى سەزىنىپ جاتىرمىن. بۇرىن وسىلاي بولسا جۇرە بەرۋشى ەدىم، كيىم ۇستىمدە كەۋىپ كەتەر ەدى»، – دەگەنى بار.
تالاسبەك ادامعا جاناشىر بولاتىن. اسىرەسە قىزدارعا، ايەل زاتىنا، جالعىزباستى انالارعا جۇرەگى اۋىرىپ تۇراتىن. 2000 جىلى ول ءبىر وبلىستىق گازەتتىڭ اتىنان «سوروس-قازاقستان» قورىنىڭ بايقاۋىنا قاتىستى. جەڭگەن جاعدايدا قور جۇلدەنى گازەتتىڭ اتىنا اۋدارىپ، رەداكتسيا ونىڭ جارتىسىن تالاسبەككە تاپسىرۋى ءتيىس بولاتىن. راسىمەن دە تالاسبەكتىڭ ماقالالارى جەڭىپ شىقتى. بىراق رەداكتور سوزىنەن اينىپ، تالاسبەككە بولماشى عانا اقشا تولەدى. ونى بىلگەن مەن قورعا حابارلاسىپ ەدىم، ولار رەداكتسيانىڭ ىشكى جاعدايىنا ارالاسپايتىنىن، تەك جارامسىز ەتىپ، سىيلىقتى تۇگەلدەي قايتارىپ الا الاتىندارىن ايتتى. پرينتسيپ ءۇشىن وعان بارۋعا دا دايىن ەدىم، بىراق تالاسبەك: «گازەتتەگى قىزدار جەڭىسىمىزگە قۋانىپ، ءوز ايلىقتارىنان داستارحان جايىپ جاتىر. ولاردىڭ الاتىندارى – بار-جوعى ءۇش-ءتورت مىڭ تەڭگە. ونىڭ جارتىسىنا بىرىگىپ ءبىر بولمە جالدايدى. ءبىز الماساق تا، سول قىزدارعا سىياقى بەرىلەدى عوي»، – دەپ مەنى توقتاتتى. وسىنداي جاعدايلار وتە كوپ بولاتىن.
تالاسبەك – ارقاسى بار ادام. ونىمەن ءومىر سۇرە وتىرىپ، ارۋاقتار الەمى، و دۇنيەنىڭ بارىنا سەنبەۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. ول تۇسىندە وتكەن زامان سوعىستارىن، كونە تۇركى تايپالارىنىڭ، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ اقىرعى شايقاستارىن ءجيى كورەتىن. ونداي تۇندەرى اۋىر دەمالىپ، ەنتىگىپ جىلاپ شىعاتىن. مۇنداي جاعدايعا تۇسەتىنىن العاش ابىلاي حان تۋرالى «كوكبالاقتىڭ ءولىمى» اتتى كينوستسەناري جازعانىندا كوردىم. قىزىمىز ول كەزدە جاسقا دا تولماعان، تۇنىمەن قينالىپ شىققان اكەسىمەن ول دا ۇيىقتاعان كۇيى ەنتىگىپ، شىڭعىرىپ جىلاپ شىقتى. حاديشا اكەسىنە قاتتى ۇقسايدى. اياعىم اۋىر كەزدە اينالامداعىلاردىڭ بارلىعى «ۇل» دەپ جاتقاندا، تالاسبەك قانا: «بۇل – قىز بالا. تۇسىمدە ول مەنىڭ كوزىمە قارادى، مەن ونىڭ قىز بالا ەكەنىن بىردەن ءتۇسىندىم. جاراتۋشىم بىزگە قىز سىيلادى»، – دەگەن بولاتىن.
تالاسبەك وزىنە رۋحى جاقىن ادامداردى ومىردە ءبىر-ەكى-اق رەت كورسە دە، قانداي جاعدايدا جۇرگەنىن سەزىپ قوياتىن. تاڭەرتەڭ ويانا سالا «گەنەرال (اسقاروۆ) جىلاپ جاتىر، ونىڭ ايەلى قايتىس بولدى» نەمەسە «بورانقۇل (قوشماعامبەتوۆ) قايتىس بولدى»، «جانعاليدى بىرەۋ رەنجىتكەن، قورلانىپ جاتىر» دەيتىن. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە وسى ايتقاندارىن راستايتىن حابار كەلىپ تۇراتىن. جانىمىزداي جاقسى كورەتىن سىنشى زەينوللا سەرىكقاليەۆتىڭ اۋىرىپ جاتقان كەزى ەدى. بىردە تاڭەرتەڭ ويانعان تالاسبەك: «تاڭعا جۋىق ءتۇس كوردىم. زەينوللا اعا جاپ-جاس، ادەمى، كۇلىپ ءبىزدىڭ ۇيگە كىرىپتى»، – دەدى. قۋانىپ كەتكەن مەن: «ياعني زەينوللا اعا جازىلاتىن بولدى عوي؟» – دەپ ەدىم، تالاسبەك باسىن شايقاپ: «جوق، ول بىزبەن قوشتاسۋعا كەلىپتى»، – دەدى. ءبىر ساعاتتان كەيىن زەينوللا اعانىڭ ومىردەن وتكەنى تۋرالى جايسىز حابار كەلدى. تەك سەرىكبول قوندىبايدىڭ ءولىمى تۋرالى عانا بىلمەي قالدى، ويتكەنى ول كەزدە تالاسبەكتىڭ تۇسىنە باسقا ايان كىرگەن ەدى. سەرىكبول تۋرالى حابار كەلىپ، مەن جىلاپ وتىر ەدىم، تالاسبەك: «مەن بۇگىن ءتۇس كوردىم، جاقىندا ۇلىمىز بولادى. ول وتە مىقتى ءارى نازىك جاندى ەكەن. قاتتى جىلاي بەرمە، مۇمكىن، قازىردىڭ وزىندە اياعىڭ اۋىر شىعار»، – دەدى. ايتقانى كەلدى، ارادا جارتى جىل وتكەندە سەگىز جىل كۇتكەن ۇلىمىزدى كوتەردىم. تالاسبەكتىڭ «مىقتى ءارى نازىك بولادى» دەگەنىن تۇسىنبەۋشى ەدىم، بىراق جانسۇگىرىمىز راسىمەن سونداي. التى-جەتى قۇرداس بالاعا قارسى تۇرىپ جالعىز ءوزى توبەلەسكەننەن قاشپايدى، بىراق جۇرەگى وتە سەزىمتال. ايتپاقشى، تالاسبەكتىڭ ءوزى شاۋىپ جاساعان دومبىراسى تۋرالى، ونىمەن بايلانىستى قىزىقتى وقيعا تۋرالى «سوپەرنيتسا» – «كۇندەس» دەگەن اڭگىمەدە جازعان بولاتىنمىن. وندا ويدان قۇرالعان ەشتەڭە جوق.
– اعا اۋىرىپ ءجۇرۋشى مە ەدى؟ نەگە كۇتپەگەن جاعدايدا ومىردەن ءوتىپ كەتتى؟
– تالاسبەكتىڭ دەنساۋلىعى بالا كەزىنەن دۇرىس بولماعان سياقتى. سوعان قاراماستان ول وتە مىقتى ادام بولاتىن. مۋرمانسكىدە اسكەردە جۇرگەنىندە اسقازانىندا جارا پايدا بولعانى، كوزىنىڭ كورۋى ناشار ەكەنى بەلگىلى بولادى. جاقسى ەم مەن كۇتىم جاساعان گوسپيتالدىڭ حيرۋرگى بوگدان مۋحويرگە تالاسبەك ءومىر بويى ريزا بولىپ ءوتتى. ال 36 جاسىندا ميكروينسۋلت الدى. وعان بىرەۋدىڭ قاتتى قورلاعانى سەبەپ بولسا كەرەك. ول كەزدە گورنىي گيگانت جاقتا ۇيعىرلاردىڭ پاتەرىن (ۆرەميانكا) جالداپ تۇرادى ەكەن. سوندا كەلىپ، باسى قاتتى اۋىرعاننان كەيىن جاتىپ قالادى. ويانعانىندا دەنەسىنىڭ وڭ جاق بولىگى قوزعالمايتىنىن بايقايدى. تالاسبەك سوندا قيمىلداماققا ارەكەت ەتىپ كوپ كۇندەر مەن تۇندەردى وتكىزەدى. قوزعالا الماعان قالپىندا ۇيدە ەكى اپتا جاتسا كەرەك. اقىرىن-اقىرىن قول-اياعى قيمىلعا كەلىپ، تالاسبەك قايتادان دومبىراسىن ويناي باس­تايدى. ۇيلەنۋ تويىنىڭ الدىندا دا ول بىرنەشە كۇنگە جوعالىپ كەتىپ، ءوڭى قاشقان كۇيدە قايتا ورالدى. نە بولعانىن سۇراپ ەدىم، اۋىرعانىن ايتتى. سۇپ-سۇر جۇزىنەن شوشىپ، ۇيگە اكەلىپ، قان قىسىمىن ولشەپ ەدىم، كوتەرىلىپ كەتكەن ەكەن. «جەدەل جاردەمنىڭ» كومەگىنەن قاشقان سوڭ، اتا-انامنىڭ رۇقساتىمەن ۇيدە قالدىرۋعا تۋرا كەلدى.
تالاسبەك ءۇي الامىز دەپ جانتالاسىپ، دەنساۋلىعىن ودان سايىن قۇرتىپ الدى. 2000 جىلى باۋىرى ءىسىنىپ، حولەتسيستيتتىڭ اسقىنۋى دەگەن دياگنوز قويىلدى. وعان مي تامىرلارىنىڭ تارتىلۋىن قوسىڭىز. سوزىلمالى ءبرونحيتى دە اسقىنىپ، 2005 جىلى دەمىكپە دەرتى پايدا بولا باستادى. ماعان وسى اۋرۋلاردىڭ بارلىعى پسيحولوگيالىق ۋايىم-قايعىدان پايدا بولعان سياقتى كورىنەدى. وسى كەزدەرى تالاسبەكتى «جۇلدىز» جۋرنالىنداعى قىزمەتىنەن بوساتتى، ەكەۋمىز بىرگە شىعارىپ جۇرگەن «رۋح-ميراس» الماناعىن جاۋىپ تاستادى. ونى ەشقايدا جۇمىسقا المادى. «ەلۋگە كەلىپ تۇرىپ وتباسىمدى اسىراي الماي قالامىن با؟» دەگەن قورقىنىش بولدى. جارتى جىل جازۋ ۇستەلىنىڭ ۇستىنە جاستىق قويىپ، وتىرىپ ۇيىق­تاپ ءجۇردى. جاتسا، دەم الا الماي تۇنشىعاتىن ەدى. سوعان قاراماستان كۇندىز جاڭادان تۋعان جانسۇگىردى كوتەرىپ جۇرە بەرەتىن.
ول دارىگەرلەرگە ونشا سەنبەيتىن، ولارعا قارالعاندى جاقسى كورمەيتىن، ۇيدە ءوز بەتىنشە حالىقتىق مەديتسينامەن ەمدەلىپ ءجۇردى. ارينە، ونىڭ ءبارى ۋاقىتشا كومەكتەستى، كەيىن اۋرۋ قايتا اينالىپ سوقتى. تالاستىڭ اتاسى دا، اكە-شەشەسى دە جامان اۋرۋدان قايتىس بولعان. سوعان وراي ونىڭ وبىردىڭ ەمىن تابام دەگەن نيەتپەن مەدينستيتۋتتا ەكى جىل وقىعانى بار. سوندىقتان بولار، دارىگەرلەرگە قاراعاندا ءوز اۋرۋىمدى ءوزىم جاقسىراق ەمدەي الامىن دەپ ويلايتىن. باسقا ادامدارعا دا كومەكتەسۋگە تىرىستى. راسىمەن ءبىراز ادامدار تالاسبەكتىڭ ايتقان اقىلىمەن اۋرۋلارىنان ايىقتى.
وسىدان ەكى جىل بۇرىن دوسحان اعا (جولجاقسىنوۆ) تالاسبەكتى ەمدەتەم دەپ ۇلتتىق مەديتسينالىق زەرتتەۋ ورتالىعىنا جاتقىزدى، وندا «جۇرەكتەن باسقا ساۋ جەرى جوق» دەگەن ەدى. تاعدىر شىعار، باسقادان ەمەس، جۇرەگىنەن كەتتى. تالاسبەك سوڭعى جىلدارى ءومىر سۇرۋدەن، اۋرۋدان، ادامداردان شارشاعانىن، تەك وتباسى ءۇشىن عانا ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەنىن ايتا بەرەتىن. كەي كەزدە ءتۇس كورگەنىن، تۇسىندە اۋرۋىنىڭ بارىنەن ايىعىپ، قۋانىشتى، باقىتتى جاڭا ءومىر باستاپ جۇرگەنىن ايتاتىن. ول جاڭا ءومىردىڭ و دۇنيەدەگى ءومىر ەكەنىن ەندى ءتۇسىنىپ وتىرمىن. تالاسبەك انىق ءتۇس كورسە دە، ونى بارلىق قازاقتار سەكىلدى جاقسىلىققا جورىعىسى كەلگەن شىعار. «مىنا ءومىر جالعان. ەكى عانا ماڭىزدى نارسە بار: ول – بالالاردى جەتكىزۋ جانە كىتاپ جازۋ. جوسپارلارىمىز كوپ، ءالى 30 جىل ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك»، – دەيتىن.
قازىر ويلاپ وتىرسام، سوڭعى كەزدە ءمان بەرمەگەنمەن مەن دە بىردەڭە سەزگەن سەكىلدىمىن. بەيمازا بولدىم، ەشتەڭەگە زاۋقىم سوقپايتىن. تامىز ايىنىڭ اياعىندا وتباسىمىزبەن تۇركياعا باردىق. وندا دا كوڭىل-كۇيىم ءوز-وزىنەن بۇزىلىپ، جىلاي بەرگىم كەلدى. 14 قىركۇيەك كۇنى تالاسبەكتى الماتىعا شىعارىپ سالدىم. ول كەتەرىندە وتە كوڭىلدى بولدى. قايتىپ كەلگەننەن كەيىن جانسۇگىرگە دومبىرا جاساۋدى ۇيرەتەتىنىن، ء«تالتۇستى» اياقتايتىنىن، سوسىن ءبىزدىڭ نوبەل سىيلىعىن الاتىنىمىزدى ايتتى. تاكسيگە وتىرىپ كەتىپ بارا جاتقان ونىڭ سوڭىنان قاراپ تۇرىپ، ءوز-وزىمنەن جىلاعىم كەلدى. كوڭىل-كۇيىمدەگى وزگەرىستى بالالارعا كورسەتكىم كەلمەي، ءۇي ماڭىنداعى باققا باردىم.
تالاسبەك كەتكەن كۇندەرى تۇندە ءوز-وزىمنەن ەلەڭدەپ، ۇيىقتاي الماي ءجۇردىم. 23 قىركۇيەك كۇنى شىداي الماي دارىحاناعا بارىپ، تىنىشتاندىراتىن ءشوپ ءدارى الىپ كەلدىم. بۇل كۇندەرى تالاسبەك حابارلاسىپ تۇردى، كوڭىلدى ەدى. نە جازعىسى كەلەتىنىن، كىتاپحانادان قانداي كىتاپتار قاراپ جۇرگەنىنە دەيىن ايتاتىن. الماتىنىڭ ىستىق ەكەنىن، اۋا جوقتىعىن ايتىپ شاعىمداندى. 21 قىركۇيەك كۇنى دوسحان اعا «قۇنانبايدىڭ» مونتاجداعى ءالى دايىن ەمەس نۇسقاسىن كورسەتىپتى، تالاسبەك وعان قاتتى ريزا بولعان ەكەن. 23 قىركۇيەك كۇنى تالاسبەك «اراسان» مونشاسىنا بارادى. ول جالپى مونشانى جاقسى كورەتىن. كەيدە 3-4 ساعات بۋدا وتىرىپ، كوزى قىزارىپ كەلەتىن. وندايدا ىستىق بۋدا بارىنەن ارتىق وتىرىپ، «رەكورد» جاساعانىن ايتاتىن. مەن كۇتىنۋ كەرەكتىگىن ايتىپ ەسىنە سالاتىنمىن. استانادان كەتەر كۇنى دە مونشاعا بارعىسى كەلدى دە، ءبىر ۋاقىتتا اينىپ قالدى. «اراسانعا» بارامىن دەپ سول ساتتە ويلاعان بولار. سوسىن مونشادا «رەكوردىن» جاڭارتقان بولار. «اراساننان» شىققاننان كەيىن اكادەميالىق كىتاپحاناعا، كەيىن جازۋشىلار وداعىنا كەلگەن. سوندا وتىرعانىندا اسقازانىنىڭ اۋىرعانىن ايتىپ، كەۋدەسىن باسىپ شىعىپ كەتكەن. نەگىزى، كوپتەگەن ادامدار اسقازان مەن جۇرەكتىڭ اۋرۋىن شاتاستىرادى ەكەن. كونسەرۆاتوريانىڭ جانىنا كەلگەندە بۇرىنعى ارىپتەستەرىن كورگەن تالاسبەك ولارعا دا سونى ايتقان. تاكسيگە وتىرىپ «الماگۇل» ىقشاماۋدانىنداعى «قازاقفيلم» جالداپ بەرگەن پاتەرىنە بارادى. شەشىنىپ جاتىپ قالادى. سول جاتقاننان ماڭگىلىك ۇيقىعا كەتەدى... دوسحان اعا ونىڭ ەكى قولىن جوعارى كوتەرىپ، شالقاسىنان بالا سياقتى ۇيىقتاپ جاتقانىن ايتادى. ول سولاي ۇيىقتاعاندى جاقسى كورەتىن.
قازىر 16 جاسار قىزىمىز حاديشا: «پاپامىز وسى ومىردە جۇرگەن كەزىندە-اق ارۋاقتاردىڭ اراسىندا جۇرگەندەي ەدى عوي، ەندى سول جاققا ماڭگىگە كەتتى. ءبىر بولمەدەن ەكىنشى بولمەگە وتكەن سياقتى... ول جاقتا وتە جاقسى، ول بار اۋرۋىنان ايىقتى. كوزىمدى جۇمسام، پاپامنىڭ ءبىر بەلەستەن اسىپ، ەكىنشى بەلەسكە شىعىپ بارا جاتقانىن كورەمىن. سوسىن ماعان بۇرىلىپ: «حاديشا، الىستاعى اناۋ اعاشتى كورىپ تۇرسىڭ با؟ مەن ونىڭ ءار بۇتاعى مەن جاپىراعىن انىق كورىپ تۇرمىن» دەيدى»، – دەپ مەنى جۇباتادى. مەن دە تالاسبەككە بۇل ومىردەن گورى ماڭگىلىك ومىردە جاقسىراق ەكەنىن بىلەمىن. تالاس سوڭعى جازعان سۇگىر تۋرالى ماقالاسىندا ونىڭ قارىنداسى، سىنشى تولەگەن توقبەرگەنوۆتىڭ اناسى زەينەپ اجەنىڭ: «سۇگىر اعام توسەك تارتىپ، قايتىس بولايىن دەپ جاتقاندا دوس-جاران كوڭىلىن سۇراي كەلدى. سوندا اعامىز جاتىپ-جاتىپ: «امان بولىڭدار، باقۇل بولىڭدار، قاراقتارىم. مەن ءوز ەلىمە كەتەيىن دەپ جاتىرمىن»، – دەپ ەدى جارىقتىق»، – دەگەن ءسوزىن كەلتىرەدى. تالاسبەك تە مىنا ومىردەگى جاقىندارىنان گورى جاقىنىراق ادامداردىڭ جانىنا، ءوز ەلىنە كەتتى.
مەن باقىتتى ايەلمىن. ءوزىنىڭ ەكىنشى جارتىسىن كەزدەستىرمەگەن كوپتەگەن ايەلدەر بار. مەن كەزدەستىردىم، تالاس­پەن باقانداي 18 جىل ءبىر شاڭىراق استىندا تۇردىم، ەكى تاماشا بالامىز بار. مەنىڭ كوز الدىمدا تالاسبەك شىعارماشىلىققا قايتىپ كەلدى، ءوزىن مويىنداتتى. جۇرەگىمدى بالالارىمنىڭ اكەلەرىنەن ەرتە ايى­رىلىپ قالعانى مەن تالاسبەكتىڭ ويىنا العان دۇنيەلەرىنىڭ بەستەن ءبىرىن دە ورىنداي الماي كەتكەنى اۋىرتادى.

اۋەلگى تاقىرىپ: تالاسبەك سوڭعى كەزدەرى ومىردەن شارشاعانىن ايتا بەرەتىن

"جۇلدىزدار وتباسى - اڭىز ادام"