1

 

ميلاديدەن بەرگى 2230 جىلعى 5-شىلدەنىڭ تالما ءتۇسى بولاتىن. كۇن كىرپىگىنەن وت تامىپ، اق شاعىل قۇم بەتى  ماي شىجعىرعان تاباداي جەر-دۇنيەنى قۋىرىپ تۇر. سەر روبەرت باكپايوف-دجونسوننىڭ شالقىعان كوك مۇحيت، نۋ ورماندار مەن وركەش-وركەش تاۋ سىلەمدەرىن كوكتەي ءوتىپ، ءورشۇتستاننىڭ شەگىنە ىلىككەنىنە دە ساعات جارىمنان اسىپ بارادى. قۇم كوشكەن تۇلدىرسىز قۋ مەديەننىڭ ۇشى-قيىرى جەتكىزەر ەمەس. كوكجيەككە دەيىن كولكىگەن ساعىم عانا ارنارسەنىڭ ەلەسىنە ۇقساپ مىڭ قۇبىلىپ، كوز الدايدى. وسىناۋ شەت-شەگى ءبىتىپ بەرمەيتىن قۇم دالاعا قۇلازي قاراپ ، ءبىرازدان سوڭ سەر روبەرت قوبالجي باستاعان. شىنىمەن اداسىپ، ابايسىزدا افريكاداعى ساحارا شولىنە شىعانداپ كەتكەننەن ساۋمىن با وسى دەگەن  كۇمان كوشتى كوڭىلىنەن. الدىنداعى كومپيۋتەر ەكرانى مەن كارتاعا سەنبەي، سپۋتنيك ارقىلى ديسپەتچەر ورتالىعىمەن بايلانىسىپ، كوورديناتىن حابارلاپ ەدى، ەشقانداي اۋىتقىماپتى. باعىتى دۇرىس. ەندى ءبىر جيىرما شاقتى مينۋتتا مەجەلى جەرىنە جەتپەك. كوڭىلى جايلانىپ، ەزۋىندە تۇتىندەگەن  سيگارىن قۇشىرلانا سوردى.

سەر روبەرت ەلۋدى ەڭسەرىپ تاستاسا دا قاپساعاي، سيدام دەنەسىندە ءبىر قىرىم ارام ەت جوق،  بويى ءتىپ-تىك، سەرپىندى، شىمىر. سوم يىعى شولاق جەڭ قوڭىر جەيدەگە سىيماي تىرسيىپ تۇر، سەرەيگەن قول-اياقتارىنىڭ ءسىڭىرى شيراتقان بولات سىمداي بىلەم-بىلەم. البەتتە، قارشادايىنان الاقانىنىڭ سۇيەلى بەس ەلى بوپ ەسكەك ەسىپ كەلە جاتقان ادامنىڭ دەنەسى شاربولاتتاي بولماعاندا قايتەدى. مونتانانىڭ شاتقال بۇزعان اق كوبىك وزەندەرىن كانوەمەن بويلاي ءجۇزىپ، قانشاما رەت تەڭىزگە شىقتى دەسەڭشى. امازونكانىڭ تاۋدان قۇلاپ، تاسقا شاپشىپ وكىرگەن اعىستارى دا بۇدان قالعان. ايتەۋىر تاسقىندى سۋ، تۋلاعان تولقىن دەسە، قانى ويناپ، قولتىعىنا قانات بىتكەندەي كوڭىلى شارق ۇرىپ شابىتتانىپ كەتەدى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن اپتاسىنا ءبىر رەت كاليفورنيا جاعاسىنداعى تاۋداي تولقىنداردىڭ جالىنا جابىسىپ سنوۋبوركپەن سىرعاناماسا كوڭىلى كونشىگەن ەمەس. سەرىپپەدەي سولقىلداعان زور تۇلعاسى مەن قاباق استىنان ۇڭىرەيگەن قوڭىرقاي  سۋىق كوزىن، كوكتۇقىل شاقپاق يەگىن كورگەندە-اق جۇرەگىڭ سولق ەتىپ، كەزىندە سۇراپىل كيبورگتىڭ ءوزى بولعانسىڭ-اۋ دەگەن وي قاشادى كوكەيىڭنەن.

سەر روبەرت – اقش-تىڭ بەلدى سەناتورلاردىڭ ءبىرى. كاليفورنيا شتاتىنان سايلانعان. ءورشۇتستان ۇكىمەتىنىڭ ارنايى شاقىرۋىمەن كەلە جاتقان بەتى. ەرتەڭ – وسى ەلدىڭ ۇلتتىق مەيرامى. مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاۋشى كۇن سيپاتتى ۇلۇع ءسارۋاردىڭ تۋعان كۇنى. ۇلكەن ءبىر ەلدىڭ رەسمي وكىلى بولسا دا حالىقارالىق رەيسپەن ۇشپاي، ادەيى ءوزىنىڭ ەكى كىسىلىك شاعىن فلايەرىمەن شىققان. مۇنداي ساپاردىڭ ءساتى كۇندە تۇسە بەرمەيدى عوي، ايتەۋىر جولاۋشىلاپ شىققان سوڭ، ەشكىمگە كىرىپتار بولماي ەل-جەر كورىپ، ەركىن ساياحاتتاپ قايتقانعا نە جەتسىن. فلايەرگە مىنسە، ءوزىن قاناتتى قۇستاي ەركىن سەزىنەدى: قالاي ۇشام، قايدا قونام دەمەيدى، شاڭعىسىن جايىپ ايدىننىڭ ۇستىندە سىرعي بەرەدى،  شاسسيىن ءتۇسىرىپ الاقانداي جەرگە دە قونا كەتەدى. بۇل ءبىر، ايتتى-ايتپادى،  تەحنيكالىق اقىل-ويدىڭ سوڭعى عاجابى. الەم عالىمدارىنىڭ عىلىمنىڭ ءار سالاسىنداعى اشقان وزىق جاڭالىقتارىنىڭ باسىن قۇراپ، جاپون قونسترۋكتورلارى جاساپ شىعارعان. جەر بەتىنە ءالى كوپ تاراي قويعان جوق. امەريكانىڭ وزىندە مىنا ءوزى سياقتى ساناۋلى بايلاردا عانا بار. اۋەدە قالىقتاپ جۇرگەن تۇيەقۇستىڭ جۇمىرتقاسى سياقتى. سوپاقشا، ءسۇيىر. ءمىنىپ ال دا ۇشا بەر. جارىق تا، قاراڭعى دا، داۋىل دا، جاۋىن دا – ءبارى ءبىر، وعان  ەشتەڭە كەدەرگى ەمەس. ادامزاتتىڭ بۇكىل دانالىعىن بويىنا سىيعىزعان عالامات اقىلدى ماشينا. قۇلايمىن نە اداسامىن-اۋ دەپ قورىقپايسىڭ. بيىكتىكتى دە،  جىلدامدىقتى دا ءوزى رەتتەيدى. الدىنداعى ءسال كەدەرگىدەن بيو-ماگنيتتىك ءورىس ارقىلى باعىتىن كىلت وزگەرتىپ اينالىپ وتەدى. بارار جەرىڭنىڭ كوورديناتىن كومپيۋتەردىڭ ميىنا ەنگىز دە كوفەڭدى ءىشىپ كوسىلىپ وتىرا بەر. ەنەرگياسى شەكسىز. ويتكەنى جەلدىڭ ەكپىنى، كۇننىڭ قىزۋىنان باستاپ، ەڭ اياعى اجەتحاناداعى ناجىستەن ۇشقان گازعا دەيىن ول ءۇشىن سارقىلماس قۋات كوزى.

باياعىنىڭ ادامدارىنىڭ وي-ساناسى قانداي شەكتەۋلى بولعان دەسەڭشى. وسىدان ءجۇز جىلداي بۇرىن بۇكىل ەنەرگيالىق قۋاتتى مۇناي دەپ اتالاتىن ورگانيكالىق زاتتان ءوندىرىپتى. سان ىقىلىم زاماندار بويى جەر قويناۋىندا جاتقان وسىمدىكتەر مەن جان-جانۋارلاردىڭ ءشىرىندىسى. سول ءۇشىن سوعىسىپ-قىرقىسقان. كۇشى مىعىم ءبىر ەل ەكىنشى ەلدى جاۋلاپ، مۇنايلى ايماقتارىن باسىپ الىپ وتىرعان. قىسقاسى، مۇناي الەمدىك ەكونوميكانىڭ بىردەن ءبىر قوزعاۋشى كۇشى ەدى. حالىقارالىق ۆاليۋتالاردىڭ قۇنى بيرجاداعى مۇناي نارقىمەن ولشەندى. بۇكىل زاۆود-فابريكا، قاپتاعان ترانسپورت مۇناي ونىمىمەن جۇمىس ىستەدى. قارا تۇمان تۇتىننەن دۇنيە تۇنشىقتى. اتموسفەراداعى ازون قاباتى جۇقارىپ، ىدىراپ-تەسىلىپ، شاقىرايعان كۇن ساۋلەسى جان شىداتپايتىن. انتراكتيدانىڭ مۇزى ەرىپ، مۇحيتتار كوتەرىلىپ، ەندى بولماسا توپانسۋ قاپتاۋعا ءداس قالعان. قۇداي وڭداپ، سول مەزەتتە مۇناي سارقىلىپ، اپاتتىڭ جولى كەسىلىپتى. ايتسە دە اجالدان امان قالدىق دەپ تاۋباعا كەلگەن ادام بالاسى جوق، «قۇدايسىز قالعاننان مۇنايسىز قالعان قيىن ەكەن، ەندىگى كۇنىمىز نە بولادى» دەپ داعدارىستى. كوشپەندىلەر سياقتى، قايتادان ات-ارباعا كوشە مە؟ ۇيلەرىنە وت جاعىپ وتىرا ما بىقسىتىپ؟ اتوم ەنەرگياسى قالاي بولعانمەن تىعىرىقتان شىعارار جول ەمەس. ءبارىبىر جاپپاي پايدالانۋ قاۋىپتى ءارى ۋراننىڭ تابيعاتتاعى قورى شەكتەۋلى. قاشان دا تاريحتى العا جىلجىتاتىن تاپشىلىق پەن قاجەتتىلىك قوي. تالماي ىزدەنگەن كوپ مارقاسقانىڭ ءبىرى كۇندەردىڭ كۇنىندە ۇلى جۇمباقتىڭ شەشۋىن تاپقان، شەكتەۋسىز ەنەرگيا الۋ ءۇشىن پروتوندى وربيتاسىنان قوزعاپ، جىلدامدىعىن ءسال ارتتىرساڭ جەتىپ جاتىر ەكەن. سول كۇننەن باستاپ ادامزات پروگرەستىڭ جاڭا ساتىسىنا قادام باستى. ەندى مىنە تىرناقتاي عانا قوسپا پلاستينا جەر شارىن ءجۇز رەت اينالىپ شىعام دەسەڭ دە ارتىعىمەن جەتىپ جاتىر. جىلدامداتىلعان پروتون جىلۋ، جەل، دىبىس، گاز... كەز كەلگەن سىرتقى كۇشتىڭ اسەرىنەن رەاكتسياعا ءتۇسىپ شەكسىز ەنەرگيا ءبولىپ شىعارادى.

از ۋاقىت ىشىندە جەر شارىنىڭ ءبىر بولىگىنەن ەكىنشى بولىگىنە كوكتەي ءوتىپ، كليمات توتەن وزگەرگەندىكى مە، سەر روبەرت دەلسال ماۋجىراپ وتىر. «كلاسسيكتىڭ» ەكى شىنى - اياعىن ىشسە دە سەرگي الار ەمەس. جاعىن جىرتا ەسىنەپ، كوگىلجىم يلليۋميناتورعا سەلسوق كوز سالعان. ۇشى-قيىرسىز اقشاعىل كەڭىستىك  اقتارىلا توڭكەرىلىپ اق تەڭىزدەي تولقىپ جاتىر. «ياپىر-اۋ، نەتكەن ءولى دالا، قىبىر ەتكەن تىرشىلىك جوق!» كوكىرەگىندەگى كۇرسىنىسى كوك شىبىنداي ۇشىپ شىعام دەگەنشە پانەلدەگى قىزىلدى-جاسىل شامدار جىپىلىق قاعىپ، ءبوروديننىڭ «قىپشاق ءبيى» شالقىپ قويا بەردى. ونىسى – مەجەلى جەرگە جەتتىك، ۇيىقتاپ جاتساڭىز، ويانىڭىز، مىرزا، دەگەن بەلگى. «مىناۋ بىتەۋ دالا عوي. قالاسى قاي جەردە؟» دەپ ابدىراپ اينالاسىنا قاراعىشتاعانمەن كوزىنە استانا اتاۋلى ۇيرەنشىكتى ۇلى شاھارلاردىڭ سۇلباسى ىلىنە قويماعان. فلايەر قالىقتاپ كەپ ءدىرىلسىز    جايلاپ جەرگە قوندى. كوك شاردىڭ ءبۇيىرى ويىلىپ، ەسىك اشىلعاندا، ۇيتقىعان جەل ءبىر ۋىس ىستىق قۇمدى ءۇيىرىپ بەتىنە ءبىر-اق ۇردى. «مىناۋ قايتەدى-ەي!» لاپىلداعان ىستىق اۋاعا قاقالىپ، ءتىسىنىڭ اراسىندا شىقىرلاعان قيىرشىقتى تۇكىرىپ تاستاۋعا سەر اتىنا لايىقتى سىربازدىعى جىبەرمەي، ەرىكسىز قولورامالىمەن اۋزىن سۇرتكەن بوپ امال قىلعان. جەرگە توسەلگەن ۇزىن، قىزىل جول كىلەمنىڭ ۇستىنە تابانى تيەر تيمەستەن ەسىكتىڭ ەكى بوساعاسىنا قازديىپ تۇرا قالعان ەڭگەزەردەي ەكى جىگىتتىڭ ءبىرى توبەسىنە كۇن تۇسىرمەي قولشاتىر توسا قويعان. ءتىسى اقسيا كۇلىمدەپ قارسى الدىنان شىعىپ، سالەمدەسىپ جول باستاعان بيىك لاۋازىمدى رەسمي وكىل مەن قوس قاپتالدا ساپ تۇزەپ قۇرمەتتى قاراۋىلدا تۇرعان ساربازداردىڭ ءتۇر-تۇلعاسى مىنا ءوزى سياقتى بۇتىندەي ساكسوندىق: جاقتارى قۋشيا سوزىلعان، اق كىرپىك، شيكىل سارى، ەڭسەگەي بويلى، ارسيعان  كەسەك ءبىتىم. ازيالىق ءبىر نىشان جوق. «سوندا بۇل ەلدىڭ حالقى ساكسون تەكتەس بولعانى ما؟» ۇزىن-شۇباق بىلقىلداق قىزىل كىلەمدى قىزىل سۋداي كەشىپ كەلىپ،  جەلگە ساتىرلاي جەلبىرەگەن اقش-تىڭ الا تۋى مەن ءورشۇتستاننىڭ كوك بايراعىنىڭ تۇبىنە توقتادى. ەكى ەلدىڭ گيمنى وينالىپ بولعان سوڭ انادايداعى ەسىك پەن توردەي كەرىلگەن اق ليمۋزينگە وتىرعان. بيوەنەرگيامەن جۇرەتىن ماشينا سىلاڭ قاعىپ دىبىسسىز سىرعي جونەلدى.

سالدەن كەيىن اقشا قۇممەن استاسا اسپانعا تىك ورلەگەن بوزعىلت تاۋدىڭ ەتەگىنە ماڭداي تىرەپ، ايقارا اشىلعان ورنەكتى داربازادان اتتاعاندارى سول، اينالا مۇلدەم باسقاشا بوياۋمەن كوز ارباپ قۇلپىرىپ سالا بەردى. كۇمبەز استىنداعى قالا! قاس قاعىمدا ەدەمنىڭ جاننات باعىنا توپ ەتە تۇسكەندەي ەسى شىعىپ اڭتارىلىپ قالدى ءبىر ءسات. قالعىپ كەتكەن جوقپىن با وسى دەپ باسىن شايقاپ-شايقاپ قويدى. ءتۇسىم دەيىن دەسە، وي-ساناسى ايقىن، ءبارىن اپ-انىق كورىپ تۇر، ءوڭىم دەيىن دەسە، كوڭىلى سەنەر ەمەس. قاي جاعىڭا قاراساڭ دا قالىڭ نۋ، شايىرى اڭقىعان سامىرسىن مەن قىزىل ارشا. سىڭسىعان مىڭ سان جاسىل جەلەك سامال جەلپىپ، جۇپار اۋا سارايىڭدى اشادى. گاۆايداعى اسەم قالالاردىڭ ءبىرىن كىندىك ازياعا كوشىرىپ اكەلىپ قويا سالعانداي. قوس جيەگىن پالما كومكەرگەن كەڭ دە ءتۇزۋ كوشەلەر. باققا مالىنعان سان پوشىمدى كوتتەدجدەردى ءورلى-قىرلى دوڭدەر جوتاسىنا قونجيتىپ-اپ كوزدەن الىپ قاشىپ بارادى. قالا جاتاعان. تەك اراكىدىك كۇنگە شاعىلىسىپ ون-ون بەس قاباتتىق اينەك وفيستەر سورايادى ءار تۇستان. ءتۇس مەزگىلى بولعان سوڭ با، كوشەدە ارلى-بەرلى جۇرگەن بيوموبيلدەر نەكەن-ساياق، جۇرگىنشىلەردىڭ دەنى ۆەلوسيپەد مىنگەندەر. قىراتتىڭ يىنىنەن ءمولت ەتىپ كورىنىپ، قيعاش قالىپ بارا جاتقان كول جاعاسى جىپىرلاعان حالىق. قايىق ەسىپ، سۋعا شومىلىپ ءماز-ءمايرام بولعان جۇرتتىڭ داۋىسى تىمىق اۋادا ەمىس-ەمىس جاڭعىرىپ ەستىلەدى. ءورشۇتستاننىڭ سوڭعى استاناسى شىنىندا دا كىسى تاڭعالارلىق ەكەن. قازىرگى وركەننيەتتىڭ ماقتانىشى بولىپ وتىرعان نۇرابات شاھارىنىڭ اتىنا سىرتتاي قانىق بولعانمەن، جاراتقان ءناسىپ ەتىپ كورىپ تۇرعانى وسى. عاجاپ! جوق، عاجاپ دەگەن جاي بەرىدەگى ءسوز، سىر-سيپاتىن بەينەلەر ءسوزدى ادامزات ازىرگە ويلاپ تاپپاعانداي، ايتەۋىر كوڭىلىندەگى اسەرگە لايىقتى بالاما قاپەلىمدە ءتىل ۇشىنا ۇيىرىلە قويمادى. قاسىنداعىلاردىڭ ايتۋىنشا، توبەسى كۇمبەزدەنىپ، 1500 مەتر بيىكتىكتە بيولوگيالىق قاباتپەن قورشالعان. ەنى 12, ۇزىندىعى 18 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر. جىلدىڭ قاي مەزگىلىندە بارساڭ دا اق قۇمىن تىلەرسەكتەن كەشىپ، اساۋ تولقىنىن توسكە الىپ، ايرىقشا جاراتىلىسىنا كوز مەيىرىڭ قاناتىن گاۆايدى جاڭا بەكەر ەسكە الماپتى. ءبارىن كورسىن، تامسانا ءتۇسسىن دەگەندەي باياۋ سىرعىعان ماشينانىڭ اينەگىنەن قاي جاعىنا قاراسا دا – قويىنى سابات ساياباق. جەر بەتىنىڭ ەڭ اسەم، ەڭ اسىل اعاشى مەن وسىمدىگى وسىندا تامىر جايعان با دەرسىڭ. جاناي ءوتىپ بارا جاتىپ ءزاۋلىم سەكۆويانىڭ توبەسىنە قاراساڭ، باسىڭداعى قالپاعىڭ جەرگە تۇسكەندەي. ءار تۇستا ىرگە قوسپاي شوقتانىپ جەكە-جەكە وسكەن كسەرافيت، اكاتسيا، سۋككۋلەكت، ءزايتۇن توعايلارى. افريكادا تۇقىمى قۇرىپ بىتۋگە تاقاعان باوبابتى كورگەندە تىپتەن تاڭىرقادى. ءبىر ءوزى كىشىگىرىم  ءبىر توبەشىكتى قاناتىنىڭ استىندا باسىپ جاتىر. ءدىڭىنىڭ شەڭبەرى ۇندىستەردىڭ ۆيگۆامىنىڭ  ورنىنداي. كۇنى كەشەگە دەيىن امازونكا بويىنداعى جابايىلار وسى الىپ اعاشتىڭ ءدىڭىن ويىپ باسپانا عىپ تۇرعان جوق پا. اقىرى تۇبىنە جەتىپ تىندى. قوس قاپتالدا دوڭگەلەنىپ قالىپ بارا جاتقان ويدىم-ويدىم القاپتاردا قىزىل ارشا مەن ەندەميككە، قىزىلدى-جاسىلدى گۇلدەر مەن ءنىلى توگىلگەن شالعىن جارىسا ءوسىپ جايقالىپ تۇر. ساۆاننا دا، جۋنگلي دە وسىندا. باناندى ءبىر تىستەپ ءبىر-بىرىنە لاقتىرىپ، ەرسىلى-قارسىلى ويناپ جۇرگەن، ەندى ءبىرى كوكوستىڭ ءسۇتىن ءىشىپ، قاۋاشاعىن توبەسىنە توڭكەرىپ بەتى اعال-جاعال بوپ جول ورتاسىندا وتىرعان ورانگۋتانگتاردى كلاكسوندى باجىلداتىپ ازەر ۇركىتەسىڭ.

مۇندا جەر بەتىنىڭ باسقا تارابىنداعىداي  قىس،  كۇز دەگەن ۇعىم جوق. جىل – ون ەكى اي ءبىر-اق ماۋسىم – شىبىنسىز، قوڭىرجاي جاز. قاشان كورسەڭ دە ءوڭىن بەرمەي جايقالىپ تۇرعان ماڭگىلىك جاسىل جەلەك. باروككو  ستيلىندەگى ۇلكەندى-كىشىلى عيماراتتار دا جەر بەدەرىنە ۇيلەسىپ، تابيعاتتىڭ ءبىر بولشەگىندەي اسەم جىمداسىپ كەتكەن. تەك كوشە-كوشەنىڭ قيىلىسىندا، ۇيلەردىڭ قابىرعاسىندا جىپىرلاي ىلىنگەن كوسەمنىڭ پورترەتتەرى عانا وسىناۋ ادەمىلىكتىڭ سىنىن بۇزىپ تۇرعانداي. كوزىڭدى قالاي الىپ قاشساڭ دا تاناۋى تامپيگەن موڭعول بەت ەركەك جىمىڭ قاعىپ قارسى الدىڭدا تۇرا قالادى. ەۆروتسەنتريستىك تالعامدا تاربيەلەنگەن مۇنىڭ ازيالىق كەيىپ-كەسپىرگە مۇرىن شۇيىرە قارايتىن ادەتى. ونىڭ ورنىندا ءتىسى مارجانداي اقسيىپ گوليۆۋدتىڭ اكتەرى نە ۇزىن سيراعى جۋان سانىنا دەيىن جالاڭاش توپ – مودەل ساعان قيىلا قاراپ قىلىمسىپ تۇرسا، كوزگە قانداي سۇيكىمدى كورىنەر ەدى. بۇلار قىز سياقتى قىلميتىپ كوسەمدەرىنىڭ سۋرەتىن ءىلىپ قويادى ەكەن. امەريكادا باسقا تۇگىلى ۆاشينگتوننىڭ دا سۋرەتىن ىلمەيدى. ازيالىق سانا دەگەن وسى-اۋ، ءسىرا. باياعىدا، كۇن سيپاتتى ءسارۋاردىڭ تۇسىندا، ورشۇتتەردىڭ ءتۇرى وسىنداي بولعان با ەكەن؟ ءۇش عاسىردىڭ ىشىندە قالاي وزگەرگەن، ءا؟ وسى وي ەمەكسىتىپ، كوڭىلىن اۋەستىك بيلەگەن. باعانادان بەرى اۋزى جابىلماي، ءىلتيفات كورسەتكەن راسىممەن ەلپىلدەپ قالانىڭ وتكەن-كەتكەنىمەن تانىستىرىپ كەلە جاتقان سابانشاش، شيكىلسارى جىگىتكە ەڭسەرىلىپ، تاعى دا الدارىنان قالىقتاپ شىعا كەلگەن كەزەكتى بيلبوردقا يەك قاقتى:

– مىنا كىسىنىڭ سۋرەتى يكونادان دا كوپ-اۋ دەيمىن؟

– بۇل – ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدى قۇرعان ادام!

– قارايمىن دا تاڭ قالام. پاتشالارىڭىزدىڭ ءتۇرى ءبىر بولەك تە، سىزدەردىڭ تۇرلەرىڭىز ءبىر بولەك. ۋاقىت قالاي وزگەرتەدى، ءا؟

– ءيا، ۋاقىت ءبارىن وزگەرتەدى عوي!

– سوندا وسى وتىرعان ءبارىڭىز دە ورشۇتسىزدەر مە؟

ديپلوماتيالىق مەكتەپتىڭ مايىن ىشكەن سىرباز جىگىت ۇرتىنداعى ۇيىرىلگەن ادەمى جىميىسىن وشىرىمەگەنمەن كوزى تىكەنەكتەنىپ جالت قارادى:

– ءبىز – ءورشۇت ەمەسپىز، ورشۇتستاندىقتارمىز! – سودان سوڭ جۇدىرىعىنا جوتكىرىنىپ تاستادى دا، – ورشۇتتەردى قازىر كورەسىز، كورىمدىگىڭىزدى دايىنداي بەرسەڭىز دە بولادى، – دەدى كوزىنىڭ قيىعىنان قۋاقى كۇلكىنىڭ قۇيرىعى جىلت ەتىپ.  

كوزايىم ءسات كوپ كۇتتىرگەن جوق. ءۇش قاباتتى، شاعىن مەيمانحانانىڭ الدىنا كەلىپ توقتاعان. جۇكشى نە كەزەكشى مە، جارىلا اشىلعان اينەك ەسىكتىڭ اۋزىن توبەسىمەن وڭمەڭدەي ءسۇزىپ ءبىر جالبىر شاش جىگىت شىعا كەلدى. جۇرگەن سايىن شايقالاقتاپ، اياعىن ءبىر جاعىنا شويناڭداپ باسادى. تاياپ كەپ ءجۇزىن تىكتەپ  سالەمدەسكەندە سەر روبەرت سەلك ەتە ءتۇستى. تاڭىرقاعانى ما، الدە قورقىپ كەتكەنى مە – يتجىعىس ارپالىسقان استان-كەستەن سەزىمىنە ەن تاعا الار ەمەس قاپەلىمدە. اۋەلگىدە ۇلۇع مەيرامداعى بولاتىن كارناۆالعا دايىندالىپ، بەت-اۋزىن بوياپ العان با دەپ ويلاعان. تىپتەن ولاي ەمەس. ءبىر كوزى كوك، ءبىر كوزى قارا، ءبىرى قيىق، ءبىرى ءدوپ-دوڭگەلەك. شاشىنىڭ قاق شەكەدەن ايرىلعان جارتىسى سارى، جارتىسى قارا. مۇرىنى دا، بۇكىل بەت تەرىسى دە سولاي. جارتى-جارتىلاي سارى مەن قارا. قاس-قاباق، شىقشىت، يەك دەگەنىڭىز دۇنيەنىڭ ەكى قيىرىنان اكەپ زورلاپ قيۋلاستىرىپ قويعانداي. ءبىر جاق قول-اياعى ۇزىن، ەكىنشى جاعىنىكى قىسقا. ءبىر تەرىنىڭ استىندا ەكى جارتى دەنە ءيتىس-تارتىس ءومىر ءسۇرىپ جاتقانداي. ءۇش ۇيىقتاساڭ تۇسىڭە ەنبەس، مىڭ ويلاساڭ قيالىڭ شالماس قۇبىجىق، توسىن تۇرپات. «و، يسۋس!» دەدى ىشىنەن قۇدايىنا جالبارىنىپ، قۇدايىن ەسكە العان بويدا توسىندەگى سابالاق جۇنگە كومىلگەن التىن باۋلى كرەسى ءوز-وزىنەن تەربەلە باستاعانداي بولعان. جوق، كەۋدەسىنە سىيماي دۇرسىلدەي جونەلگەن جۇرەگىنىڭ ءدۇمپۋى ەكەن. جاي ادام جالعىز-اق قولىمەن ءىلىپ جۇرە بەرەتىن قارا چەموداندى قاپسىرا قۇشاقتاپ، قوس جاعىنا كەزەك تەڭسەلە  مىقشىڭداپ بارا جاتقان كەمتار مۇسكىندى كوزىنىڭ قيىعىمەن ۇزاتىپ ساپ تۇرعان قوسشى جىگىت جۇقانا بەتىنە  جۇقالتىم كۇلكى جاعىپ، ء«ورشۇتىڭىز وسى» دەگەندەي بۇعان قاراپ بىلىنەر-بىلىنبەس ەزۋ تارتتى.

مەيمانحانانىڭ جايلى توسەگى جامباسىنا تاستاي باتىپ ءتۇن بويى اۋناقشىپ ۇيىقتاي العان جوق. كىرپىگى ءسال ايقاسا  بەرسە، الگى قۇبىجىق سۋرەت ەلەستەپ سەلك ەتە تۇسەدى. باعاناعى سابان شاش سارى جىگىت مەيمان دەپ قىزمەت كورسەتۋدەن گورى كىسىلىك ءىلتيفاتى جوعارى، ادامعا ۇيىرسەك، جۇعىمدى جان بولسا كەرەك. اەروپورت باسىندا كۇتىپ العاننان بايەك بوپ قولدى-اياققا تۇرعىزعان جوق. قاسىنان ءبىر ەلى شىقپاي، ءبىرىنشى قاباتتاعى رەستوراننان كەشكى استى بىرگە ءىشىپ، ءىڭىر ۇيىرلە ۇيىنە ءبىر-اق قايتقان. ءوزى اڭگىمەشىل ەكەن. تىڭداپ وتىرساڭ، بىلمەيتىنى بيت ىشىندە مە دەرسىڭ.

 

 2

ەرتە، ەرتە، ەرتەدە، ەسەك قۇلاعى كەلتەدە، ءوزى باتىر، ءوزى اڭعال بوزاق دەگەن جۇرت بولىپتى-ءدۇر. جەرى كەڭ، كوڭىلى ودان دا دارقان، ەتەك-جەڭىن قىمتامايتىن، دالاسىنداي داليىپ جاتقان ەل دەسەدى. قىزدارىنىڭ بەتى قىزىل، شاشى ۇزىن ەكەن. ەركەكتەرى شەتتەرىنەن ءاپايتوس، جۇرىستەرى بالپاڭ، ءبىر وتىرعاندا ءبىر تايدىڭ ەتىن جەپ، ءبىر جاتسا، ءبىر اپتا ۇيىقتايدى-ءدۇر. ال جاۋمەن شايقاسا قالسا، وتىز كۇن اتتان تۇسپەي ۇرىس سالاتىن  ەردىڭ  سويى بولىپتى. سالقار ساقارا، سەڭگىر تاۋ، ءمولدىر كول، تاسقىندى وزەندەرىنە ءتورت تارابىنداعى انتالعان كورشىلەرى قىسىق، قيسىق، كوك كوزدەرىنىڭ سۇعىن قاداۋمەن وتەدى. قىزىققانمەن قىلار قايراندارى جوق. قيدالاسسا جەلكەسى قيىلارىن بىلەدى. جاۋعا شاپسا – باتىر، جاي كۇندە ساۋىقشىل، سەرى، يت جۇگىرتىپ، قۇس سالاتىن ساياتشى، بايلىققا قىزىقپايدى، جىلتىراققا ەلىكپەيدى، «مالىم – جانىمنىڭ، جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» دەيتىن وسىناۋ تاكاببار، بەكزات جۇرتتىڭ تىزەسىن بۇگىلتىپ، كەكجيگەن باسىن ءيىلتۋ ءۇشىن نە ىستەمەك ءلازىم؟ اقىرى، وتىز باقسى، سەكسەن سيقىرشى قىرىق كۇن زىكىر سالىپ، دۋا وقىپ كوكتەگى پەرىنىڭ قىزى – ءپاري رۋزيمەن ءسوز بايسالادى.

– بوزاقتى جولدان تايدىرۋ ءۇشىن قىلماعان ھايلامىز قالمادى- ءدۇر، – دەپ باس سيقىرشى شاعىنىپ زارىن توگەدى. – بۇ نە دەگەن پارىقسىز جۇرت ەكەنىن ۇقپادىق، ءجۇدا. كەدەيىنە بايلىق بەردىك، بايىنا باق بەردىك، باعلانىنا تاق بەردىك – ءبىرىن دە المادى: كەدەي كەكجيىپ قايقايعان ءتوسىن قاقتى – مەنىڭ بايلىعىم كەۋدەمدەگى نامىسىم دەگەنى; باي قاسپاق تاناۋ بالاسىن بەتىنەن ءسۇيىپ، توبەسىنە كوتەردى – مەنىڭ باعىم – ۇرپاعىم دەگەنى; باعلان اينالاسىنداعى ەلدى كورسەتتى – مەنىڭ التىن تاعىم – قارايعان جۇرتىمنىڭ راحمەت-العىسى دەگەنى. ەشتەڭەگە قىزىقپايتىن بۇل جۇرتتى وزگەرتۋگە جەر بەتىندەگى ەشقانداي سيقىردىڭ كۇشى جەتەر ەمەس-ءدۇر!

 – سو دا ءسوز بوپ پا؟ – پەرىنىڭ قىزى ساقالدارى ساپسيىپ، الجا-الجاسى شىققان باقسىلار مەن كارى سيقىرشىلارعا ء«اي، وڭشەڭ اراتاماقتار-اي» دەگەندەي تىجىرىنا ءبىر قاراپ الدى. – ونىڭ بابىن تابۋ وپ-وڭاي!

 – قالاي؟ – دەدى باس سيقىرشى ماڭدايىنداعى جالعىز كوزى جىپىلىقتاپ.

 – ولاردىڭ كوكىرەگىندە شۇكىرشىلىك دەگەن يمان وتىر. سونى  قۋىپ شىقساڭ بولدى – التىن كىلت قولىڭا ءتۇستى دەي بەر!

كۇڭنەن تۋعان قودارعۇل بەس جاسقا كەلگەندە كۇندە تاڭەرتەڭ كۇننىڭ كوزىنەن التىن شۇيكەدەي دومالانىپ كىپ-كىشكەنتاي سارى قىز جەرگە تۇسەدى. ۇرپيگەن شاشى دا سارى، ءوزى دە ساپ-سارى. كۇلىمدەي قاراپ، كىپ-كىشكەنتاي قولدارىمەن قودارعۇلدىڭ قولىنان ۇستايدى. ايدالادا جالعىز ءوزى قوزى باعىپ قۇلازىعان بالا دوس تابىلعانىنا قۋانىپ كەتەدى. كوك شالعىننىڭ ۇستىندە اسىر سالىپ كوبەلەك قۋادى. دوڭگەلەك، جۇقالتىم تاستاردى ايدىنعا جاناي لاقتىرىپ «مايجالاتپاق» وينايدى. بۇزاۋعا مىنەدى... كۇنى بويى ەكەۋدەن-ەكەۋ ويناۋعا ءبىر جالىقپايدى. ابدەن قاس قارايعاندا عانا سارى قىز كىشكەنتاي ساۋساقتارىن ەلبىرەتە قوش ايتىپ، كۇننىڭ سوڭعى ساۋلەسىمەن بىرگە كوكجيەككە ءسىڭىپ جوق بولادى. قودارعۇل اڭىرعان كۇيى قۇلاعى قالقايىپ قىر باسىندا ۇزاق تۇرادى. تاستاپ كەتىپ قالعانىنا وكپەلەگەنى مە، الدە «اتتەڭ، قۋىپ جەتىپ الاتىنداي قاناتىم بولسا عوي!» دەپ وكىنگەنى مە، ايتەۋىر كوڭىلى الابۇرتىپ، ەرىكسىز كۇرسىنەتىن. تاڭ اتىسىمەن كۇن كوزىنەن توگىلگەن التىن ءجىپتى بويلاي جۇگىرىپ سارى قىز تاعى دا جەرگە تۇسەتىن. ءوستىپ تۋعان اي تۋراعان ەتتەي تاۋسىلىپ، جىل ارتىنان جىلدار جىلجىپ ءوتىپ جاتتى. قودارعۇلمەن بىرگە سارى قىز دا ەسەيە بەردى. ەندى سارى قىزبەن تۇندە عانا ۇشىراساتىن بولدى. بۇرىنعىداي ەمەس، شاشى، قاس-كىرپىگى قارا، ۇلبىرەگەن ءجۇزى بوز بيەنىڭ سۇتىندەي اپپاق. ىمىرت جامىراي قولاڭ شاشى قارا تۇندەي جايىلىپ، ەكى كوزى جۇلدىزداي جارقىراپ جانىنا كەلەدى. سولقىلداعان ىستىق ءتانىن تاقاپ، القىنعان دەمى القىمىن شارپىپ-شارپىپ وتكەندە، ءتورت تۇلىكتىڭ اراسىندا ءوسىپ، بۇقا-تەكەنىڭ كۇيەك ناۋقانىنداعى قىزىقتارىن كورە-كورە كوزى ەرتە اشىلعان بوزبالا ەسىنەن تاندى. ەكەۋى كوك شالعىنعا كومىلە قۇلاعان. كىشىگىرىم توبەشىكتى سولقىلداتىپ، ارسى-كۇرسى ەكەۋى قوسىلا ىڭىرسىعاندا قاستارىندا جايىلىپ جۇرگەن ءۇيىرلى جىلقى قاسقىر شاپقانداي دۇركىرەي ۇرىككەن. اسپاندا اي قورعالاپ، ۇياتتان ورتەنگەن اق ديدارىن توقىمداي قارا بۇلتتىڭ ەتەگىنە باستى.

ءپاري رۋزيدىڭ اي-كۇنى جەتكەندە، مىرزانىڭ تۇمسا توقالى دا تاڭسارىدەن بەرى ونەكى قانات اقوردانىڭ بوساعاسىنا كەرىلگەن ارقانعا اسىلىپ، «بي-ءباتيما ءپىرىم-اي!» دەپ قينالا سىڭسىپ تولعاتىپ  جاتىر ەدى. ء«تۇس، ءتۇس!» دەپ كەلىساپپەن جەردى تۇيگىشتەپ ابدەن سىلەسى قاتقان كارى كەمپىر ءبىر ءسات  ءۇنسىز قالعان. كىندىك تۇسى سولىق ەتىپ، ىلكىدە بويى جەڭىلدەپ سالا بەرگەن كەلىنشەك تالىقسىپ كەتتى. وسى مەزەتتى اڭدىپ تۇرعانداي پەرىنىڭ قىزى كەرەگەنىڭ كوزىنەن سىبدىرسىز كىردى دە ءوز بالاسىن كەلىنشەكتىڭ ەتەگىنىڭ استىنا تاستاپ، شارانانى ءىلىپ الىپ عايىپ بولدى.

گۇجىلدەي شار ەتكەن جابايى داۋىستان كەلىساپقا ماڭدايىن سۇيەپ قالعىپ كەتكەن قۇشىناش كەمپىر سەلك ەتىپ كوزىن اشىپ العان. ء«ۇيبۋ، بالا ءتۇسىپ قويعان ەكەن عوي!» دەپ اپالاقتاپ بارىپ، كەلىنشەكتىڭ ەتەگىنىڭ استىنا ەنتەلەي ۇڭىلگەن. اياق-قولى تىرباڭداعان قىزىلشاقاعا ۇمسىنا بەرىپ، كىرپىك قاقپاي وزىنە تەسىرەيە قادالعان شەگىر كوزدى كورىپ شالقاسىنان تۇسە جازدادى. كوزىنە شاپتالىپ قالعانداي قۇبىجىق سۋرەت جانارىنان وشەر ەمەس. شاشى اپپاق، جىلاعاندا ەزۋى ىرسيىپ وتىز ءتىسى اقسيىپ كورىنەدى. عۇمىرىندا تالاي سۇمدىقتى كورىپ، اناۋ-مىناۋعا وڭايشىلىقپەن سەلت ەتە قويمايتىن قۇشىناشتىڭ ءسىرى جۇرەگى اتقاقتاپ اۋزىنا تىعىلدى. ەتەگىنە سۇرىنە - قابىنا جەرگە ەكى-ءۇش اۋناپ تۇرىپ، سىرتقا اتا جونەلگەن. حابار كۇتىپ، ەسىك الدىندا ارلى-بەرلى قارىشتاي ادىمداپ تىقىرشىپ جۇرگەن مىرزا ءسۇيىنشى سۇراعالى شىقتى دەگەن دامەمەن كەمپىرگە ەمىنە قارسى ۇمتىلعان:

- ۇل ما؟! – دەدى ەكى كوزى جايناي دەمىگىپ.

- مىرزا... سۇمدىق!.. م-م-ماسقارا! – كەكەشتەنگەن كەمپىردىڭ ءسوزىنىڭ اياعىن كۇتپەي مىرزا اسىعىس باسىپ ۇيگە كىرىپ كەتكەن. شىعۋى ودان دا جىلدام بولدى:

- جوعالت كوزىن. ەل كورسە، سۇيەككە تاڭبا!

- مىرزا، مەنى ونداي ىسكە قيناماڭىز. قۇدايدىڭ الدىندا كۇناھار بولا المايمىن.

 مىرزا اياق-قولى سەلكىلدەپ ابدىراپ تۇرىپ قالعان. جەلكەسىنە نايزا كەزەگەندەي زوردىڭ كۇشىمەن كىبىرتىكتەپ كەمپىر قايتادان ەسىككە بەتتەدى.

ەتەگىن جىلى سۋمەن شايىپ، اياق-قولىن باۋىرىنا العان سوڭ كەلىنشەك شارىلداعان شاراناعا قولىن سوزدى:

- قۇلىنىمنىڭ سىلەسى قاتتى عوي، اكەلىڭىزشى، ەمىزەيىن.

نە ىستەرىن بىلمەي ساسقالاقتاعان كەمپىر ء بىر ورىندا تىپىرلاپ:

- حانىم... حانىم! – دەي بەردى. – ەمىزبەي-اق قويىڭىزشى.

- جوق، اكەلىڭىز!

قۇشىناش ەرىكسىز امىرگە كوندى. الپىس ەكى تامىرى يىگەن انا ەشتەڭەنى كورەر ەمەس.

- جارىعىم! جانىم! – ەمىرەنىپ اق ماماسىن شارانانىڭ اۋزىنا توستى. «ىشتەن شىققان شۇبار جىلان-اي!» دەدى اقسيعان جالعىز قاسقا تىسىمەن استىڭعى ەرىنىن تىستەلەگەن كەمپىر قاراۋعا ءداتى شىداماي سىرت اينالا بەرىپ.

جۇلقىلاپ، قانىمەن قوسا سولقىلداتىپ سورعان قورقاۋدىڭ تىسىنەن جاس انانىڭ ەمشەگى قاعىنىپ، ەكى اپتادان سوڭ كوز جۇمدى.

ۋايىمعا قايعى جامالىپ، مىرزا قاتتى كۇيزەلدى. «بۇل ءبىر قۇتسىز مەكەن بولدى!» دەپ، تىك كوتەرىلىپ باسقا قونىسقا توڭكەرىلگەن. بالانى بەسىگىمەن ەسكى جۇرتقا تاستاپ كەتەدى. مەجەلى جەرگە جەتىپ، تۇيەنى شوگەرسە، قۇدانىڭ قۇدىرەتى، جىلاعان بالانى تەربەتىپ بەسىك الدارىندا تۇرادى. ەل شوشىنىپ، نە ىستەرىن بىلمەي داعدارادى. ءبىرى ساداقپەن اتىپ تاستايىق دەسە، ەكىنشى بىرەۋلەر وزەنگە لاقتىرايىق، سۋ اعىزىپ اكەستىن پالەكەتتى دەيدى. بىراق ولاي ەتۋگە ەشقايسىنىڭ ءداتى بارمايدى. ۇيلەر تىگىلىپ بولعان سوڭ، بوز قاسقا شالىپ، تاڭىرگە «تاساتتىق» بەرەدى. سول كەزدە اۋىلعا اق ساقالى بەلىنە تۇسكەن جالاڭ اياق-جالاڭ باس ديۋانا كەلەدى اساتاياعىن سىلدىرلاتىپ. «بالانى ماعان بەرىڭدەر» دەيدى. بەسىگىمەن كوتەرىپ، تاۋ اراسىنداعى قۇرىم كۇركەسىنە الىپ كەلەدى. ديۋانا جاڭا كۇشىكتەگەن قاڭعىباس، قاباعان قارا قانشىقتىڭ كۇشىكتەرىن جەرگە كومىپ، بالانى ءيتتىڭ باۋرىنا سالادى. كۇشىكتەرى كومىلگەن جەردى تىرنالاپ، يىسكەلەپ، وتىرا قالىپ ۇلىپ كوزى ءمولت-ءمولت جاساۋراعان قانشىق ەمشەگى ابدەن سىزداعان سوڭ ەرىكسىز كونگەن. بالا سولپىلداتا سورىپ، قارىنى بۇلتيىپ بوي-بويى شىعا تەرلەپ ۇيىقتاپ كەتەدى. كەيدە ونىڭ قوماعايلىعىنا شىداي الماي، قىڭسىلاپ ورنىنان تۇرىپ كەتسە، اۋزىمەن ەمشەككە جارماسىپ، ەكى قولى تيگەن جەرىنە تاس جابىسىپ، بۇتىنىڭ اراسىندا سالاقتاپ كەتىپ بارا جاتقانى. بالا كۇشىك سياقتى تەز شيراپ، ەرتە جەتىلدى. سۇتپەن ەنگەن قاسيەت سۇيەگىنە ءسىڭدى. قاجىرلى، قايسار، سۋىققا دا، ىستىققا دا ءتوزىمدى. اشكوز، قورقاۋ، الدىنا اس كەلسە، قاسىنداعى ادامنان قىزعانىپ، كوزى قانتالاپ كەتەدى. ەسەيە كەلە اينالاسىنا ۇرى يتتەي ءتيدى. كۇندىز ەلدىڭ ورىستەگى توقتى-تورىمىن ۇرلادى، تۇندە ءشيدىڭ ارتىندا تۇرعان قازاننىڭ بەتىندەگى قايماعىن سىپىرىپ جەپ، ساباداعى قىمىزىن ارقالاپ اكەتتى. ىعىر بولعان جۇرت مىرزاعا شاعىندى. «مىناۋ ءبىر ءتىرى كۇيىك بولدى-اۋ»» دەپ قاھارىنا مىنگەن مىرزا ديۋانانىڭ كۇركەسىنە كەلىپ زىكىر سالدى:

–  اتادان ازىپ تۋعان مىنا قۇبىجىقتى باياعىدا ءولتىرىپ تاستايىق دەپ جاتقاندا اراشاعا ءتۇسىپ الىپ قالعان سەن ەدىڭ. ەلدە جوق سۇمدىقتى شىعارىپ، اعايىندى بۇلىكتىرىپ ءبىتتى. كانە،  ۇستاپ بەر، ات قۇيرىعىنا بايلاپ ولتىرەمىن!

–  ساۋعا، تاقسىر! – دەدى ديۋانا اساتاياعىن سەرمەپ. – يسا كوكتەن تۇسەردە، ءماۆدي جەردەن شىعاردا دۇنيەدە نە قيلى حيكمەتتەر بولار-ءدۇر. بۇل دا سونداي نىشاننىڭ ءبىرى شىعار. ءبورى سىيعان كەڭ دالاعا ءبىر ۇرى سيار، جۇرە بەرسىن!

مىرزا سوزگە توسىلىپ، اتباسىن كەرى بۇرعان.

ديۋانا بالاعا يتەمگەن دەپ ات قويدى. ەل دە سولاي دەپ اتادى. يتەمگەن قارۋلى، قايسارلىعىمەن قوسا سۇعاناق، تىمىسكى، كۇرەسىننەن سىنىق تەبەن كورسە كوزى قىليلانىپ كەتەتىن دۇنيەقوڭىز بوپ ءوستى. ۇرلىقتان جيناعان مالىنىڭ تۇساعى ەگىزدەن، تۋشاسى توعىزدان تولدەپ، از جىلدىڭ ىشىندە بايىپ شىعا كەلدى. قالىڭىن تولەپ ءبىر بايدىڭ قىزىن الدى. مىڭعىراعان مالى ورىسكە سىيمادى. بىراق ءتورت قانات قاراشا ءۇيدىڭ تورىندە سىلكىپ سالار سىرماعى بولمادى. ارام ولگەن مالدىڭ كون تۋلاعىنىڭ ۇستىندە قاتىنى ەكەۋى دومالاي كەتەتىن. قىلقۇيرىقتىڭ ءۇيىرىن شۇرقىراتىپ مىڭداپ ايداسا دا تابانى جەر ءسۇزىپ قوتىر تايعا جايداق ءمىنىپ ءجۇردى.

قىلىعى ەرسى، قۇلىعى بوتەن. باقسىنىڭ مولاسىنداي جالعىز شوشايىپ ەل شەتىندە بولەك وتىراتىن. دۋمانشىل، دارقان، اعايىنمەن ەنشىسى ءبولىنىپ كورمەگەن جومارت بوزاقتار «مىناۋ قايدان شىققان پالە!» دەپ شوشىنىپ قارايتىن. قىستا قار سۇراساڭ بەرمەيتىن قالتىراعان قاراۋ. اۋىل-ايماقتا ءتىرى جانمەن ارالسىپ ءوز ۇيىنەن شىنى شەتىن تىستەتىپ كورگەن ەمەس. وزگەنى جارىلقاماق تۇگىلى ءوزىنىڭ اۋزى جارىپ اس ىشپەدى. قاتىنى قازاننىڭ قاسپاعىن  قىرىپ جەدى، جالعىز ۇلىنا قۇرتتىڭ قوقىمى مەن ءبىر ۋىس بيدايدى ەشكىنىڭ تۋلاعىنا شاشىپ  بەرەتىن. بوران-شاشىندا قالجىراپ قارا تۇتىپ كەلگەن قۇدايى قوناققا ەسىگىن اشپادى، قايىر سۇراعان تىلەنشىنى يت سالىپ قۋاتىن. جان بالاسىندا جوق وسىناۋ راحىمسىز قاراۋلىعىنا جاعاسىن ۇستاعان جۇرت بىرتە-بىرتە ونىڭ يتەمگەن اتىن ۇمىتىپ، «شىق بەرمەس شىعايباي» اتاپ كەتتى. شىعايبايدىڭ ومىرىندە قولىنان ءدام تاتقان جالعىز ادام – الداركوسە. ەل كەزىپ جۇرگەن الدار شىعايدىڭ ساراڭدىعىن ەستيدى دە «بۇل سىعىردىڭ اۋسەلەسىن كورەيىن» دەپ، ءبىر كۇنى قاراشا ءۇيدىڭ تۇندىگىنەن ءتۇتىن بۇرق ەتە قالعاندا، سالەمىن سوزا ايتىپ كىرىپ كەلەدى. شىعايباي ارام ولگەن توقتىنى بۇتارلاپ جاتىر ەكەن، قوناقتىڭ سالەمىن دە المايدى، تورلەت دەپ تە ايتپايدى. الدار ايىل جيسىن با، مىسقىلداي كۇلەدى:

- پاي-پاي، شىعايباي دەگەن مىرزا دەپ ەستۋشى ەدىم، ءدال مال سويىپ جاتقاندا كەلىپپىن، اۋزىمنىڭ سالىمىن قاراشى! – دەپ بەلىندەگى كىسەسىن شەشىپ، ىرگەگە تاستايدى. قوناقتان وڭاي قۇتىلماسىن ءبىلىپ، امالى قۇرىعان شىعايباي ەت سالىپ:

- ءپىس، قازانىم، بەس اي! – دەپ قازاندى وتقا قويادى: الدار:

- وتىر، كوتىم، ون اي! – دەپ وتىرا كەتەدى. ءسويتىپ كۇندىز تۇرماي، تۇندە ۇيىقتاماي تاپجىلماستان بەس اي وتىرادى. بەس اي دەگەندە ولەكسەنىڭ كوكجاسىق شاندىرى پىسەدى-اۋ ايتەۋىر. الدىنا كەلگەن ءسىڭىر-شەمىرشەككە دەيىن سىپىرا سوعىپ ابدەن تويعان سوڭ الداركوسە:

- دۇشپاننان تۇك تارتساڭ دا پايدا! – دەپ ەتەگىن سىلكىپ، ورنىنان تۇرىپتى.

شىعايباي جالعىزىنىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ ەمىرەنبەيتىن، جار توسەگىندە جالىنداپ ءلاززات تاپپايتىن، ەسەسىنە تىشقاق تۋشاعا تەكە ارتىلىپ جاتسا، «ە، مىناۋ ەندى ەكەۋ بولاتىن بولدى عوي، الدە ەگىز تابار ما ەكەن!» دەپ جانى سۇيسىنەتىن. جيناعان التىنىن وگىز تەرىسىنەن تىگىلگەن شونەككە سالىپ، يەن تاۋدىڭ قۋىسىنداعى جەتى قاقپاعى بار ۇڭگىرگە تىعىپ قوياتىن. كۇن سايىن ەل جاتقاندا، جان ادامعا كورىنبەي بۇقپانتايلاپ بارىپ، ۇڭگىردىڭ تۇبىندەگى التىنىن باۋىرىنا باسىپ، ساعاتتار بويى ەسى كەتە ەلجىرەپ وتىرعان كۇيى تاڭ اتا ءبىر-اق قايتاتىن.

ىشپەي-جەمەي جيناعان التىنى ات باسىنداي بولدى. بىراق ول دا از كورىندى. بايۋدىڭ جاڭا جولىن ويلاپ، مىسىردان كەرۋەن تارتقان ساۋداگەرلەرگە ىلەسەدى. ساحاراعا جەتكەندە قىرىق كۇن كوز اشتىرماي قارا داۋىل سوعىپ، مال-جاننىڭ قىرىلعانى قىرىلاپ، ءتىرى قالعانى ءبىر-بىرىنەن اداسادى. شىعايباي جارتى دەنەسىن قۇم باسىپ، شىبىن جانى انە-مىنە كەۋدەسىنەن ۇشايىن دەپ جاتقاندا، عايىپتىڭ كۇشىمەن قۇمىرا ۇستاعان ءبىر اۋليە ۇشىراسا كەتەدى. حال ۇستىندەگى مۇسكىن:

- سۋىڭنان ءبىر جۇتىم بەرشى! – دەپ جالبارىنادى.

- جارايدى، – دەيدى اۋليە. – اقىسىنا نە بەرەسىڭ؟

- قۇدايدان سۇراپ العان جالعىز ۇلىمدى بەرەيىن، قولىڭا سۋ قۇياتىن قۇلىڭ بولسىن!

- ماعان قۇلدىڭ كەرەگى جوق. ءوزىم دە قۇلمىن، قۇدايدىڭ قۇلىمىن.

قاسىقتاي سۋ جۇمىرىنا جۇق بولماعان سوڭ تاعى ءبىر جۇتىم سۇرايدى. اۋليە تىلەگىن ورىنداپ:

- اقىسىنا نە بەرەسىڭ؟ – دەيدى.

- قالىڭمالىنا قىرىق ناردىڭ جۇگىن بەرىپ العان اي مەن كۇندەي ايەلىم بار، سونى ال – بوساعاداعى كۇڭىڭ بولسىن!

- ماعان كۇڭنىڭ كەرەگى جوق. اي مەن كۇنگە ايىرباستامايتىن ءوزىمنىڭ جارىم بار.

 ەكى ۇرتتام سۋ دا اجالعا اراشا بولماسىن ءبىلىپ جانى ىشقىنعان بەيشارا تاعى ءبىر جۇتىم سۇراپ زار يلەدى. اۋليە ول تىلەگىن دە ورىنداپ، وتەۋىنە نە بەرەتىنىن سۇرايدى.

- ءومىر بويى تىرنەكتەپ جيناعان ات باسىنداي التىنىم بار ەدى، سونى ال!

اۋليە باسىن شايقاپ مىرس ەتەدى:

- قاتىن-بالاڭنان جىلتىراعان تاس قىمبات بولعانى ما؟

- وي، قاريا، قىزىق ەكەنسىز، – دەيدى ەس جيا باستاعان مۇسكىن. – ساقالىڭىز بەلىڭىزگە تۇسكەنشە سونى دا تۇسىنبەيسىز بە؟ التىن بولسا، ءبارى دە مەنىكى ەمەس پە: تاقتى دا باقتى دا ساتىپ الام. «قاتىن – جولدا، بالا – بەلدە» دەمەي مە اتام بوزاق. قالىڭىن بەرىپ العان سۇلۋدان ۇلىن دا، قىزىن دا سۇيمەيمىن بە! بىراق ەندى ءبارى ءبىتتى. نە بولسا دا شىداپ، ولسەم – التىندى قۇشاقتاپ ءولۋىم كەرەك ەدى. سوڭعى تامشىنى بەكەر ءىشتىم!

سوندا اۋليە:

- جوق، دۇرىس ىستەدىڭ. سوڭعى جۇتقانىڭ ۋ بولاتىن! – دەپ جالت بۇرىلىپ جۇرە بەرەدى.

شىعايبايدىڭ جالعىز ۇلىنىڭ ەل قويعان اتى قارىنباي بولاتىن. مىڭدى ايداعان بايدىڭ بالاسى بولسا دا اۋزى اسقا جارىماي تۋلاققا شاشىلعان بيدايدى ءجۇننىڭ اراسىنان تەرىپ جەۋمەن كۇنى وتكەن سورلىنىڭ قۇلقىننان باسقا قايعىسى جوق ەدى. كۇندىز-ءتۇنى تەك تاماقتى ويلاي-ويلاي كوزى قارنىنا ءتۇسىپ كەتەدى. دۇنيەگە قارىنىمەن عانا قارايدى: قارىنى تويعان كۇنى اينالا جايناعان ۇجىماق، قارىنى اشسا – تاس قاراڭعى تۇنەك.

قارىنباي ەرجەتىپ، بالالى-شاعالى بولعاندا، باياعى اۋليە «بۇ بەيشارا جوقشىلىقتان ءومىرى وكسىپ قور بولىپ جۇرگەن شىعار» دەپ مۇسىركەپ، تۇسىندە وعان ايان بەرەدى. اكەسىنىڭ التىنى قايدا ەكەنىن ايتادى. «بىراق جاقسى نيەتپەن بار!» دەيدى. قارىنباي ۇڭگىردى ىزدەپ تابادى. التى تاس قاقپادان ءوتىپ، جەتىنشىسىن اشىپ قالعاندا، التىنعا وراتىلىپ جاتقان جەڭدى بىلىكتەي سارى جىلان باسىن قاقشاڭ ەتكىزىپ كوتەرىپ الىپ، ايىر ءتىلى سۋماڭداي ىسىلدايدى:

- نەعىلعان پەندەسىڭ؟

- مەن شىعايبايدىڭ ۇلى قارىنبايمىن.

- نە ىزدەدىڭ؟

- اكەمنىڭ التىنىن الۋعا كەلدىم.

- سەن مۇنى بورىق كولدىڭ تۇبىنە اپارىپ تاستا. سۋى تازارىپ تۇششىلانسىن. بالىق كوبەيەدى، قۇس قوناقتايدى. جەر كوركەيىپ، اينالاسىنداعى مال مەن جانعا سايا بولادى.

- جو-جوق، نە دەپ تۇرسىڭ؟ – دەدى قارىنباي قارىنىنداعى كوزى الايىپ. – مەن ءوز التىنىمدى ءويتىپ سۋعا تاستاي المايمىن!

- بۇل - ۇرلىق-قارلىقتان جينالعان ھارام التىن، ەشكىمگە وپا بەرمەيدى. ءوستىپ بورىق سۋعا تاستاسا، سۋمەن بىرگە تازارادى.

- التىندا ھارامدىق جوق.

- سەن دە اكەڭ سياقتى ازعىن ەكەنسىڭ! جىلان پاتشاسى التىن ايدارلى باپى ايداھار ماعان ادەيى كۇزەتتىرىپ قويعان. نيەتى بۇزىق پەندەگە بەرمەيمىن!

- اكەل التىنىمدى! – دەپ تەپسىنە ۇمتىلعان قارىنبايدىڭ موينىنا وراتىلا كەتىپ، جىلان ايىر ءتىلىن ءدال سامايدان سۇعىپ العان. قارىنباي سول جەردە ەكى اياعى اسپانعا سەرەڭ ەتىپ، سەسپەي قاتتى.

قارىنباي اتادان جالعىز بولعانمەن، ارتىنداعى ۇرپاعى قاۋلاپ ءوستى. كاليماعا تىلدەرى كەلمەسە دە، پايعامباردىڭ جولىن ۇستاپ، باس-باسىنا ءتورت-بەستەن قاتىن الدى. بايبىشە-توقالداردىڭ قۇرساعى قۇنارلى بولىپ بالانى بالاعىنان بيتشە دومالاتسىن. جىلدار دوڭگەلەپ، عاسىر اۋىسقاندا قارىنبايلار رۋلى ەل بولىپ، بارا-بارا بوزاقتىڭ ىرگەلى تايپاسىنا اينالعان.

ادامنىڭ قانداي جاماندىققا دا كورە-كورە كوزى ۇيرەنىپ، ەتى ولەدى عوي. اۋەلگىدە قارىنبايلارعا جيىركەنە قارايتىن بوزاقتار ەندى: «وسىلاردىكى اقىل-ەي، قالاي تىرشىلىك ەتۋدىڭ ءجونىن بىلەدى-اي!» دەپ تامسانۋدى شىعاردى. ماڭدالادا ماڭ-ماڭ باسقان بەكزاتتىقتىڭ باسى ءيىلدى. بوزاقتىڭ سىزات تۇسپەگەن اسىل سۇيەگىن اشكوزدىكتىڭ جەگىقۇرتى كەمىردى. قىر بالاسىنىڭ قانجىعاسىنا جابىسىپ كورمەگەن ۇرلىق پەن قارلىق سۋىق قولىن سۋماڭداتىپ بوساعادان سىعالادى. يت كىرمەسىن دەپ ەرگەنەگىن تاياقپەن تىرەي سالاتىن بوز ۇيلەردىڭ ەسىگىنە ءيتتىڭ باسىنداي قۇلىپ سالىناتىن بولدى. باتىردىڭ ورىنىن بارىمتاشى باستى. مال اشۋى – جان اشۋى دەپ، اۋىل مەن اۋىل، اعايىن مەن اعايىن جاۋلاستى. سويىلعا جىعىلىپ تالاي بوزداق سولقىلداپ تۇرعان شاعىندا قىرشىنىنان قيىلىپ كوكتەي سۇلادى. ەرلىك ءباھادۇردىڭ كوكىرەگىندەگى التىن تاعىنان ءتۇسىپ، ۇرى-قارىنىڭ قولىنداعى كىر ساسىعان شوقپارعا تالاستى. جاۋدىڭ كەڭىردەگىن قيعان قايقى قىلىشپەن جىلىكتىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن ءمۇجىپ وشاق باسىندا شوكەلەگەن ەلدى كىم باسىنباسىن. زەڭگىر تاۋلارى مەن كەڭ شالقار دالاسى اينالاداعى انتالاعان جاۋدىڭ ەجەلدەن كوز قۇرتى ەدى. شەگىر كوز بەن سىعىر كوز كورشىلەر قوس بۇيىردەن كوك سۇڭگىسىن قاداپ جان القىمعا كەلگەن ساتتە بوزاقتىڭ سوڭعى حانى كەتە ءباھادۇر ارۋاق شاقىرىپ اتويلاپ اتقا قونعان. بىراق قانى قىزىپ، قارۋىن سايلاپ، جەلكىلدەگەن اق تۋدىڭ تۇبىنەن تابىلعاندار از بولدى. قارىنبايدىڭ قاپتاعان قالىڭ ءۇرىم-بۇتاعى جەردەن باۋىرىن كوتەرىپ، اتقا بۇت ارتۋعا جارامادى. كەتە حان ازبىز دەپ  تىزگىن تارتقان جوق. ات توبەلىندەي شاعىن جاساقپەن جاۋدىڭ جەر قايىسقان قالىڭ قولىنا قارسى شاپتى. اسپانعا شاپشىعان اساۋ ايعىردىڭ ساۋىرىنا قانجار ۇرىپ اتقاقتاعان قانىن ۇرتتاي سالا وت قۇسقان زەڭبىرەككە جالاڭ قىلىشپەن اقىرا ۇمتىلاتىن. بەت-اۋىزدارى قىپ-قىزىل، ساقالدارىنان قان تامشىلاپ ولگەن-تىرىلگەندەرىنە قاراماي تەبىتىپ توڭكەرىلىپ كەلە جاتقان ۇلى ءنوپىردى كورگەندە جاۋ قولىنداعى وت قارۋىن تاستاي بەرە تۇرا قاشار ەدى. جاردىڭ قۋىسىنان ەربيىپ باسىن كوتەرگەن التىن يىق وفيتسەر الاي-دۇلەي ۇيتقىپ وتە شىققان قارا داۋىلدىڭ سوڭىنان قاراپ تۇرىپ: ء«بىزدىڭ قارۋىمىزدى بۇلارعا بەرگەندە نە بولار ەدى، ساقتاي گور، قۇدايىم!» دەپ ءۇستى-ۇستىنە شوقىناتىن ءتۇسى قاشىپ . نە كەرەك، كەتە حان كۇشى وزىنەن مىڭ ەسە باسىم جاۋمەن كەڭ ساحارادا جورتىپ ءجۇرىپ ون جىل بويى اش بۋراداي شايناستى. اڭدىعان جاۋ اقىرى باسپالاپ ءجۇرىپ ايلاسىن اسىردى. جانسىز سالىپ، كەيبىر ازعىرىندىعا ەرگەن اسكەر باسىن تايتۇياق التىنعا ساتىپ الادى. شايقاس بولاتىن ءتۇنى جاساقتىڭ تەڭ جارتىسى سىتىلىپ، جاۋ جاققا ءوتىپ كەتەدى. قاپيادا قىسپاقتا قالعان قايران ءباھادۇر جارالى ارىستانداي جانتالاسقاننان نە قايران، استىنداعى اتىنا زەڭبىرەكتىڭ دوبى ءتيىپ، ءوزى شالا-جانسار جاتقان جەرىندە تۇتقىنعا تۇسەدى.

ەر قادىرىن ەر بىلگەن عوي ازەلدەن. جاۋ پاتشاسى دا ارۋاقتى ەردىڭ سويى بولسا كەرەك. كەتە حاندى ولتىرمەي قايتسەڭدەر دە ءتىرى الىپ كەلىڭدەر دەپ بۇيىرادى. اينالاعا ات شاپتىرىپ، ءولى دەنەگە جان سالاتىن نە ءبىر اتىشۋلى بالگەرلەردى الدىرتادى. ەكى-ءۇش اي ەمدەپ-دومداعان سوڭ كەتە حاننىڭ بەتى بەرى قاراپ اياعىنا قونادى. پاتشا اق سارايدا حانعا وڭ تىزەسىنەن ورىن بەرىپ، كۇمىس توستاعانعا بال شاراپ قۇيىپ ءوز قولىمەن ۇسىنادى.

– دۇشپانىڭ دا ەر بولسىن دەگەن عوي. جاۋ بولساڭ دا سەنىڭ باسىڭ دوستان قادىرلى. سەن مەنىڭ – تۇتقىنىم ەمەس، مەيمانىمسىڭ. تەكتىنى تەكسىز عانا قورلايدى، سەنىڭ اسىل ناسىلىڭە، اسىپ تۋعان ارىستان جۇرەك ايباتىڭعا ءتانتىمىن. ەلدەسەيىك، ءباھادۇر! قان جالاسىپ اندا بولايىق. مارتەبەڭە لايىق قىزمەت بەرەمىن. اسكەردىڭ باس قولباسشىسى بولاسىڭ. تەك ماعان عانا باعىناسىڭ. يمپەرياعا قىزمەت ەتەسىڭ!

– ەلدەسۋدەن قاشپايمىن، تاقسىر! – كەتە حان شانشىلىپ وتىرعان كۇيى پاتشاعا ءجۇزىن تىكتەدى. – سىيلاعاندى باسىم جەرگە جەتكەنشە سىيلاپ وتەمىن. بىراق مەن ءبىر قۇدايعا عانا باعىنامىن، حالقىما عانا قىزمەت ەتەمىن!..

پاتشا بىلىنەر-بىلىنبەس ميىعىنان جىميىپ قويدى:

– نامىسىن قورعاپ اتقا مىنگەندە، سوڭىڭنان ەرمەگەن ەلگە قالاي قىزمەت ەتپەكشىسىڭ؟ سەنىڭ حالقىڭدا بولاشاق جوق!

– قانداي بولسا دا ول – مەنىڭ حالقىم. سونىمەن بىرگە جاساپ، بىرگە ولەمىن!.. بەتى بەرى بۇرىلمايتىنىن اڭداعان پاتشا ايلاعا كوشتى.

– جارايدى، ءبىراز كۇن جاتىپ مەنىڭ سىي-قۇرمەتىمدى كور. سودان سوڭ ەلىڭە قايتارسىڭ.

ەتەگىن جەل اشپاعان قىرىق سۇلۋ قىزدى تاڭداپ الىپ، قىرىق وتاۋ تىگەدى. قىرىق كۇن ساۋىق-سايران جاساپ، كۇن سايىن ءبىر سۇلۋدى قوينىنا سالادى. كەتە حان ەشقايسىنا جۋىمايدى.

– جاۋعا سىدىگىمدى قور قىلمايمىن! – دەيدى. اشۋعا بۋلىققان پاتشا دىرىلدەپ-قالشىلداپ كەتەدى.

– نايزاعا كەتەر! – دەيدى جەندەتتەرىنە ايعايلاپ. قىرىق جىگىت قىرىق نايزا تىرەپ تىك كوتەرىپ الادى. پاتشا ايىزى قانىپ جوعارى قارايدى.

– كەكجيىپ بولماپ ەدىڭ، ءتۇزدىڭ جامان تاعىسى. ولگەن قانداي بولادى ەكەن، كور ەندى!

– اۋزى تۇكتى ساسىق كاپىر، ولسەم دە سەنەن نايزا بويى بيىك تۇرمىن! – دەپ كەتە حان ساقىلداپ كۇلە بەرگەندە، جەندەتتەر: «وح، اتاڭنىڭ گورى، قوقي!» دەپ جەرگە تاستاپ جىبەرەدى. كوزى قانتالعان پاتشا باسىن الىڭدار دەپ بۇيىرادى. كەتەنى تۇرەگەلتىپ قويىپ باۋىزدايدى. كاليماسىن ءۇش قايىرىپ يمانىن ۇيىرگەنشە باس جەندەنت قايقى قىلىشىمەن قىلشا مويىننان وراي شالىپ جىبەرەدى. كەتە حان قوس جۇدىرىعىن تاس ءتۇيىپ، ءتىسىن شاقىر-شۇقىر قايراعان سايىن قانى قورقىراي اتقاقتاپ، كوزى شاراسىنان شىعا تەسىرەيگەن كۇيى ورنىندا تاپجىلاي تۇرا بەرەدى. قانى ابدەن سارقىلىپ، سوڭعى تامشىسى مونشاقتىڭ كوزىندەي ءمولت ەتىپ موينىنان ءۇزىلىپ تۇسكەندە عانا گۇرس ەتىپ قۇلايدى جەرگە. مۇنداي ءجانسىرى قايسارلىقتى بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن «قوقيلار» زارەسى ۇشىپ تۇرا بەزەدى. پاتشا دا تاڭ-تاماشا. «ياپىراي، ادام بالاسى دا مۇنشا مىقتى بولادى ەكەن-اۋ، مۇنىڭ جۇرەگى قانداي بولدى ەكەن؟» دەپ ويلايدى. اۋەستىك بيلەپ، كەۋدەسىن جارعىزىپ قاراسا، جۇرەگىنىڭ باسىندا تەبەن ينەدەي قاپ-قارا قىل بار ەكەن دەيدى. «سەندەرگە مىنا ءباھادۇردىڭ تىرناقتاي ەرلىگى دارىسا، دۇنيەنى توڭكەرىپ تاستار ەدىڭدەر» دەپ، تىرناقتايدان ءبولىپ ساربازدارىنا جۇرەكتى جەگىزدىرتىپتى. ايتقانىنداي، پاتشانىڭ عاسكەرى دە، ودان وربىگەن ۇرپاقتارى دا شەتتەرىنەن جاۋجۇرەك بوپ، جارتى الەمدى جاۋلاپ الىپتى. پاتشا كەتە حانمەن قوسا قولعا تۇسكەن تۇتقىننىڭ ءبارىن قىرىپ سالادى. تەك حاننىڭ جورىق جىرشىسى اسانباي جىراۋدى عانا ءتىرى قالدىرادى.

– ماعان باعىنباعاننىڭ كيەتىن كەبى وسى. كورگەن-بىلگەنىڭدى ەلىڭە ايتىپ بار! – دەپ بوساتىپ قويا بەرەدى.

ءبىر كوزىنەن جاس اعىپ، ءبىر كوزىنەن قان تامىپ زارلاعان جىراۋ قاڭعالاقتاپ ەلىنە قاراي جونەيدى-ءدۇر. «شىققىر كوزىم، وسىنى دا كوردىڭ-اۋ!» دەپ ءوز كوزىن ءوزى اعىزىپ جىبەرەدى. اينالاسىن سيپالاقتاپ كۇن جۇرەدى، ءتۇن كەزەدى. ەڭىرەگەن داۋىسى اسپان استىن كۇڭىرەنتىپ، كول كەشىپ، بەل اسىپ ەل شەتىنە جەتكەندە:

– باسىڭ كەسىلدى، بوزاق! باسسىز قالدىڭ، بوزاق! – دەپ ايعايلايدى. «مىنا قاڭعىعان سوقىر ديۋانا نە ساندىراقتاپ تۇر، باسىمىز ورنىندا تۇرعان جوق پا!» دەپ بوزاق توبەسىن سىيپايدى.

– ول – باس ەمەس، مويىننىڭ ۇشى! – دەپ جىراۋ ودان ارمەن جانى ىشقىنىپ ەڭىرەيدى.

– باسىمىز بولماسا، بوركىمىزدى قاي جەرىمىزگە كيىپ ءجۇرمىز؟ سۇڭقىلداعان سوقىر تۇك كورمەيتىن بولعان سوڭ وتتاي بەرەدى! – دەپ بوزاقتىڭ قارىنبايلارى قولىن ءبىر سىلتەپ، جەرگە شىرت تۇكىرەدى. اسانبايدىڭ كۇندىز-ءتۇنى جاعى سەمبەيدى. كۇندىز بوتاسى ولگەن بوز ىنگەنگە قوسىلا بوزداپ، تۇندە توبە باسىندا ۇلىعان كوك بورىمەن بىرگە زارلايدى ەكەن. ءسويتىپ بوز دالانىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىنە جوقتاۋ ايتىپ تەڭسەلىپ جۇرەدى دە قويادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە يەن تۇزدە ۇلىعان كوكبورىمەن بىرگە ىشتەگى زارىن توگىپ، وكسىپ وتىرعاندا جانى ءۇزىلىپ كەتىپتى. جانى كوك بورىگە كوشەدى. سودان بەرى ءتۇن ىشىندە ايعا قاراپ ۇلىعان قاسقىردىڭ ءۇنى زارلى بوپ ەستىلەتىن كورىنەدى-ءدۇر.

سوقىر ولگەنمەن، اينالاداعى كوزى بار كورشىلەر دە: «وسى قارىنبايلاردا باس جوق» دەپ كەمسىتەتىن بولىپتى. وعان تالاعى تارس ايرىلىپ جاتقان قارىنبايلار جوق. «باسىمىز جوق بولسا دا قارىنىمىز توق، قايداعى-جايداعىنى ويلاپ ۋايىمدامايمىز. قايتا وسىنىمىز جاقسى!» دەيدى ەكەن شەڭبىرەك اتقان قارىنىن تىر-تىر قاسىپ.

مۇلدەم ازعىنداپ تورتاياقتاپ كەتپەي تۇرعاندا بۇل اداسقان پاقىرلاردى بەتىنەن قايتارىپ ءتۇزۋ جولعا سالايىن دەگەن نيەتپەن ءبىر كۇنى پەرىشتە ولارعا ۋاعىز ايتادى:

 – ەي، پەندە، سەندەر اۋزىمەن وتىعاتىن ويسىز-مۇڭسىز ماقۇلحات ەمەسسىڭدەر عوي. ىشەر اس، كيىمنەن باسقا سەندەردى ەكى دۇنيەدە دە ماڭگى ورتايماس باقىتقا بولەيتىن اللاھتىڭ ولشەۋسىز نيعمەتى بار. تاۋسىلماس ازىق، توزباس كيىم دەگەن سول.

– ول نە؟ التىن با؟ – دەپ قارىنبايلار شۋ ەتە تۇسەدى. پەرىشتە باسىن شايقايدى:

– التىننان دا قىمبات.

– التىننان ارتىق بولاتىنداي ول نە؟ – دەيدى قارىنبايلار تاڭ-تاماشا بولىپ.

– يمان!

– ونى قايدان تابامىز؟

– ءناپسىڭدى تيىپ، قاناعاتشىل، قايرىمدى بول. ساجدەگە جىعىلىپ، مىنا كىتاپتىڭ حيكماتىنا ءشۇباسىز دەن قويساڭ، يمان ءوزى-اق كوكىرەگىڭە ۇيالايدى! – دەپ قۇراندى قولدارىنا ۇستاتادى.

قارىنبايلار ءاۋ باستان دىنگە شورقاق ەدى-ءدۇر. ىنتاسىز، ەنجار بولاتىن. تاڭ-ازاننان ۇيقىسىن قيىپ نامازعا تۇرۋعا، مۇسىلماننىڭ پارىز-ءۋاجىبىن وتەۋگە مويىندارى جار بەرمەيدى. ۇلى بابامىز شىعايبايدان بەرى توڭقاڭداپ ناماز وقىماي-اق ءتاڭىردىڭ وڭ كوزىنە ىلىگىپ، اۋلەتىمىزدەن ىرىس ۇزىلمەي، ءشوپ باسى ايىر شىعىپ، قويىمىز ەگىزدەن قوزىلاپ كەلەدى عوي. «قارا قويدىڭ كەۋدەسى، مەن – قۇدايدىڭ پەندەسى» دەپ، ءۇش مارتە شىن كوڭىلمەن قايىرساڭ جەتەدى، ناماز دەگەن سول، سونىمەن-اق قيامەت كۇنىندە ءجۇزىڭ جارقىن بوپ پەيىشتىڭ تورىنە توپ ەتە تۇسەسىڭ دەپ وزدەرىن الدارقاتىپ ءماز. قۇراندى وقۋعا ەرىنىپ، قۇر باستارىنا جاستانىپ جاتادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ءتىسى قىشىپ جورتۋىلعا شىققان كورتىشقان، ەتكە تويىپ اپ، نەبىر ادەمى ءتۇس كورىپ كيىز ءۇيدىڭ تۇندىگىن دەمىمەن جەلپىلدەتە قورىلعا باسىپ جاتقان قارىنبايدىڭ قاسىنا ەپپەن جورعالاپ بارادى. «يتكە تەمىردىڭ نە كەرەگى باردىڭ» ەسەبىمەن، «وسى قارەكەڭە قۇران نە كەرەك؟» دەپ ۇرلاپ الادى دا كەمىرىپ جەپ قويادى. مۇنى كورگەن پەرىشتە: «مىنالار مال بولمايتىن جۇرت ەكەن، ءجۇدا!» دەپ قولىن سىلتەپ تەرىس اينالادى.

زاماننان زامان وزعاندا قاھارلى قاعاناتتىڭ ىرگەسى شايقالا باستاسا كەرەك. باۋىرىنا باسقان ونداعان ۇلىس ءجۇز جىلدىق ۇيقىسىنان ويانعانداي جان- جاقتان اتوي سالىپ: «بولىنەمىز، جەكە ەل بولامىز!» دەپ ايبات شەگەدى. وت ۇستاپ قوپاعا جۇگىرەيىن دەپ تۇرعاندار كوپ. پاتشانىڭ ۇرەيى ۇشتى. التىن سارايعا جاقسى مەن جايساڭ جينالىپ اپ كۇن ويلاندى، ءتۇن تولعاندى. ابدەن باستارى قاتتى. قاعاناتتىڭ قابىرعاسى قاقىرايىن دەپ تۇر. نە ىستەۋ كەرەك؟ توبەسىنەن شىبىن تايىپ جىعىلعانداي تاقىر تاز بىرەۋ شوقشا ساقالى شوشايعان يەگىن الاقانىنا سالىپ الىپ  ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن بويى ۇيقى كورمەي ويلانىپ، ءبىر ۋاقىتتا:

– تاپتىم! – دەپ سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ ۇشىپ تۇرەگەلدى. – پاتشانى ءولتىرۋ كەرەك!

ەستىپ وتىرعان ەل جاعاسىن ۇستايدى:

– ەسىڭ دۇرىس پا؟

– دۇرىس بولعاندا قانداي! ۇلى قاعاناتتى قۇتقارۋدىڭ ودان باسقا جولى جوق.

– سوندا پاتشا كىم بولادى؟

– سەن بولاسىڭ، مەن بولامىن، كەز-كەلگەن بولادى.

– ءبىز پاتشا تۇقىمى ەمەسپىز عوي؟

               -ادام بالاسىنىڭ ءبارى تۋعاننان تەڭ. قولىنا تىزگىن تيسە، وشاق باسىنداعى            قاتىن دا پاتشالىقتى باسقارا الادى. ۇلى وتانىمىزدىڭ مۇددەسى جولىندا باي دا، باعلان دا قۇربان. التىن تاقتى ءىرىتىپ-شىرىتكەن اقسۇيەك، بەكزاتتاردىڭ ءوز وبالى وزىنە. بيلىكتى قولدارىڭا ال دەپ كەدەي-كەپشىكتىڭ قولتىعىنا سۋ بۇرىكسەك بولدى، ەركىن ەل  بولسام دەپ ەلىرىپ جۇرگەن ءار ۇلت ەكىگە جارىلىپ  ءوز ىشىنەن بۇلىگىپ جانىمەن قايعى بوپ كەتەدى.

اڭتارىلعان ەل ەس جيىپ ءتىل قاتام دەگەنشە، تاقىرباس ەركەك جۇرە سويلەگەن كۇيى جىلدام باسىپ سىرتقا شىعا جونەلگەن.

كوشە بىتكەندى بۇرعىلاپ لەك-لەك جوڭكىگەن حالىق. البا-جۇلبا كيىنگەن، ايعايلاپ، اشىنا سويلەگەن كەدەي-كەپشىك. كوبى ەلىرىپ ءىشىپ العاندار. تاقىرباس كىسى قارا بىلعارى پلاششىنىڭ ەتەگى دەلەڭدەپ ەكپىندەي باسقان كۇيى قالا ورتاسىنا كەلىپ توقتاعان برونەپوەزدىڭ ۇستىنە قارعىپ شىقتى دا شيىرشىقتاپ گازەت ۇستاعان وڭ قولىن سەرپە كوتەرىپ، جالىندى ۇنمەن ايعاي سالدى:

– ويان، الەمنىڭ قور بولعان قۇلدارى! عاسىرلار بويى قانىمىزدى سورىپ كەلگەن كاپيتال الەمىنە مايدان اشىپ، موينىمىزداعى قۇلدىق قامىتىپ قيراتامىز. ەسە-تەڭدىكتى قاندى كۇرەسپەن تارتىپ الامىز. زاۋىت-فابريك – جۇمىسشىلارعا، جەر-شارۋالارعا، بيلىك حالىق كەڭەسىنە بەرىلسىن. قاعاناتتىڭ ەندىگى يەسى – ءبىزبىز! ەزىلگەن ەڭبەكشى تاپ، شىق سوڭعى شايقاسقا! العا!

تەڭسەلگەن قارا ءنوپىر تاقىرباستىڭ قول سىلتەگەن جاعىنا قاراي كەنەر بۇزعان تاسقىنداي لاپ قويعان. اق سارايدى قيراتىپ، التىن تاقتى توڭكەرىپ تاستادى. قولىنا مىلتىق-قىلىش الىپ، جەتپەگەنى ايىر مەن بالتا ۇستاپ ەنتەلەپ-ەلەۋرەگەن توبىر باتىستان-شىعىسقا، تەرىسكەيدەن-كۇنگەيگە وڭدى-سولدى شيىرلاپ، جولىنداعىنىڭ ءبارىن قوعاداي جاپىرسىن. ادام قانى سۋداي اقتى. قاندى وزەندى ەتىگىمەن شىلپ-شىلپ كەشىپ ءۇستى-باسى قانعا بويالعان قاھارلى توبىردى قىزىل اسكەر دەپ اتادى. توپ باستاعان تاقىرباس قىزىل پاتشا اتاندى. قىزىل پاتشا قۇدايسىزدار مەملەكەتىن ورناتتى. شىركەۋ مەن مەشىتتى قيراتتى، ساۋ قالعاندارىن مالقوراعا اينالدىردى. حريستياندار شوشىنىپ ماڭدايى مەن كەۋدەسىن وڭدى-سولدى شۇقىلاپ شوقىندى; مۇسىلمان «استاعفيراللاھ» دەپ جاعاسىن ۇستاعان. «مىناعان ءبىر زاۋال بولار!» دەسكەن. ەشتەڭە دە بولعان جوق. عيباداتحانانىڭ قاسىنا جينالعان قالىڭ ەلدىڭ الدىنا شىعىپ قىزىل پاتشا ايعاي سالدى:

– قۇداي، قۇداي دەيسىڭدەر، سول قۇدايدى كورگەن بىرەۋىڭ بار ما، كانە، ايتىڭدارشى؟!

قالىڭ ەل ءمۇدىرىپ جەرگە قارادى.

– بالكىم، سەن كورگەن شىعارسىڭ؟– دەپ اق ساقالى بەلىنە تۇسكەن پىرادارعا قاراپ مىسقىلداي كۇلدى.

– ول كوزگە كورىنبەيدى! – دەدى ءپىرادار.

– نەگە؟

– ونىڭ  ءتانى دە، جانى دا جوق. ول ەشكىمنەن تۋىلماعان، ەشكىمدى تۋماعان.

– سوندا جوق نارسە دۇنيەنى قالاي جاراتادى؟

– ول بار!

– بار بولسا قايدا؟ كوكتە مە، جەردە مە؟

– ول ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدە!

– مەنىڭ جۇرەگىمدە جوق!

– مەنىڭ جۇرەگىمدە بار!

– ەندەشە كورەيىك! – دەپ قاسىنداعى قىزىل اسكەرگە يەك قاققان. قاباق تانىعىش قىزىل اسكەر موينىنداعى شوشايعان مىلتىعىن الىپ ءپىراداردى اتتى دا سالدى. قانجارىمەن كەۋدەسىن جارىپ جۇرەگىن سۋىرىپ الدى. قىزىل پاتشا قان سورعالاپ بۇلك-بۇلك تىپىرلاعان جۇرەكتى تىلگىلەپ، جان-جاعىنا اۋەلەتە كورسەتىپ ساقىلداي كۇلدى:

– كانە قۇداي؟ وسى ما قۇدايلارىڭ؟!!

جۇرت شوشىنىپ، سەرپىلە شەگىنگەنمەن، «شىنىندا بۇل قالاي ءوزى؟» دەگەن ءبىر كۇدىك كەتىپ ەدى ىشتەرىندە.

بايتاق يمپەريامەن جارىسىپ، «قۇدايدى قۋ» ناۋقانىنا بوزاق دالاسى دا دۇرلىگە ات قوستى. اسىرەسە مىرقىمباي قارابايىشتار جىرتىق بوركىن اسپانعا اتتى. مولدا-قوجانى قويداي قۋىپ، قامشىمەن شىقپىرتتى-اي دەرسىڭ. ءسويتىپ بۇكىل ەل قۇدايدان تازاردى. بىراق ادامدار قۇدايسىز ءومىر سۇرە المايدى ەكەن، ءبارى ءبىر وزدەرىنە باسقا قۇداي جاساپ الدى – قىزىل پاتشانى التىن تاقتان قۇدايدىڭ تاعىنا كوتەردى، سونىڭ ءسوزىن جاتتادى،  سوعان تابىندى. ءۇيىنىڭ تورىنە سۋرەتىن ءىلدى، پارك-الاڭدارعا ەسكەرتكىشىن ورناتتى. مەيرام سايىن گۇل اپارىپ قويدى. پيونەرگە وتسە دە، كومسومولعا وتسە دە، اسكەرگە كەتسە دە «ادال بولامىن!» دەپ سەرت بەرىپ بالبال تاسقا تاعزىم ەتتى. ءبىر رەت جاساپ ۇيرەنگەننەن كەيىن قۇدايدى ءۇستى-ۇستىنە جاسايتىن بولدى: اۆتونوميانىڭ، اۋداننىڭ، اۋىلدىڭ... قۇدايى. قۇدايلار قاپتاپ كەتتى، قايسىسىنا تابىنارىن بىلمەي باستارى قاتتى. كوپ وتپەي ادامدار جاساندى قۇدايلاردان جالىعا باستادى. شىن قۇدايى جوق ماعىناسىز، سۇرەڭسىز ءومىر تۇيىققا تىرەگەن. «بىزگە جالعان قۇدايلاردىڭ كەرەگى جوق، ءاۋ باستاعى جاراتقان يەمىزدىڭ القاۋىندا بولامىز!» دەپ بۇلقىنعان حالىق ءبىر-اق ساتتە قۇدايسىزدار ۇكىمەتىن استان-كەستەڭىن شىعارىپ توڭكەرىپ تاستاعان. ەڭ قىزىعى، سول زاماننىڭ بار قىزىعىن كورگەن قىپ-قىزىل كوممۋنيستەر دە، قىزىل اسكەر دە اراشا تۇسپەگەن. يمپەريا قۇلاعان كۇنى توقسان توعىزعا كەپ الجىپ جاتقان مىرقىمباي عانا كۇيىكتەن نە قىلارىن بىلمەي: «ستالين جاساسىن!» دەپ ايعايلاپتى دا ەسكى ماۋزەرىن كومەيىنە تىعىپ ءبىر-اق باسىپتى. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، وق تەسكەن جارادان قاننىڭ ورىنىنا قىزىل ۇران جازاتىن قىزىل بوياۋ اعىپتى-مىس.

ول ۋاقىتتا دىنگە بوي ۇرۋ بۇكىل ەلدە موداعا اينالادى. توڭىرەگىندەگى مەشىت، شىركەۋ، سيناگوگتارعا اعىلعان وزگە اعايىندارعا قاراپ، «قوي، مودادان قالعان ۇيات بولادى!» دەپ مىرقىمبايدىڭ كىندىگىن جالعاعان قيقىمبايلار دا ءدىندار بولا قالادى. كەنت-شاھارلارىنداعى اتتى كىسى ءتۇسىپ قاراعانداي، جاياۋ كىسى جاتىپ قاراعانداي مەشىتتەردىڭ كۇمبەزى كوكپەن تالاستى. بىراق بوزەكەڭ اللاھتىڭ نيعمەتىن يماننان ىزدەمەيتىن، بۇل فانيدەگى ءبىلىپ-بىلمەي ىستەگەن كۇناسى ءۇشىن كەشۋ سۇراپ، تاۋباعا كەلۋدىڭ ورنىنا، كۇيكى تىرلىكتىڭ زارىن ايتىپ جالبارىناتىن. قۇدايدى باس اۋىرىپ، بالتىر سىزداعاندا جانىنا شيپا بەرەتىن سيقىرلى ءتاۋىپ ءيا بولماسا نە سۇراساڭ دا ء«ما، قوڭقاي» دەپ  ۇستاتا سالاتىن جومارت مەتسەنات سياقتى كورەتىن. بىردە مەشىتكە بارعان ەكى بوزاق ەلدىڭ ءبارى تاراپ كەتكەننەن كەيىن دە بىرىمەن ءبىرى جارىسىپ نامازدى ۇزاق وقىپتى. اقىرى موينىنا ون مىڭ دوللاردىڭ  التىن شىنجىرىن تاققان، كىرپى شاش ءدوي قارا شىداي الماي قاسىنداعى جۇدەۋ ءوڭدى جىگىتكە بۇرىلىپ: ء«اي، سەن قانشا سۇراپ تۇرسىڭ؟» دەيدى. اناۋ: «بەس ءجۇز كەرەك، – دەيدى جاسقانا مىڭگىرلەپ. – بالام ۇيلەنەتىن بوپ... سوعان كرەديت الماسام، جەتەتىن ەمەس...» دويقارا قالتاسىنان جالما-جان بەس ءجۇز دوللار سۋىرىپ الىپ: ء«ما، مىنانى ال دا قايقاي. مەن ەكى ميللياردتى قالاي الارىمدى بىلمەي ەسىم شىعىپ جۇرسەم، بەس ءجۇز دەيدى عوي. سەن ونداي ۇساق-تۇيەكپەن قۇداەكەڭنىڭ مازگاسىن مايىستىرما. پشەل ۆون!» دەپ بوكسەسىنەن ءبىر-اق تەپسە كەرەك.

جالپى بوزەكەڭ قۇدايدى باسىنا ءىس تۇسكەندە عانا كەرەك قىلاتىن، نە قارتايعاندا ەسىنە الاتىن. وندايدا ولاردان وتكەن تاقۋا جوق: ايەلى حيدجاپ كيىپ، بەت-اۋزىن تۇمشالانىپ، ەركەگى تاسبيح تارتىپ، تۇشكىرسە دە ء«الھامدۋللاھ» دەپ، بەس ۋاقىت تاس ماڭدايىن ەدەنگە تاق-تاق ۇرىپ توڭقاڭداپ جاتقانى.

ولار ساۋدا جاساعاندى جەك كورەتىن. تەرى-تەرسەك جيعان ارباكەشتى نە مالىن بازارلاعان بىرەۋدى كورسە، «ساۋداگەردە يمان جوق» دەپ، مىڭ جىل بۇرىنعى مۋميە بوپ قالعان ماتەلدەرىن كولدەنەڭ تارتىپ اعاشاتقا مىنگىزەتىن. ال قۇدايمەن ساۋدالاسقاندا بۇحارانىڭ سارتى مەن مىسىردىڭ ساۋداگەرى ولاردىڭ جانىندا ءجىپ ەسۋگە جارامايتىن. وقىعان ناماز، تۇتقان ورازا، بەرگەن ءپىتىر-ساداقاسىنىڭ وتەمىن بىردەن تالاپ ەتەتىن: «جاراتقان يەم-اۋ، مۇنىڭ قالاي؟ ساعان قۇلشىلىق ەتپەك تۇگىلى، اتىڭدى دا اۋىزعا المايتىن اراقكەش پالەنشەكەڭنىڭ اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ الشاڭ باسىپ ءجۇرىسى اناۋ. ءپىتىرىمدى بەرەم، نامازىمدى قازا قىلمايمىن... سوندا دا ءىسىم ءبىر العا باسپايدى. بۇل قالاي؟ وسىنىڭ ادىلدىك پە، شۇناق قۇداي؟!!» دەپ كەيىپ، تۇلان تۇتىپ تالاعى تارس جارىلعانىن كورسەڭ! ۇرلىقپەن بايىعان بيزنەسمەندەر ىستەرى جۇرمەي قالسا، دەرەۋ مەشىتكە جۇگىرىپ بارىپ ساداقا بەرىپ: «و، قۇداي، مەن ساعان بەس ءجۇز تەڭگە ساداقا بەردىم، ەندى سەن ماعان ميلليون دوللار بانكىدەن كرەديت اپەر!» دەپ تالاپ ەتىپ جەر تەپكىلەيتىن. قاجىعا بارعان بايلار، قايتىپ كەلگەن سوڭ قاجىلىعىن جۋىپ، جارتى جىل تويلايدى ەكەن.

 

ح ح ح

 

ايلى تۇندە ساۋلاعان اپپاق نۇرمەن ىلەسىپ پەرىشتەلەر جاۋاتىن جەرگە. اپپاق قاناتتارى ءدىرىلسىز قالىقتاپ ىزگىلىك ۇيا سالعان شاڭىراقتارعا كەلىپ قوناقتايتىن. تاڭ بوزارىپ اتقانشا ءسابيدىڭ ۋىلجىعان ۇيقىسىن كۇزەتىپ بەسىگىن تەربەيتىن. ادال ەڭبەگىن ريزىق ەتكەن قاناعاتشىل جانداردىڭ تۇسىنە ەنىپ جاراتقاننىڭ ىزگى ايانىن جەتكىزەتىن.

بۇگىن ءتۇن تاس قاراڭعى ەدى. اسپان استىن تۇمان ارالاس قالىڭ بۇلت تۇمشالاعان. ايدىڭ قارا شاتقال، قاراڭعى تۇكپىرىندە ءجۇز جىلدان بەرى الجىپ جاتقان كارى جىننىڭ جالعىز تال ساقالىن بەلىنە بايلاپ سيقىرشى جەرگە ءتۇستى. جەل ءمىنىپ اق سارايعا جەتسە، تاس بەكىتىلگەن قىرىق قۇرىش- بەرەن ەسىكتىڭ الدىندا قىرىق كۇزەتشى. سيقىرشى قىرىق قۇلاش قامشىسىن ءۇيىرىپ اۋانى وسىپ-وسىپ جىبەرگەندە شاتىرلاپ نايزاعاي وينادى. جارق ەتكەن جاي وتىنىڭ جارىعىمەن بىرگە ىشكە ەنگەن لىپ ەتىپ. بولمە اپىر-توپىر. ىرسىلداعان، ىشقىنعان دىبىستار. توردەگى التىن تاقتىڭ ءتورت سيراعىن ءتورت ادام تاس قىپ ۇستاپ، ارقايسىسى وزىنە قاراي جۇلقا تارتىپ، ءبىر-بىرىنە دەس بەرەر ەمەس. كوبەلەرى سوگىلگەن، كوزدەرى قانتالاعان. ۇستەرىندەگى اسىل كيىمنىڭ ساۋ-تامتىعى جوق – جۇلىم-جۇلىم جىرتىلعان، قىزىل-الا قان جۇققان. قارا تۇياقتارىنان حال كەتىپ قالجىراعانشا ءبىر-بىرىمەن قارجاسقانى، ءالى دە ولىسپەي بەرىسپەيتىنى كورىنىپ تۇر. سيقىرشى التىن تاققا جايعاستى دا اساتاياعىمەن ەدەندى ءبىر ءتۇيىپ، بۇيىرا زەكىدى:

– تۇرىڭدار! – تورتەۋى ورىندارىنان اتىپ تۇردى:

– تاقسىر، تاقسىر!!!

– بۇل ءسىز بە ەدىڭىز؟ – دەدى بىرىمەن ءبىرى جارىسا سويلەپ.

– نە، مەنى ءولدى عوي دەپ پە ەدىڭدەر؟

– جوعا، قۇداي ساقتاسىن! ءسىز ەشقاشان ولمەيسىز!

– ەندەشە نەگە زارەلەرىڭ ۇشىپ كەتتى؟

– و نە دەگەنىڭىز؟ ءجاي، ساسقالاقتاپ قالدىق. قورىققان مەن قۋانعان ءبىر دەيدى ەمەس پە!.. ءسىز كەلەدى دەپ كۇتتىك... التىن تاقتى تورتەۋىمىز ءتورت سيراعىنان ۇستاپ كۇزەتتىك!

ء«وي، جادىگويلەر-اي!» دەدى سيقىرشى ىشىنەن، بىراق سىر بىلدىرگەن جوق. تورتەۋى ءۋازىر ەدى. پاتشا ءولى-ءتىرىسى بەلگىسىز، جۇمباق جاعدايدا عايىپ بولعان. سونىڭ كەيپىندەگى سيقىرشىنى كورگەندە تىزەرلەي كەتىپ، تورتەۋى ءتورت جاعىنان اياق-قولىن سۇيە باستادى.

– جارايدى، جامپوزدارىم! – دەدى سيقىرشى بايسال ۇنمەن. سىلەكەيلەنگەن قولدارىن جيىركەنە تارتىپ الدى. – مەن قارتايدىم. تاقتى تورتەۋىڭنىڭ بىرىڭە بەرگىم كەپ تۇر.

ءتورت ءۋازىر ءبىر-بىرىنە الايا قاراپ، سيقىرشىعا  ەلجىرەپ ەمىنە ءتۇستى.

– قالاي ۇيعارساڭىز دا، ءبىز ءلاببايمىز، تاقسىر! – دەدى كوزى ويناقشىعان، ماي مۇرىن، جۇتىر قارا ءبارى ءۇشىن سۋىرىلا سويلەپ.

– تىزگىندى قاي سىنىما تولعانىڭا بەرەم!

– امىرىڭىزگە قۇلدىق، تاقسىر. سىناڭىز، سىناڭىز! – دەدى تورتەۋى ءتورت جاقتان جامىراپ.

– كانە، بيلىك قولدارىڭا تيسە، نە ىستەر ەدىڭدەر، ايتىڭدارشى؟

جۇتىنىپ العا وڭمەڭدەگەن جىلانكوز، شۇبار بەتكە يەك قاقتى.

– ءسىزدىڭ سارا جولىڭىزدان اۋىتقىماي، تەك ءوزىڭىز سياقتى باسقارۋعا تىرىسامىن!

سيقىرشى باسىن شايقادى.

- ءوزىم سياقتى باسقارۋ كەرەك بولسا، الجىعانشا وتىرا بەرمەيمىن بە، انا اراپ ەلدەرىندەگى سياقتى.

شاشىن شالقايتا قايىرعان قوڭقاق تاناۋ كەۋدەسىنە قولىن قويىپ، باسىن ءيدى:

– مەن دارگەيىمدەگى جۇرتىمدى باقىتتى ەتۋگە تىرىسار ەدىم.

– ادامدى باقىتتى ەتۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى ول ءوزىنىڭ باقىتتى ەكەنىن سەزبەيدى. ۇنەمى بىردەڭە جەتىسپەيتىندەي بولادى دا تۇرادى، بولعان ۇستىنە بولا تۇسسەم دەيدى. قاناعات جوق جەردە باقىت بولمايدى.

ەڭسەلى، اققۇبا جىگىت ويلى كوزدەرىن الىسقا قاداپ:

- مەن قاراۋىمداعى حالىقتىڭ ءبارىن بىردەي قىلار ەدىم، – دەدى. – باي، كەدەي دەگەن بولمايدى.

سيقىرشى ساقىلداپ كۇلدى.

–            ساندىراق. قۇداي تەڭەستىرمەگەندى ادام تەڭەستىرمەيدى.

سوڭىندا قالعان جۇتىر قارا بۇلتالاقتاماي اعىنان جارىلدى:

- مەن نە ىستەيتىنىمدى بىلمەيمىن. بىراق ولسەم-تىرىلسەم دە پاتشا بولعىم كەلەدى.

سيقىرشى ەلەڭ ەتىپ توبەسىندە تىكىرەيگەن قۇلاعىن قايشىلاعان، ميلىقتاتا كيگەن جالعان ءتاج قارىس سۇيەم كوتەرىلىپ بارىپ قايتا باسىلدى. «مىنا بالادان بىردەڭە شىعادى!» دەدى ىشىنەن ريزا كەيىپپەن. ۇشەۋىن شىعارىپ جىبەرىپ، جۇتىر قارانى وڭاشا الىپ قالدى.

– التىن تاقتى ساعان بەرەم.

– ەكى دۇنيەدە قۇلىڭىز بوپ وتەم، تاقسىرەكە! – جۇتىر قارا جالپ ەتىپ جاتا كەتىپ، سيقىرشىنىڭ اياعىن قۇشاقتاپ ەڭىرەپ جىبەرگەن.

– تۇر! – دەدى سيقىرشى ءزىلسىز بۇيىرىپ. – قوياتىن شارتىم بار.

– نە شارت بولسا دا ورىندايمىن، مارتەبەلىم!

– انا ۇشەۋىن ءولتىر!

– قالاي؟

جۇتىر قارانىڭ ءتۇسى قاشىپ، تۇلابويى قالشىلداپ كەتتى.

– كورىنەۋ تۇرعان جاۋدىڭ كوزىن جويماق ءلازىم. ايتپەسە كۇنى ەرتەڭ تاققا تالاسادى. وزىڭە قاۋىپ.

– ءداتىم بارمايدى. ءبىرى – دوسىم، ءبىرى – قايناعام. ءبىرى – جيەنىم. قالاي قول كوتەرەم؟!!

– جاۋدى اياعان – جارالى. پاتشادا باۋىر، دوس بولمايدى، جاۋ عانا بار. وسى قاۋىپتى-اۋ دەگەندى قۇرتىپ وتىرۋ كەرەك.

– جۇرەگىم داۋالامايدى، تاقسىر!

– پاتشا بولۋدى شىن جان-تانىڭمەن قالايسىڭ با؟

– البەتتە، مارتەبەلىم!

– ەندەشە تاس جۇرەك بول.

- قايتىپ؟

– ونىڭ جولى وپ-وڭاي. قۇداي-تاعالا ادامزات بالاسىنىڭ ءبارىن ماحابباتپەن جاراتقان، ەشقايسىسىن الالامايدى. شىن تىلەسەڭ كەز كەلگەن تىلەگىڭە جەتكىزەدى. زۇلىمدىق سۇراساڭ – زۇلىمدىق، ىزگىلىك سۇراساڭ – ىزگىلىك بەرەدى. كانە، شىن نيەت قىلساڭ، ەكى قولىڭدى العا سوز دا، ەكى كوزىڭدى جۇمىپ كوككە قارا. جان-دۇنيەڭمەن بەرىلىپ جۇرەگىڭە «تاس بول، تاس بول!» دەپ ءۇش رەت قايتالا دا، قاشان ونەبويىڭدا ءبىر وزگەرىس بايقالعانشا تاپجىلماي تۇرا بەر.

جۇتىر قارا سيقىرشىنىڭ ايتقانىن بۇلجىتپاي ورىنداعان. ءبىر ۋاقىتتا اۋزىنان ىپ-ىستىق دەم بۇرق ەتتى دە، كوكىرەگى سۇپ-سۋىق بوپ مۇزداپ سالا بەردى. كومەيىنە لوقسىق تىرەلىپ، تۇنشىعا تىپىرشىپ ءبىراز قينالىپ بارىپ بويى بوساڭسىعان. بەي-جاي ءبىر سەزىم مەڭدەپ، دەنەسى ءزىل تارتقانداي ۇيىپ بارا جاتتى. سول جەردە قور ەتىپ ۇيىقتاپ كەتتى. ومىرىندە ءبۇيتىپ الاڭسىز راحاتتانىپ ۇيىقتاماعان بولار. ماڭدايىنان تەر بۇرشاقتاپ، ونەبويى بالبىراپ ەس-ءتۇسسىز ءۇش كۇن-ءۇش ءتۇن ۇيىقتاعان. توسەكتەن باسقا ادام بوپ وياندى. كوز الدىنداعى قۇبىلعان قىزىلدى-جاسىل بوياۋلار ءوشىپ، تىنىق سۋدىڭ بەتىندەي دۇنيەنىڭ شاراسىنا سابىرلىلىق تۇندى. سۇرعىلت الەم، ەلەڭدەۋى جوق سالعىرت كوڭىل. جۇرەگىڭ تاس بولعانى قانداي جاقسى، ەشتەڭەگە سەلت ەتپەيسىڭ. ءبارى جايباراقات. جىلتىر قارانىڭ جۇزىندەگى ءار قۇبىلىستى قالت جىبەرمەي قادالىپ تۇرعان سيقىرشى:

– مىنەكي، ەندى دۇرىس بولدى! – دەپ، يىعىنان قاعىپ، تاققا وتىرعىزدى. مىنە، قىزىق، جۇتىر قارا ءومىر بويى اڭساعان ۇلى ارمانى ورىندالعان ساتتە قۋانا المادى. ول قۋانىش سەزىمنەن ايرىلعان ەدى، بويىندا تەك بيلىككە دەگەن اشكوز قۇمارلىق قالعان. سول ساتىندە-اق جەندەتتەرىن جۇمساپ، ءۇش قارسىلاسىنىڭ كوزىن جويعان.

– مىنە، تاقسىر، ايتقان شارتىڭىزدى ورىندادىم. ەندى نە اقىل قوساسىز؟

– جاۋىڭ بۇل ۇشەۋىمەن بىتپەيدى. وزىڭنەن باسى بيىكتىڭ ءبارى – دۇشپان. سولاردان ساقتان. ال، جاقسى، مەن كەتەيىن. كەرەك بولسام، مىنانى تۇتات، – دەپ سيقىرشى ساقالىنىڭ ءبىر تالىن جۇلىپ بەردى دە، اساتاياعىنىڭ ۇشى تيگەن جەردەن بۇرق ەتىپ قۇيىن ۇيتقىپ ، قاسقاعىمدا عايىپ بولدى.

تاس جۇرەك اقىلشىسىنىڭ وسيەتىن ەكى ەتكەن جوق، ەشكىمدى ايامادى. وزىنەن باسى بيىكتەردىڭ ءبارىن قىرىپ سالدى. قان قۇمارتقان جەندەتتەر تىنىم تاپپادى، قىلىشتارىنىڭ قان تامشىلاعان ءجۇزىن جالاماعان كۇنى ارقالارى قۇرىسىپ، قاباقتارى اشىلمايتىن. اۋىل-اۋىلدى تىمىسكىلەپ، پاتشادان تۇرقى بيىكتەۋ-اۋ دەگەننىڭ باسىن دوپشا دومالاتىپ تۇسىرەتىن. از جىلدا بوزاقستان ەرگەجەيلىلەر ەلىنە اينالدى. بۇكىل ەلدە تاپال پاتشادان بويى اساتىن ادام قالمادى. جۇرتتىڭ ءبارى ەڭسەسىن باسىپ، ءبۇرىسىپ، بيىك بوپ كورىنبەۋگە تىرىستى. بالالارىنىڭ بويىن وسىرمەۋ ءۇشىن كىشكەنتايىنان مويىندارىنا تاس بايلاپ، نەمەسە قالتالارىنا تاس-تەمىر سالىپ قوياتىن بولدى. قوجاناسىر اتاسىنشا، «بۇل دا ءبىر بىتكەن ءىس بولدى!» دەپ كوڭىلى ماسايراعان پاتشا «تاعى قانداي كەڭەس بەرەر ەكەن، ءارى ءوزىن جاقسىلاپ قوناق قىلىپ جىبەرەيىنشى» دەگەن نيەتپەن سيقىرشى بەرىپ كەتكەن قىلدى تۇتاتقان. شىرپىسىن ءوشىرىپ ۇلگىرمەي قارسى الدىنا دىك ەتىپ تۇرا قالعان سيقىرشى اينالاسىنداعى قىبىر-جىبىر وڭكەي دومالانعان تاپالداردى كورىپ شوشىپ كەتتى:

– ءاي، پاتشا بالا، بۇل نە ىستەگەنىڭ؟

- نە ىستەپپىن؟

– قۇرتىپسىڭ عوي، ءجۇدا! ەلىڭدى ەرگەجەيلىگە اينالدىرىپسىڭ عوي!

– وزىڭنەن باسى بيىكتىڭ باسىن شاپ دەگەن ءوزىڭىز ەمەس پە؟

– وي، ءسوزىڭ بار بولسىن. توپاس ەكەنسىڭ عوي. وزىڭنەن باسى بيىكتەن ساقتان دەگەنىم – اقىلى ارتىقتان قۇتىل دەگەنىم ەمەس پە؟

– شورت س نيم! – دەدى پاتشا قولىن نەمكەتتى سىلتەپ. – اقىلى باسپەن بىرگە كەتكەن جوق پا!

– قاتەلەسەسىڭ. اقىلدى باس الاسانىڭ يىعىندا ءجۇرۋى مۇمكىن. دۇنيەنى تالاي رەت   توڭكەرىپ تاستاعانداردىڭ كوبى تاپالدار ەكەنىن بىلمەيسىڭ بە؟

تاس جۇرەكتىڭ ەكى كوزى شەكەسىنە شىعىپ كەتتى. ءبارىن تىندىردىم دەپ ارقاسىن كەڭگە سالىپ جۇرسە، قاۋىپ-قاتەر ءالى اينالاسىندا انتالاپ تۇر ەكەن عوي ءمۇيىزىن توسەپ. جەدەل «اقىلدىلاردى اۋلاۋ» الاشاپقىنى باستالدى. «ويباي، تاقسىر-اۋ، سىزدەن اقىلدى ءپاندا جاراتىلۋشى ما ەدى؟» دەپ كوپ جارامساقتار  جادىگويلەنگەندە شىنىمەن سەنىپ تە قالعان، بىراق جان-جاققا جەدەل اتتانعان تىڭشىلار قارا حالىق اراسىندا حاننان بەدەلى بەس ەسە زور نە ءبىر  دانا، جاقسى-جايساڭ بار ەكەنىن انىقتادى. ءبىرى – اقىن-ونەرپاز، ءبىرى – ويشىل، عالىم. جاس-كارى، ەر-ايەل دەيسىڭ بە، ارقايسىسى ون پاتشاداي، قاپتاعان كوسەم مەن شەشەن، ءبىلىمپاز، دانىشپان. «استاعپيراللا، جارىلعالى تۇرعان بومبانىڭ ۇستىندە وتىر ەكەنمىن عوي!» دەپ تاسجۇرەكتىڭ زارە-يمانى ۇشقان. جەندەتتەردىڭ تات باسا باستاعان قىلىشى قايتادان جارق-جۇرق ەتىپ، تولاسسىز اعىلعان تۇتقىنداردىڭ كەڭىردەگىندە وينادى. بۇل جولى اقىلدىڭ بويى الاساردى... ايتتى-ايتپادى، تاسجۇرەكتىڭ تۇسىندا بوزاق ەلى مىقتاپ توزعىنشىلىققا ۇشىرادى: اقىرىپ اتقا مىنەر سويلىسى مەن بويلىسى قالمادى; «ياپىر-اۋ، بۇل قالاي بولدى؟» دەيتىن ويلىسى قالمادى.

قاۋقارسىز جۇرتتى كىم يەكتەگىسى كەلمەيدى. ىرگەسىندەگى كورشىلەر ازەلدەن-اق بوزاقتىڭ قويىنى قازىنا، قىرتىسى  شۇيگىن بايتاق ساقاراسىن ويلاعاندا كوزى شۇبارتىپ، سىلەكەيى شۇبىرىپ ءتۇن ۇيقىسى ءتورت بولىنەتىن. كوكتەن ىزدەگەندەرى جەردەن تابىلىپ، ىزگى نيەت، قايرىمدىلىق جورالعىسىمەن جان-جاقتان تالاسا-تارماسا قامقورلىق قولىن سوزدى. بوزاقتار – اۋەلدەن مال سوڭىندا تىرشىلىك كەشكەن كوشپەندى ەل. قامقورشىلاردىڭ ءبىرى ەگىن سالىپ، جەرىڭدى جايناعان گۇلباقشاعا اينالدىرامىز دەدى، ەكىنشىسى كەنت سالىپ وركەنيەتتىڭ تورىنە سۇيرەمەك. بىرىمەن ءبىرى جارىسىپ، تاڭسىق ءومىردىڭ قىزىلدى-جاسىلدى سۋرەتىن كوز الدارىنا توسقان. حان قاراشاسىنا ءدان ريزا ەدى، باس كوتەرەر بۇزىعى جوق، موماقان جۇرتىمدى نەگە باقىتقا كەنەلتپەسكە دەپ تاس جۇرەگى ەلجىرەدى: «وسى مەشەۋ قالعانى جەتەدى، مەنىڭ حالقىم دا وزگەلەردىڭ ىشكەنىن ءىشسىن، ىستەگەنىن ىستەسىن» دەدى.

ويى دا، بويى دا ءپاس، مەشەل جۇرتتىڭ باۋىرىنان ورگەن جاڭا ۇرپاق قامقور كورشىلەر سالىپ بەرگەن اسەم شاھارلاردا تۇردى. سولاردىڭ نانىن جەدى، سولاردىڭ ءانىن ايتتى. البەتتە، ءوزى بەيشاراعا وزگەنىڭ قاڭسىعى دا تاڭسىق. ءجۇرىس-تۇرىسى، اجار-كوركى ءبارى دە ەرەك. شىركىن-اي، قۇداي-تاعالا ايرىقشا عىپ جاراتقان قانداي كەرەمەت جاندار دەپ سۇيىنەتىن، سولارعا قاراپ وزدەرىن قور ساناپ كۇيىنەتىن. سول ءسۇيىنۋ مەن كۇيىنۋدەن ۇلى اڭسار جاراتىلدى، ءوز بولمىسىنا دەگەن كوزسىز وشپەندىلىك وياندى. ەندى بوزاقتار «قالالىق»، «دالالىق» بوپ ەكى ايرىلدى. ەجەلدەن ساۋدا-ساتتىققا ۇيىرسەك ەتى ءتىرى، سىقىرلاتىپ  قيسىق تابان قۇرىم ەتىك كيگەن، ساندەپ شاشىن تاراعان قارىنبايدىڭ ءۇرىم-بۇتاعى مال باعىپ قىردا جۇرەتىن، قۇرت جەپ، ايران ىشەتىن ءوزىنىڭ قانداستارىن مەنسىنبەيتىن، «مامبەت»، «مامبا» دەپ التى قىردىڭ ار جاعىنان جيىركەنىپ تەرىس قارايتىن. اگاراكي قىردىڭ بوزاعى «حالىق تالانتى» ەسەبىندە، ۇستىنە ويۋلى الەم-جالەم شاپان كيىپ، ساحنادا دومبىرانىڭ تيەگىنە ءبىر تۇكىرىپ الىپ، داۋىسىن مىڭ قۇيقىلجىتىپ تەرمە ايتا قالسا، «اپىراي، مىنا مايمىل تىرىدەي جەرگە كومدى-اۋ!» دەپ ۇيالعاندا، قىزارعان بەتتەرىنەن قان ىرشىپ كەتەتىن.

ۇرپاعىنىڭ ازىپ بارا جاتقانىن ويلاپ و دۇنيەدە ارۋاقتار كۇڭىرەندى. قۇتقارا گور دەپ قۇدايعا جالبارىندى. ارۋاقتاردىڭ زارىن ەستىپ، پەرىشتەلەر ءماسليحات قۇردى. «يمانى شالا بولسا دا، جۇرەگى تازا، اڭقاۋ جۇرت ەدى، اداستىرماي تۋرا جولعا سالايىق» دەگەن باس پەرىشتە. بىراق ءبارى ماملەگە كەلە المادى بىردەن. ءبىرى:

-«شايتاننىڭ ازعىرۋىنا ەرىپ ازعىنداسا، ءوز نيەتىنەن تاپقانى» دەسە،ەكىنشىسى قارسى داۋ ايتتى:

- «نيەتتى دە قۇداي بەرەدى. دەمەك، جاراتقاننىڭ بۇيرىعى سولاي، ءبىز ەشتەڭە ىستەي المايمىز!»

– ء«بىرىن تۇزىك، ءبىرىن بۇزىق قىپ جاراتسا، قۇدايدىڭ ادىلدىگى قايسى؟ ءوزى ىستەتىپ ءوزى جازالاعان اقىلعا سيا ما؟»

- «جوق، قۇداي تاعالا ادامزات بالاسىن تەڭ عىپ جاراتقان. بارىنە كورەتىن كوز، ەستيتىن قۇلاق، ويلايتىن اقىل، سەزەتىن جۇرەك بەردى. جاراتقاننىڭ سول بەرگەن شەكسىز نيعمەتىن دۇرىس پايدالانا الماسا، ءوزى كىنالى.»

قۇداي ادامدى توپىراقتان جاراتىپ، ءوز تۋىندىسىنىڭ كەمەلدىگىنە سۇيسىنگەنى سونشالىق، پەرىشتەلەر مەن جىن-شايتانداردى شاقىرىپ الىپ: «مەن جاراتقان جاندى-جانسىزدىڭ ىشىندەگى ەڭ عاجايىبى وسى، تاعزىم ەتىڭدەر!» دەپ بۇيىرادى عوي. ءبارى تىزەسىن بۇگىپ، باس يگەندە ءىبىلىس قانا: «قۇدىرەتتى يەم، بۇل دا مەن سياقتى سەنىڭ جاراتقاندارىڭنىڭ ءبىرى. ءتىپتى ول مەنەن كەم. ويتكەنى مەنى وتتان جاراتىپ، ونى بالشىقتان جاراتتىڭ!» دەپ باسىن يمەي قويادى. ءسويتىپ، ءىبىلىس قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىرايدى. سول كۇننەن باستاپ ءىبىلىس ادامنىڭ باسقان ءىزىن اڭدىپ، قايتسەم تۋرا جولدان تايدىرام دەپ جانتالاسۋمەن كەلە جاتاسا كەرەك.

پەرىشتەلەر ءبىر تۇيىنگە كەلە الماي الاۋىز بوپ ايتىسىپ جاتقاندا ءىبىلىس لىپ ەتكىزىپ بوزاقتارعا ءبىر سيقىرلى قارا جاشىك اكەپ بەردى. «دۇنيەنىڭ كۇللى قىزىق-عاجابى وسىندا. كور دە راحاتقا باتا بەر!» دەيدى. راسىندا دا عالامات. قاپتاعان تۇيمەنىڭ ءبىرىن باسىپ قالساڭ، جاشىكتىڭ بەتىندەگى شاراينا لىپ ەتىپ جانىپ، الەمنىڭ باسقا ءبىر تۇكپىرىندەگى تاڭسىق ءومىر جارقىراپ شىعا كەلەدى. بۇلار بۇرىن كورمەگەن، ەستىمەگەن، ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە ەنبەگەن تىلسىم سۋرەت، توسىن قىزىق. ەكىنشى تۇيمەنى سىرت ەتكىزسەڭ، جالاڭاش مىقىنىن بۇلتىڭداتىپ بيلەپ جۇرگەن ءھۇردىڭ قىزىن كورەسىڭ. كەلەسىسىندە بىرەۋلەر ءان ايتىپ جاتادى. اتىس-شابىس، ۇرلىق-قارلىقتىڭ قالاي جاسالاتىنىن كورەم دەسەڭ ۇيرەنەم دەسەڭ، باسقا ءبىر تۇيمەسىن باسىپ قال. ءتۇن شىمىلدىعى بۇركەگەن نەكە توسەگىندەگى جۇبايلاردىڭ قۇپياسىن ايرا-جايرا جارقىراتىپ كورسەتكەندە كوبى العاشىندا بەتىن شىمشىلاپ قاشا جونەلەتىن.

«اپتياۋمايت، مىناسى نە سۇمدىق-ءاي!» دەپ ءبىر تەۋىپ قيراتپاق بوپ، تۇرا ۇمتىلعاندار دا بار... قىسقاسى، ادامزاتتىڭ بۇكىل دانالىعى مەن زۇدىمدىعى وسى الاقانداي جاشىكتىڭ ىشىندە. كور دە كەرەگىڭدى الا بەر. ەندى بوزاقتار، اسىرەسە كەنت-شاھارلارعا قونىستانعان قارىنبايدىڭ ۇرپاعى مىرقىمبايچ قيقىمبايلار سيقىرلى جاشىكتىڭ الدىنان شىقپايتىن بولدى. قولى قالت ەتسە كۇندىز-ءتۇنى ىشىنە تۇسەردەي ەنتەلەپ وتىرعانى. بۇرىنعىداي كىتاپ وقىمايدى، ءان ايتپايدى، بالاسىنا، نەمەرەسىنە ەرتەگى ايتىپ بەرمەيدى. ءبارى قارا جاشىكتىڭ ىشىندە دايار تۇرسا، اۋرە بوپ قايتەدى. ءسويتىپ قارا جاشىك ادامنىڭ بۇكىل ءىشىن سورىپ الىپ، ءانى دە، ءسانى دە ءبىر، بىردەي ويلاپ، بىردەي ارەكەت ەتەتىن قۇر قاڭقالاردى قالدىردى. شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەننەن ءبارىن كورىپ، ءبارىن ءبىلىپ وسكەن ۇرپاققا تامساناتىن ەشتەڭە قالمادى. ەشتەڭەگە سەلت ەتپەيتىن سەلقوس.  ءتاڭىردىڭ ءوزى ادامزاتتىڭ تاڭىرقاۋىنان تۋعان عوي. ءتاڭىرسىز، تاڭىرقاۋىز ءومىر ءوزىنىڭ پوەزياسىنان ايرىلدى. الەمدى سۇرعىلت مۇنار تۇمشالادى.

بۇرىن ءبىرلى-جارىم قاعىلعان-سوعىلعاندى عانا جولدان تايدىرعانى بولماسا، ءىسى ونشا ورگە باسپاي ءجۇر ەدى، ەندى بۇكىل ءبىر ۇلىستى ۋىسىنا ءتۇسىرىپ مەرەيى تاسىعان ءىبىلىس ءوزىنىڭ قۇدىرەتىن جاھانعا پاش ەتۋ ءۇشىن بۇلاردى قۇبىجىققا اينالدىرىپ جىبەرۋگە بەكىنەدى. قاعباسى قىرىق قۇبىلىپ تۇراتىن كورسەقىزار، ومىرلىك ۇستانىمى سولقىلداق بوزاقتاردىڭ كوز الدىنا تاڭسىق دۇنيەنىڭ قىزىلدى-جاسىلدى سۋرەتىن توسىپ، قۇلاعىنا سيقىرلى دۋاسىن سىبىرلاپ سىلق-سىلق كۇلدى. ءالجۋاز ءپاندا ەستەن ايرىلدى، كوزى ءازازىل كورسەتكەن سۋرەتتەن ارعىنى كورۋدەن قالدى; قۇلاعى اقىلدى ءسوزدى ەستۋدەن قالدى. ءسويتىپ، بۇكىل ەرىك-بيلىگى ءىبىلىستىڭ قولىنا كوشكەن.

-تاقسىر، التىن تاقتىڭ مىزعىماس تۇعىرى نە؟- بيلىككە ءتىس-تىرناعىمەن جابىسقان پاتشا ءبىر كۇنى ىبىلىستەن  سىر تارتىپ ءجون سۇراعان.

-ەلىڭنىڭ تىنىشتىعى، ريزا كوڭىلى.

-حالىقتىڭ كوڭىلىن تابۋ ءۇشىن نە ىستەمەك ءلازىم؟

-بارلىق ءپاندا -ءوز نيەتىنىڭ قۇلى. سەن قاراۋىڭداعى قاراشانىڭ ءبارىن ءبىر نيەتتىڭ قۇلى قىل.

-ونىڭ كىلتى نەدە؟

ءىبىلىس بەتىنە الايا ءبىر قارادى دا ءلام دەگەن جوق. ءبىر جاپىراق قاعازعا الدەنە دەپ جازدى دا ءۇش رەت ۇشكىرىپ مۇنىڭ قولىنا ۇستاتتى. «ۋا، حالقىم، بايى!»دەپ جىزىلىپتى. پاتشا ەشتەڭە تۇسىنبەي ىبەكەڭنىڭ بەتىنە قارادى:

– بۇل نە؟

– اشكوزدىك ۆيرۋسى. مەن ۇشكىرىپ دۇعالادىم. ەندى وسى ءسوزدى ەستىگەن ادام بايلىقتان باسقا ەشتەڭەنى ويلامايدى.

ىبەكەڭنەن باتا العان تاس جۇرەك پاتشا اۋزىنا قاراعان جاميعاتقا: «ۋا، حالقىم، نە قىلساڭ و قىل، كوزىن تاۋىپ بايى!» دەپ ۇران تاستادى. التىن ساندىقتى اشىپ بەرگەن سوڭ كىم ايانسىن، ءوزى دە قولدى سالدى قارپىپ، ەل دە ۇمتىلدى جاپا-تارماعاي. ءبىرىن ءبىرى باسىپ-تاپتاپ، جان الىپ-جان بەرىسكەن ۇلى سۇرگىن ارپالىس باستالدى دا كەتتى. ءالدى بايىدى، ءالسىزدىڭ قارمانعان قولىنا دا بولار-بولماس تالعاجۋ ىلىكتى. ءوز مەنشىگى بولعان سوڭ ساتا ما، ورتەپ جىبەرە مە – ءوز ەركى عوي. بايتاق جەردىڭ  استى دا، ءۇستى دە تۋ- تالاپاي تالاۋعا ءتۇستى. قىبىرلاعان جاننىڭ ءبارى جىلت ەتكەن بىردەڭە كورسە باسىپ قالسام، قارپىپ قالسام دەپ جانتالاسسىن. ەسى-دەرتى تەك بايۋ، ءبىرىن ەكەۋ، ەكەۋىن تورتەۋ عىپ ەسەلەي ءتۇسۋ. «اقشا – ءبارى» دەپ كوكقاعازدىڭ مورىنە تابىندى. سويتە-سويتە جارتاستىڭ جارىعىنان قابىعىن سىدىرىپ جىلماڭ ەتىپ تۇلەپ شىققان جىلانداي، از ۋاقىتتا-اق قالىڭ جۇرتتىڭ ءىشى جالاڭاشتانىپ شىعا كەلدى. جۇرەگىندە ەشتەڭە قالمادى – دۇنيەنىڭ كوز تۇندىرعان قىزىعىنا ۇمتىلعان ىنساپسىز ءناپسى كوكىرەك ۇياسىنان يمان، ۇياتتى قۋىپ شىقتى. ماي باسقان ميدان  سانانىڭ جارىعى ءوشتى. ەندى ءار بوزاق بۇرىنعىداي تۇتاس ءميللات، جۇرەك ءلۇپىلى ۇندەس سوققان ءبىر بوزاق بوپ ويلاپ، ءبىر بوزاق بوپ ءومىر سۇرۋدەن قالدى. اركىم ءوزى  بوپ قانا تىرلىك كەشۋگە كوشكەن. ءىبىلىستىڭ دە دا كۇتكەنى وسى ەدى، ء«اپ، بارەكەلدى!» دەپ ەكى سانىن شاپالاقتاپ ساقىلداپ كۇلدى. «بوقتىڭ قابىنا» اينالىپ قوجىراعان ماڭگۇرتتىڭ قۇلاعىنا جەتپىس جىل بويى  سىڭىرگەن سيقىرلى دۇعاسىن تاعى دا سىبىرلادى. «سەندە تاريح، مادەنيەت بولعان ەمەس، جابايى، نادانسىڭ. ءتۇرىڭ موڭعول تەكتەس، تومەن ءناسىلسىڭ، قور جاراتىلعان بەيشارا. مىنا قارىشتاپ، وركەندەگەن الەمدە بايىرعى بوزاق قالپىڭدا قالۋ- ۇيات. وزگەرمەك ءلازىم. جاڭا زامانعا لايىقتى بول» دەپ بەتىنە ءۇش رەت ۇشكىرگەندە باسىنا باقسى ويناعانداي ماڭگىردى دە قالدى بوزاق بايعۇس.

– «وزگەرگەندە نە قىلماق كەرەك؟» – دەدى مىڭگىرلەپ.

– «وزگەلەردى كورمەيسىڭ بە؟ سونداي بول! وزگەگە ۇقساۋ ءۇشىن ءوزىڭدى ۇمىتساڭ بولعانى!»

«بۇل ءبىر قيىن نارسە بولدى عوي!» دەپ ىشتەي قينالسا دا ول ءسوزىن سىرتقا شىعارا الماي باسى اڭكى-تاڭكى بولعان بايقۇس كوزى جىپىلىقتاپ ىبەكەڭنىڭ بەتىنە جاسقانا قاراعان.

– ء«ومىر بويى قويدىڭ ەتىن جەي-جەي، ميىڭ قويدىڭ ميىنداي بوپ كەتكەن ميعۇلا ەكەنسىڭ ءوزىڭ ءبىر! – ءىبىلىس قاباعىن شىتتى. – مۇنىڭ نە قيىندىعى بار؟ ويعا سالماي، دۇنيەدەگىنىڭ ءبارىن كوزبەن سەزىن. سوندا جاقسى مەن جاماندى باسقاشا پارىقتايسىڭ.»

«كوڭىلىنە وي قوناقتاتپاي، كوزىمەن عانا وتىعىپ، كورگەنىنەن ارىعا بويلاماسا، كىم بولعانى؟» كۇمانعا كۇپتى بولىپ تاعى دا اينالاسىنا جاۋتاڭداعان. كوكەيىندەگىسىن حاتتاي وقىپ تۇرعان ءىبىلىس اق كيىمدى ابىز كەيپىنە ەنىپ،  بەلىنە تۇسكەن اقبۋرىل ساقالىن ساۋمالادى:

– «ازاپ كەرەك پە، ءلاززات كەرەك پە؟»

– «البەتتە، ءلاززات دۇرىس قوي، تاقسىر.»

– «ەندەشە مەنىڭ ايتقانىمدى ىستە.»

شىلبار-تىزگىنىن ۋىسىندا ۇستاعان ۇلۇع مارتەبەلىنىڭ دەگەنىن ەكى ەتۋگە ءاددىسى قانە. يەك يزەگەن جاعىنا دەدەكتەي جونەلگەن.

دۇنيەنى كوزبەن عانا قابىلداۋدىڭ اسەرى مۇلدەم باسقاشا ەكەن. بۇرىنعى تۇسىنىك-تۇيسىگى استان-كەستەن توڭكەرىلىپ جۇرە بەردى. كەلە-كەلە ول وزىنەن جەرىندى. ءوز بويىنداعىنىڭ ءبارى تابيعاتتىڭ قاتالىعىنداي، تاعدىردىڭ مازاعىنداي، ەرسى، قۇبىجىق بوپ ەلەستەدى. ايناعا قاراسا، ءوز ءتۇرى وزىنە ۇنامادى. قىسىق كوز، جالپاق بەتىن جاڭا كورىپ تۇرعانداي قورلانىپ، جىنى قوزدى. ءبىر پەرىپ اينانى سىندىردى. ءوزىن كورگىسى كەلمەدى. «و، ءتاڭىرىم، نەگە مەنى وسىنداي عىپ جاراتتىڭ!» دەدى دولىرا قىسىق كوزىنىڭ قيىعىنا جاس شىپىلدەپ. قۇدايدىڭ بەرمەگەنىن  تارتىپ العىسى كەپ، شاشىن بىرەسە اق، بىرەسە سارىعا بوياتتى، كوز اياسىن ۇلكەيتكىزىپ، جاعىن قۋشيتىپ، مۇرىنىن كوتەرتىپ... بەت-اۋزىنا پلاستيكالىق وپەراتسيا جاساتتى. قۋ جانى تىنىشتىق كورمەي جاتسا-تۇرسا «شىركىن-اي، اناداي بولسام عوي!» دەپ ارمانداۋمەن بولدى. بىراق ارمانى تۇراقسىز. كوكەيىندەگىسى قىسقا كۇندە قىرىق قۇبىلىپ تۇرادى. قاي قۇبىلاعا بەت بۇرارىن بىلمەي شورە-شورە بوپ، تۇسكە دەيىن ورىسقا تامسانسا، تۇستەن كەيىن نە جاپونعا، نە بولماسا قىتايعا تابىناتىن. ايتەۋىر تەك وزىنەن باسقانىڭ بارىنە ۇقساعىسى كەلەتىن. ايتتى-ايتپادى، دارىندى العىر حالىق ەدى. كومەيى بۇلكىلدەپ، بەس-التى شەت تىلىندە ەمەن-ەركىن بۇلبۇلداي سايرايتىن. تەك انا تىلىنە كەلگەندە ءتىلى مۇكىس، كوڭىلى كەردەڭ. ءبىلىپ تۇرسا دا بىلمەگەن بولادى. سويلەۋگە قورىنادى. بۇل تىلدە سويلەۋ كوشتەن قالعان ناداندىقتىڭ بەلگىسى دەپ ەسەپتەدى. ەگەر بىرەۋ-مىرەۋ سويلەي قالسا، وزگەدەن بۇرىن وزدەرى ول بايقۇستى «مامبەت! مامبەت!» دەپ شي باسىنا شانشىپ شيقىلداپ كۇلەتىن. ال اتا-باباسىنىڭ ءان-جىرى دەسە توبە شاشتارى تىك تۇردى. الدا-جالدا  راديو-تەلەۆيدەنيەدەن كۇي، تەرمە ەستي قالسا، بەتتەرىن باسىپ، قۇلاقتارىنا دەيىن  پاميدورداي قىزارىپ ۇيالعاندارىن كورسەڭ، «قۇداي-اۋ، وسىنداي جابايىلىقپەن تاريح كوشىنە قالاي ىلەسپەكپىز!» دەپ كۇيىنىپ، سارناپ جاتقان راديونىڭ جاعىن قارىستىرا سالاتىن. كورسوقىر ىزامەن شاناعىن شاڭ باسىپ توردە ءىلۋلى تۇرعان دومبىرانى ورتادان ءبىر ءبولىپ وتقا تاستادى.سىبىزعى، شەرتەر،تاستاۋىق... ءبارىن قيراتىپ، كەزەك قوبىزعا جەتەدى. وتقا لاقتىرا بەرگەندە، سۇڭقىلداپ عايىپتان شىعا كەلگەن اققۋ لاپىلداعان جالىنعا جەتكىزبەي قاناتىمەن قاعىپ جىبەرەدى. قوبىزدى قىلموينىنان تىستەگەن كۇيى، نە بولعانىن تۇسىنبەي ەسى شىعىپ ەربيىپ تۇرعان بوزەكەڭنىڭ توبەسىنەن ءۇش ايلانىپ كوك اسپاننىڭ تۇڭعيىعىنا سامعاي جونەلىپتى. قوبىز ءبارىبىر تۋعان جەرىن قيماي سىڭسىپ-ەڭىرەپ زار توگىپتى. مىڭ جىل بويى قوس ىشەگىنە قوناقتاعان مۇڭلى ساز، مىڭ جىل بويى شاناعىنا شىپىلدەي تولعان شەرلى وكسىك شايقالا توگىلىپ، بايتاق دالانىڭ توسىنە شاشىراپتى. قازىر قوبىزدىڭ سول وكسىكتى ءۇنى جەلدىڭ ۋىلىندە، ءشوپتىڭ سىبدىرىندا، اققۋدىڭ سىڭسۋىندا قالىپتى-ءدۇر... ءسويتىپ، ءىشىن، كوكىرەك قۋىسىن وزىمدىكى دەيتىندەي ءبىتىم-بولمىستان تۇگەلدەي تازارتادى. بۇرىنعىنىڭ كۇللىسىنەن ادا. قويا تاستاپ جەمساۋى بوساعان قۇزعىنداي تويات ىزدەپ جان-جاعىنا جالاڭداعان. بوس كوكىرەك كوز ارباعان قىزىلدىڭ ءبارىن قورقاۋلانا جۇتا بەرەدى، جۇتا بەردى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ولاردىڭ اسىل ارمانىنان جاڭا ۇرپاق جاراتىلدى.

                                           ححح

سەر روبەرت الگىندەگى ەسىك الدىندا جولىققان جۇك تاسۋشى مۇسكىننىڭ سيىق-سىقپىتىنان جانى تۇرشىگىپ، «و، قۇدايىم، وسىنداي دا تىرشىلىك يەسى بولادى ەكەن-اۋ!» دەپ قۇبىجىقتىڭ قورقىنىشتى ەلەسىنەن ءالى دە ايىعا الماي وتىرعان.

– و، سەر، بۇل قايتا ولاردىڭ ادام قالپىنا ءتۇسىپ تۇزەلگەن ءتۇرى عوي! – جولباسشى جىگىت اڭگىمەنىڭ ءتۇتىنىن قويۋلاتا ءتۇستى. – ءاۋ دەپ العاشقى دۇنيەگە كەلگەن بۋىندى كورسەڭىز يمانىڭىز حاسام بولار ەدى. مەن ولاردى كورگەم جوق، البەتتە. ودان بەرى ەكى-ءۇش عاسىر بەل اسىپ كەتتى ەمەس پە. كەزىندە كۋا بولعان كونەكوز بابالارىمىزدىڭ ەستەلىك-جازبالارىنان بىلەمىز. اۋەلگى ۇرپاق مۇلدەم قۇبىجىق ەكەن. قالىپ-بەدەرى وزگەرمەي ءبىر تاندە ەكى ءناسىل توقايلاسقان سوڭ نە جورىق. ورىس پەن قىتايدى ورتالارىنان قاق ءبولىپ ءبىر-بىرىنە شاپتاپ قويعانداي، ءبىر اياق-قولى سەرەيگەن ۇزىن، ەكىنشىسى شولتيعان قىسقا. جۇرسە شويناڭداپ، ۇزىن سيراق پەن قىسقا سيراق كەزەك ادىمداعاندا كۇرت ويعا ءتۇسىپ، قايتا قىرعا شىققانداي تەڭسەلە شايقالىپ دەنەسىن بيلەي الماي تىراڭ ەتىپ توڭقالاڭ اساتىن. بىراق كەۋدەسىندە جانى بار پەندە تىرشىلىككە بەيىمدەلەدى عوي. بار سالماعىمەن جانتايا ەڭسەرىلگەن سوڭ ۇزىن سيراعى بىرتە-بىرتە باسىلىپ، قىسقا سيراعى سوزىلا-سوزىلا ۇزارىپ، ۇرپاقتان ۇرپاق اۋىسا كەلە قازىرگى قالپىنا ءتۇسىپتى. جۇگىرە الماسا دا اقساڭداي باسىپ جۇرۋگە جارايدى. جارتى ءتانى ورىس سياقتى، جارتى دەنەسى شۇرشۇتكە ۇقساعان سوڭ، بىلايعى كورگەن جۇرت ەكى حالىقتىڭ اتىن جارىم-جارتىلاي ارالاستىرىپ ء«ورشۇت» اتايدى. ءسويتىپ بۇرىنعى بابا بوزاق اتاۋى ۇمىتىلادى-ءدۇر.

ورشۇتتەردىڭ تىلدەرى دە قىزىق. بۇكىل بولمىس - جاراتىلىسى جارتىكەش بولعاندىقتان با، دۇنيەگە كەلگەن ءسابيدىڭ ءتىلى دە جارتىلاي ورىسشا، جارتىلاي قىتايشا شىعادى. قارا قىلدى قاق بولگەندەي ەكى ءتىلدىڭ مولشەرىن تەڭ ساقتاپ سويلەيتىنىن ايتساڭشى. قالاي دەگەنمەن، جارتى مي، جارتىكەش ءتان- قابىلەتسىز، قاۋقارسىز. باسقانىڭ ءبىر قولمەن-اق ءىلىپ اكەتەتىنىن ول ەكى قولىمەن كوتەرە الماي مىقشىڭداپ جاتقانى، جاي ادامنىڭ ءبىر اتتاعان جەرىن ول ەكى ادىمدايدى. اقىل-ويى شەكتەۋلى، قاتتى قايىرىم جۇمىسقا جارامسىز بولعان سوڭ، اۋلا سىپىرىپ، وفيس-مەيمانحانالاردا بارىپ كەل-الىپ كەل شارۋامەن اينالىسادى ەكەن. ونىڭ وزىنە دە جەرگىلىكتى ۇكىمەتتىڭ مىندەتتەۋىمەن مەكەمە قوجايىندارى امالسىز الاتىن كورىنەدى.

 3

ءۇش كۇنگە سوزىلعان ۇلان-اسىر توي-دۋماننان سەر روبەرتتىڭ ابدەن سىلىكپەسى شىعىپ شارشاپ ەدى. ىشىمدىكپەن ءاۋ باستان اراز. تىنىمسىز سىي-حوشامەتتىڭ ءوزى-اق دىڭكەلەتىپ تاستاعان. كۇن سيپاتتى ءسارۋاردىڭ پالەنباي ءجۇز جىلدىق تويىنا جارتى الەمنىڭ  جاقسى-جايساڭى جينالعان ەكەن. دۇنيەنىڭ ءتورت تاراپىنان كەلگەن نەبىر سايىپقىران ساڭلاقتار ونەر جارىستىرىپ، باق سىناپ-اق باقتى. ءبيشى دە، ءانشى دە وسىندا. كوشە بويى مىڭ-سان ماسكا كيىپ شات-شادىمان دۋمان قۇرعان حالىق. مەكسيكاداعى الگى الەم اۋزىن اشىپ-كوزىن جۇماتىن كارناۆالىڭ ادىرا قالادى. وسىنىڭ ءبارىن تاماشالاپ ءھام مارتەبەلى مەيمان قالپىڭا سىزات تۇسىرمەي ىزديىپ ۇنەمى جۇرت كوزىندە سىرباز كورىنۋ وڭاي دەيسىڭ بە. ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن تۇياق سەرپپەي ۇيىقتاپ ارەڭ ەس جيعان. قوسشى جىگىتتىڭ شىناندا دا جانى جوق شىعار. ءۇش كۇن بويى ءبىر ەلى اجىراماپ ەدى، مىنە، تاعى دا قاسىندا ءجۇر بايەك بولىپ. قاشان ۇيىقتاپ، قاشان دەم الاتىنان كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر جانارىنداعى جىلى ۇشقىن ءبىر سونگەن ەمەس، قالبالاق قاعىپ كۇلىمدەپ تۇرعانى. ۇيقىلى-وياۋ جاتقاندا الدەنەشە رەت توسەگىنە كوفە الدىرتىپ، ءبىر بوكسەسى بۇلتىڭداعان مۋللات كەلىنشەككە بەلىن ءۇزدىرىپ ماسساج جاساتقىزىپ جانىن راحاتقا بولەتكىزگەن.

سەر روبەرت تۋمىسىنان ساياحاتشىل، جيھانكەز ادام عوي. ءبىر جەردە ەشقاشان بايىزداپ وتىرعان ەمەس. وسى  عۇمىرىندا شالقىعان مۇحيتتار مەن شارتاراپ قۇرلىقتاردىڭ تالايىن وڭدى-سولدى كوكتەي وتكەن شىعار. قايدا بارسا دا سول جەردىڭ ورمان-سۋى، تاۋ-تاسىن تۇگەل كوز بەدەرىنە كوشىرىپ المايىنشا ەگجەي-تەگجەيلى جالىقپاي تاماشالايتىن ادەتى. مارتەبەلى مەيمانداردىڭ الدى توي تارقاسىمەن ايالداماستان اتتانىپ كەتكەن. بۇل قايتۋعا اسىققان جوق. ەرتەڭىندە قوسشى جىگىتتىڭ جول باستاۋىمەن قالانى ارالاۋعا شىققان. ميني ۋولديسنەي، اكۆوپارك...دەيسىڭ بە- الەمدەگى كۇللى عاجايىپتىڭ شاعىن كوشىرمەسىن وسى جەردەن تاباسىڭ. جولدىڭ قوس جيەگى قاراما قارسى سىرعاعان ەكسكولاتور. تروتۋاردان بۇرىلىپ، جىلاننىڭ جونىنداي يرەلەڭدەگەن رەزينا باسپالداقتارعا تابان تىرەسەڭ بولدى، باراتىن جاعىڭا قاراي ءىلىپ الا جونەلەدى. اسىقپاساڭ دىبىسسىز، ءتۇتىنسىز زىمىرايتىن  بيوموبيلدەر دايار. بۇلار ءبىراز جەردى ەكسكولاتورمەن جىلجي ارالاپ، ەڭ سوڭىندا تاريحي ولكەتانۋ مۇراجايىنا باس سۇققان. سىرتى كۇڭگىرت اينەكپەن قاپتالعان ءزاۋلىم عيمارات. بەينە ءبىر كينوزالعا كىرىپ كەتكەندەيسىڭ. ۆيدەوتەحنيكا دۇنيەگە كەلگەننەن بەرگى ۋاقىت بەدەرىندە تۇسىرىلگەن وسى ولكەنىڭ تابيعي كورىنىسى تۇگەل جيناقتالعان ەكەن. ءۇش قاباتتى ءۇيدىڭ ءار قاباتى ءبىر-ءبىر عاسىردى ەنشىلەپتى. وسى جاسقا دەيىن شارتاراپ الەمنىڭ تالاي ءدامىن تاتىپ، اناۋ-مىناۋعا ونشا ەلىتە قويمايتىن سەر روبەرت تابالدىرىقتان اتتاي بەرە قابىرعا بويى ەكرانداعى كورىنىسكە قاراعان كۇيى ءتىل-اۋىزدان ايرىلعانداي قالشيىپ قاتتى دا قالدى. كادرمەن ىلەسە سويلەگەن ايەل داۋىسى ۋاقىت قويناۋىنان سۋىرتپاقتاي سىر تارتىپ، ءۇش عاسىرعا شەگىندىرىپ اكەتتى.

 ول زاماندا قازىرگى ءورشۇتستاننىڭ ورنىندا بوزاقيا دەگەن الىپ ەل بولىپتى. ول شەتى مەن بۇل شەتىنە ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالىپ ازەر جەتەدى ەكەن. مىنا ءورشۇتستان ونىڭ ءبىر پۇشپاعى عانا كورىنەدى. ەكراندا ۋاقىت اعىپ جاتىر. لىپ-لىپ اۋىسقان كادرلار كەلمەسكە كەتكەن ءومىردىڭ ءوڭ-ديدارىن ءبىر جىلت ەتكىزىپ كوز الدىڭنان الىپ قاشىپ بارادى. وسى تابان تىرەپ تۇرعان جەرلەرى باعزىدا الماتى اتانعان كونە شاھاردىڭ ورنى بولىپتى. شىڭدارىن بۇلت ەمىپ، كوكجيەكتە كەنەرلەي سوزىلعان  زاڭعار تاۋدىڭ باسى شىلدەنىڭ شىلىڭگىرىندە دە كوبەسى سوگىلمەگەن اپپاق قار. بەتكەيى سىڭسىعان جاسىل شىرشا. باۋرايىندا اققۋدىڭ شوعىرىنداي قالىقتاعان اپپاق قالا. مىڭ-سان فونتانعا شومىلىپ، مىڭ-ميلليون گۇلدىڭ جۇپارىنا ماس بولىپ، جارقىراعان كۇن شۋاعىندا ماۋجىراپ جاتىر. سۋرەت تە بولسا جاساندىلىعى جوق تۋما تابيعاتتان جاندى شارپىپ قۇدىرەتتى ءبىر تىلسىم لەپ ەسىپ تۇرعانداي. كادردەن كادرگە ەلىگە قاراپ ەسى كەتكەن سەر روبەرت: «ياپىراي، مۇندايدا جەر جانناتى بولادى ەكەن-اۋ، – دەدى كۇبىرلەپ. ىلە تابانىمەن باسىپ تۇرعان جەردىڭ بەدەر-بەينەسىن ەسىنە الىپ، اھۇرعان شاراسىز كۇيىنىش وزەگىن ءتىلىپ ىشقىنىپ ءتۇستى. –و، يسۋسە، اينالدىرعان ءۇش ءجۇز-اق جىلدا مىزعىماس قارا جەر مۇنشالىق ازىپ-توزىپ وزگەرگەنى مە؟ جارايدى، قار ەرىپ، ورمان ورتەنسىن. بىراق مىنا اسپانمەن استاسقان زاڭعار تاۋ قايدا كەتكەن؟ دۇنيە شايقالىپ، قارا جەر قاق ايرىلسا دا مىنانداي الىپ تاۋدىڭ ءىز-ءتۇزسىز  عايىپ بولۋى مۇمكىن ەمەس قوي!» سەر روبەرتتىڭ ەكرانعا قاراپ جاساۋراي جىپىلىقتاعان كوزىنەن جان ايقايىن وقىعان قوسشى جىگىت مىسقىلداي مىرس ەتتى:

- «نەگە مۇمكىن بولماسىن؟ پەندەنىڭ ىنساپسىز وڭەشىنەن وبىر نە نارسە بار؟ ول تاۋدى ورشۇتتەردىڭ باباسى جۇتىپ قويعان!» سەر روبەرت نە ەستىپ تۇرمىن دەگەندەي ءوز قۇلاعىنا  سەنبەي باقىرايىپ جىگىتتىڭ جۇزىنە قارادى:

– قالاي؟

– كادىمگى كولباسانى تۋراعانداي كەرتىپ-كەرتىپ قىلعىتا سالعان! – دەدى جىگىت ءسوزىن ازىلگە شاپتىرىپ. – باياعىنىڭ جەمساۋى سالبىراعان الپاۋىتتارى تىستەرى قىشىعاندا تاۋلاردى كەمىرىپ جەپ، ءشولىن باسۋ ءۇشىن ءبىر كولدىڭ سۋىن باسىنا ءبىر-اق توڭكەرگەن...

                                              4

 

ءال-حيسسا، اشۋعا بۋلىققان پەرىشتەلەر قىرىق جىل ىزىنە ءتۇسىپ، اقىرى ەبىن تاۋىپ ءىبىلىستى قۇمىرانىڭ ىشىنە كىرگىزەدى دە اۋزىن تىعىنداپ، تەڭىزدىڭ ورتاسىنا لاقتىرىپ جىبەرەدى. ءىبىلىس قۇرىدىم عوي دەپ ويبايلاۋدىڭ ورنىنا اسپاندا شىر اينالىپ بارا جاتقان قۇمىرانىڭ بۇيىرىنە بەتىن باسىپ، اۋزى قيسالاڭداپ ساق-ساق كۇلەدى. پەرىشتەلەر «مۇنىسى قالاي؟» دەپ تاڭقالادى. ارالارىنداعى بىرەۋى ءىبىلىستىڭ جالپىلداعان ەرىنىنە قاراپ، نە ايتقانىن تۇسىنەدى. سويتسە ول: «مەنى ادامدار ءبارىبىر قۇتقارىپ الادى. ويتكەنى مەن ولارعا كەرەكپىن!» دەگەن ەكەن.

«ياپىراي، مىنا بوزاق دەگەن جۇرتتىڭ سورى قانداي قالىڭ ەدى! قايتسەك ءىبىلىستىڭ ازعىرۋىنان قۇتقارىپ، تۋرا جولعا سالامىز؟» دەپ باياعى كارى اۋليە كۇندىز-ءتۇنى وي كەشىپ، قايعى جەۋمەن بولدى. ايلى تۇندە جەرگە سالبىراعان اپپاق ساقالى بوز دالانىڭ بوز جۋسانىن سيپاپ اقشا بۇلتتىڭ ۇستىندە قالىقتاپ كەلە جاتقان، كوز ۇشىندا ءبىر قارايعان كورىنەدى. جاقىنداپ كەلسە، جوڭىشقا ورىپ جۇرگەن بالا ەكەن. قۇلاعى سالبىراعان كوك ەسەگى قاڭتارۋلى تۇر. اۋدەم جەردە دوڭگەلەنە قاراۋىتقان اۋىلدا جىلت جوق، شىرت ۇيقىدا. يت تە ۇرمەيدى. جەتى تۇندە قىبىرلاپ جۇرگەن جان يەسى جالعىز وسى عانا. قولى كۇس-كۇس، ەرىنى جارىلعان. استىنداعى مامىق كورپەدەي جايىلعان اقشا بۇلتقا ءسال ايالدا دەگەندەي، شىناشاعىن كوتەرىپ بەلگى بەردى. ءتۇن جارىمىندا تىربانىپ تىرلىشىك قىلىپ جۇرگەن قارشاداي بالاعا سۇيسىنە قاراعان. بالا ورعان جوڭىشقاسىن ءوزىنىڭ بويىنداي ەكى قانارعا نىعارلاپ تولتىردى دا بويىن تىكتەپ، ايعا قاراپ ەسىنەي كەرىلدى. قۇرىستانعان دەنەسى قۋ اعاش سىندارعانداي كۇتىر-كۇتىر ەتە قالدى. كوزىن ۋقالاپ، قاسىنداعى كۇپسىپ توگىلگەن اپپاق ساقالدىڭ ۇستىنە كۇمپ ەتىپ قۇلاي كەتتى. ء«تۇۋ، مىنا بەتەگەنىڭ جۇمساعىن-اي، قانداي راحات!» دەپ قوس جامباسىنا كەزەك اۋنادى. اۋليە تاۋىق ءبىر شاقىرعانشا بالانى اق ساقالىنا وراپ تەربەتىپ وتىردى. ويانا ساپ اپالاقتاپ قاپتارىنا جارماسقان بالانى اۋليە اقىرىن بىلەگىنەن تارتتى:

- قايدا اسىقتىڭ؟

- جىبەرىڭىزشى، اتا! – دەدى بالا الاكوبەڭدە الدىنا تۇرا قالعان شالعا شوشىنا قاراپ. – جوڭىشقانى ەرتەرەك بازارعا اپارىپ ساتۋىم كەرەك.

–          ول اقشانى نە ىستەيسىڭ؟

–          ءۇي-ءىشىمدى اسىرايمىن.

–          اكەڭ بار ما؟

–          بار.

–          نە ىستەيدى؟

بالا توڭق ەتكىزىپ كەڭىردەگىن شەرتتى. اۋليە بالانىڭ جاعدايىن ءتۇسىنىپ، ىشىنەن كۇرسىندى. ءبىر ءتۇرلى كوڭىلى قۇلاپ تۇر. «كوزىن تىرناپ اشقالى كورگەنى بەينەت ەكەن. بالا بوپ ويناماعان. شاھاردىڭ بالالارىنداي بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ، «شايتان جاشىكتەن» نەبىر پالەلەردى كورىپ بۇزىلماعان. ءدىلى تازا. تاڭدايىنا سالعان ءتۇيىر داندەگى تەردىڭ اششى ءدامىن بىلەدى. اسىپ-تاسىپ بارا جاتسا، توردەگى ءىلىپ قويعان جامان تىماعىنا قاراپ ءتاۋباسىنا تۇسەتىن ايازبيلەر وسىنداي بالالاردان شىقپاي ما؟ ەڭبەكپەن ەرجەتكەن ادامدا ىنساپ پەن شاپاعات مول بولماق.»

–          كەل، بالام، باتامدى بەرەيىن! – اۋليە قىلاڭىتىپ كەلە جاتقان تاڭنىڭ ارايىنا ءجۇزىن بۇرىپ، قولىن جايدى.– تاڭىردەن نە تىلەيسىڭ؟ قاناعات، تالاپ، كىسىلىك، بايلىق ... وسىلاردىڭ قايسىسىن قالايسىڭ؟

- بايلىق بەر ماعان! – دەدى بالا ىركىلمەستەن.

– باسقاسىنىڭ كەرەگى جوق پا؟

- باسقاسىنىڭ ءبارى وزىمدە بار. قاناعات بولماسا، ۇرلىق قىلار ەدىم. تالابىم بولماسا، ءوستىپ ەڭبەك ەتەر مە ەدىم؟ كىسىلىگىم بولماسا، ازاپتانىپ اتا-انامدى اسىرايمىن با؟

–       ءسوزىڭ ءجون-اق! – اۋليە باسىن شۇلعىدى. – بايلىقتىڭ ەكى ۇشى بار: ءبىرى التىن قاناتىن توسىپ جەتى قات كوككە سامعاتادى; ەكىنشىسى موينىڭا قارا تاس بايلاپ قۇردىمعا باتىرادى. قايسىسىن تاڭدايسىڭ – ءوز ەركىڭ. مەن بەردىم باتامدى!

اۋليە بالانى ەرتىپ، شىعايبايدىڭ اتامزاماننان بەرى ۇڭگىردە جاتقان بايلىعىنا الىپ كەلەدى. التى قاقپادان ءوتىپ، جەتىنشىسىن اشقاندا، التىندى كۇزەتىپ جاتقان ءابجىلان باسىن قاقشاڭداتىپ، قۇيرىعىمەن جەردى سابالاپ، ىسىلداپ ايبات شەكتى. اۋليە دۇعا وقىپ ۇشكىرىپ قالعاندا، جەرگە سىلق ەتىپ، يرەتىلگەن كۇيى قيمىلسىز قالدى. بالا ەسەگىنىڭ بەلى قايىسقانشا التىن تەڭدەپ، كۇن شىعا ۇيىنە قايتقان.

دۋادان ايىعىپ سارىباس جىلان كوزىن اشسا، باعزىدان بەرى كۇزەتىپ كەلە جاتقان باۋىرىنداعى التىن جوق. مونتانداردىڭ اتاسى باپى پاتشانىڭ كارىنەن قورقىپ، دەنەسىنىڭ كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن دىرىلدەپ قالشىلداعانى سونشالىق لەزدە ەلەسكە اينالىپ، اۋاعا ءسىڭىپ جوعالادى.

بالا التىننىڭ بۋىنا ماستانعان جوق. قانشا سۇقتانسا دا اۋليەنىڭ ەسكەرتپەسى ەسىنە ءتۇسىپ، بويتارتاتىن. تەرى شونەكتەردى اكە-شەشەسىنە دە كورسەتپەي سەنىمدى جەرگە جاسىرىپ، شەتىنەن مىسقالداپ قانا پايدالاندى. جىرتىق يىندەرى بۇتىندەلىپ، اۋىزدارى اسقا جارىعانعا شۇكىرشىلىك ەتكەن. بىراق سول كەزدە كوز الدىنا التىن يەسى – سارىباس جىلان ەلەستەپ، قۇلاعىنا ىسىلدادى:

- «سەن مەنەن التىندى تىعىپ قويۋ ءۇشىن الدىڭ با؟ اياماي جۇمساپ، ءومىردىڭ راحاتىن كور!»

ايىر ءتىلى سۋماڭداپ بەتىنە ءتونىپ قايتىپ-ءتونىپ قايتىپ تۇرعان قۇبىجىقتان زارەسى ۇشقان بالا ءبىر ءسات دەمى جەتپەي كەكەشتەنىپ بارىپ ازەر ءۇن قاتتى:

– «تاماعىم توق، كيىمىم ءبۇتىن، ودان ارتىق نە راحات كەرەك؟»

– «وي، كۇڭتاماق قۇل! قارىنىڭنىڭ تويعانىن عانا ويلاساڭ، قۇل كۇيىڭدە جۇرە بەرمەدىڭ بە! دۇنيەنىڭ قىزىعىنان ماقۇرىم نە دەگەن اقىماقسىڭ. كانە، ايتقاندى ىستە، ايتپەسە شاعىپ ولتىرەمىن!»

– «نە ىستەيىن، تاقسىر؟»

– «ات باسىنداي التىنى بار ادامنىڭ ەسەك ءمىنىپ جۇرگەنى ۇيات بولادى-ءدۇر. تۇلپار ءمىن!»

بالا تالاي جىلعى جولداسى – سالپاڭ قۇلاق كوك ەسەكتى جۇگەنىن سىپىرىپ، قايدا بارساڭ وندا بار دەپ، ساۋىرعا ءبىر سالىپ شارباقتان قۋىپ شىقتى دا، ويناقتاتىپ بوزجورعاعا ءمىندى. «اتتىڭ ءۇستى – اۋليە» دەگەن راس-اۋ، تەگى، جۋساندى دالادا اۋىزدىعىمەن الىسقان بوز جورعانىڭ تىزگىنىن جىبەرىپ-جىبەرىپ الساڭ، كوكىرەگىڭ كوككە ورلەپ توبەڭدەگى قۇسپەن جارىسا ۇشىپ كەلە جاتقاندايسىڭ. بوزجورعا تۇياقتىنىڭ تۇلپارى ەكەن، بايگەنىڭ الدىن بەرمەدى. تۇلپارمەن بىرگە بالانىڭ دا داڭقى اسپانداي بەردى. بالانىڭ ەسىمى ايتۋار ەدى. اتا-اناسى «وشاعىمىزدىڭ وتى وشپەسىن، ايىمىز وڭىنان تۋسىن» دەپ ادەيى ىرىمداپ قويعان بولاتىن. كەشەگى جوڭىشقا ساتقان جالاق ەرىن جالشى بالا  ۇمىتىلىپ، ەندى ايتۋار مىرزا اتاندى. سارىباس جىلاننىڭ اقىلىمەن اۋىلدىڭ قاق ورتاسىنا شاتىرلاپ ءۇي سالدى. كاپىردىڭ شوشقاسىن باعىپ، كوزگە شىققان سۇيەلدەي شەتتەگى لاشىقتا ەلەۋسىز تۇرىپ جاتقان كەمپىر-شالدىڭ بوساعاداعى باسى تورگە وزدى، توي-تومالاق بولسا، مىرزانىڭ اكە-شەشەسى دەپ قاۋمالاعان جۇرت داستارحاننىڭ باسىنا وتىرعىزدى. وندايدا ءومىرى جوقشىلىق پەن كەمسىتۋدەن باسقا ەشتەڭە كورمەگەن بەيباقتار: «شىركىن-اي، بولماساڭ دا باي جاقسى، جەمەسەڭ دە ماي جاقسى ەكەن-اۋ!» دەپ ەرىكسىز كەمسەڭدەپ كوزدەرىنە جاس ۇيىرەتىن. جان راحاتىنا پەندە بالاسىنىڭ قاي-قايسى دا بويالدىرعىش قوي. ءوستي-ءوستي ايتۋار دا بايلىقتىڭ ءدامىن الا باستاعان. باياعىداعى اۋليەنىڭ وسيەتىن ۇمىتايىن دەدى. سارىباس جىلان بۇرىنعىداي قۇلاعىنا سىبىرلاپ، قاقپايلاپ ءجون سىلتەگەندى ازايتتى، ويتكەنى ايتۋاردىڭ ءوزى دە اناۋ-مىناۋعا قامشى سالدىرمايتىن سۇڭعىلا ەدى، التىننىڭ الدىندا اشىلمايتىن ەسىك، جىبىمەيتىن جۇرەك جوق ەكەنىن ابدەن ءبىلىپ بولعان. اتى بايگەدەن كەلگەنگە ءماز، تالتاڭداپ تورگە شىققانعا قالپاعى قازانداي بالاتىن كوپ ساسىق بايدىڭ ءبىرى بولۋدان جالىعىپ، كوڭىلى باسقا ءبىر شۇيگىننەن تويات ىزدەدى. «تىزگىن ۇستاپ جۇرگەندەردەن اقشام از، اقىلىم كەم بە، نەگە باق سىناپ كورمەسكە؟» دەپ بىلەگىن سىبانعان. اراداعى قولالىستىرار جورعا-جايساڭنىڭ مۇرتىن مايلاپ، باتاگويلەردىڭ الاقانىن التىنداپ، شوتتىڭ تاسىن ارى-بەرى قاعىستىرعاندا – تايتۇياقتىڭ شيرەگىمەن اۋىلدىڭ اعاسى بولدى، بۇتىنىمەن اۋداندى بيلەدى. قايران التىننىڭ قۇدىرەتى نە ىستەتكىزبەيدى. باستىق بولۋدان   جالىعىپ شارشاپ كەتسە، بىرەر جىل  دەمالۋ ءۇشىن جوعارعى نە تومەنگى پالاتاعا دەپۋتات بولا سالادى. ول دەگەن ءبىر راحات. ناعىز سپەكتكلدىڭ ءوزى. جوعارىدان شەشىلىپ قويعان ماسەلەنى تەلەۆيزوردىڭ الدىندا وجەكتەپ تالقىلاعان بولاسىڭ دا اقىرىندا ماقۇلداپ  ەكى قولىڭدى بىردەي كوتەرەسىڭ. ارىقاراي قالعىپ-شۇلعىپ بارا جاتقان زالدى سەلت ەتكىزىپ سەرپىلتۋ ءۇشىن توقال الۋ نەمەسە گومەسەكسۋاليستەر ۇيىمىن تىركەۋ ت.ب تۇزدىقتى ماسەلەنى كولدەنەڭنەن قويىپ كەپ جىبەرسەڭ ءبىتتى – ءدۇر سىلكىنىپ دۋىلداي جونەلەدى. ال كەپ اپتا، اي بويى ايتىس، تالاس. ابدەن قاجىپ، قالجىراعان سوڭ دەنساۋلىقتى تۇزەۋ ءۇشىن كانار ارالدارىنا بارىپ اق قۇمعا اۋناپ، جىلى سۋعا شومىلاسىڭ، نە بولماسا تىكۇشاققا ءمىنىپ بەتپاقتىڭ دالاسىنان قاسقىر اۋلايسىڭ...ايتتى-ايتپادى، دەپۋتاتتىق دەگەن ۇلكەن تەاتر مەكتەبى ەدى عوي. ءارتۇرلى رولدەردى  ويناپ ابدەن  شەبەرلىگى جەتىلگەن  دەپۋتاتتار مانداتى بىتكەننەن كەيىن تەاتر ساحنالارىندا ەمەن-ەركىن ارتيست بوپ ىستەي بەرەتىن. سول كەزدە «شىن ارتيست بولعىڭ كەلسە، اۋەلى دەپۋتات بول» دەگەن ماتەل شىققان ەكەن.

ول زاماندا بوزاقيادا ساتىلمايتىن نارسە بولمادى. اتاق-ابروي، لاۋازىم، كىسىلىك، ماحاببات، سۇلۋلىق، دەنساۋلىق، ءومىر... ءبارى-ءبارى تاۋارعا اينالدى. قۇلاعىندا باعاسى جازىلىپ جايمالاردا سامساپ تۇردى. ءۋازىر، اكىم ت.ب. ۇلكەندى-كىشىلى لاۋازىمعا كوڭىلىڭ شاپسا، اق سارايدىڭ جانىنداعى گيپەرماركەتكە بار دا ساتىپ الا سال. وردەن-مەدال، اتاقتىڭ دا نەشە ءتۇرىن سول جەردەن تاباسىڭ. تەلەۆيدەنيە مەن گازەت-جۋرنالدار، ينتەرنەت ءبىر-اق كۇندە باتىر عىپ، نە ۇرى عىپ قالاۋىڭشا اتاقتى جاساپ بەرەدى. سامساپ تۇرعان ءيميدجدىڭ ماسكاسىنان كوزىڭ تۇنادى. جۇرەگىن ىڭكارلىك بيلەپ كۇيىپ-جانىپ بارا جاتقاندار ساين دەگەن كوشەدەگى جايما بازاردان قۇشاق-قۇشاق ماحابباتتى ساتىپ الىپ بىردەن ساۋناعا تارتاتىن. ال ەگەر بۇيرەك-باۋىر، ىشەك-ۇلتابار سياقتى «زاپچاستارىڭىز» توزىپ سىر بەرە باستاسا، اۋىرۋحانا جانىنداعى دۇكەنگە بارساڭىز بولدى، دەرەۋ كەدەي-كەپشىك، بومجداردىڭ نە جەتىم بالالاردىڭ ء«سىب-سۆەجي» بولشەكتەرىن الىپ، سول جەردە اۋىستىرىپ بەرە سالادى. قىسقاسى، نە قالايسىڭ، سۋپەرماركەتتەرگە بار دا ساتىپ الا بەر. تەك سىتىرلاعان كەيس-كەيس «كوكقاعازىڭ» بولسىن!

 بيلىكتىڭ ءدامىن تاتقان سايىن ارانى اشىلا تۇسكەن ايتۋار ءبىر كۇنى التىننىڭ بەتىنە قاراماي قۇلاشتى كەڭگە ءبىر-اق سەرمەپ، التىن تاقتىڭ ءوزىن ساتىپ الدى.

– ۋرا،VIVA, جاساسىن ءبىزدىڭ  اي پاتشامىز! – دەدى اقسارايدىڭ الدىندا  تۇنىمەن  تويلاپ ماسايراعان حالىق! – ءبىزدىڭ داۋىسىمىزدى سايلاۋ اۋكتسيونىندا ەڭ جوعارى باعالاعان ءسىز بولدىڭىز!

 – «سەن ۇلكەن ءىس تىندىردىڭ،  جانپوزىم. بىراق بىتىرەتىن شارۋاڭ ودان دا ۇلكەن. بيلىككە جەتكەننەن بيلىكتى ۋىسىڭنان شىعارماي ۇستاپ تۇرۋ قيىن. – كوپتەن بەرى كورىنبەي كەتكەن سارىباس جىلان قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن تاعى دا ىسىلدادى. – سەن ۇلى ءامىرشى بولدىڭ. بىراق بيلىكتە تىرەك جوق، بيىكتە قالىقتاپ تۇرعان قۇس سياقتى، قاناتىن ءسال ءمۇلت قاقسا،  قۇلديلاپ قۇلاپ ءتۇسۋى وپ-وڭاي.

التىن تاققا ءتىس-تىرناعىمەن جابىسىپ، پەندەنىڭ  قولىنان كەلەر ايلا-شارعىنىڭ ءبارىن جاسادىم، مەنى الار جاۋ جوق دەپ مىعىمسىعان ءامىرشى شىرىلداپ قويا بەردى:

«– جىلانەكە-اۋ، بارىمدى سالىپ-اق كەلەم عوي. وسىدان ارتىق ءول دەيسىڭ بە؟ نە ىستە دەپ تۇرسىڭ سوندا؟»

«– باسى اشىق جاۋدىڭ جاراسى جەڭىل. ءحاۋىپ – قاراشادان.»

«– قاراشا حالقىم مەنى توبەسىنە تۇتادى. مەن وعان بوستاندىق بەردىم. نە ىستەسە دە ەركى. تەك بەتىمە جەل بوپ تيمەسە بولعانى.»

«– تويىنعان قۇلعا سەنىم جوق. سەن ونى اقىل-ەسىنەن ايىر. ويسىز توبىر -قولىڭداعى ويىنشىعىڭ؟»

«– ول ءۇشىن نە ىستەمەك ءلازىم، تاقسىر؟»

«– اقىل-ەسىن بايلىققا ساتىپ ال. بايلىققا قۇنىققاننىڭ بايلىقتان باسقا ويى بولمايدى.»

«– بارىنە جەتەر بايلىقتى قايدان تابام؟»

«– ءپالى، تاۋسىلماس قازىنانىڭ ۇستىندە وتىرعان جوقپىسىڭ. ءۇستى پەيىش، استى كەنىش ۇلانبايتاق جەرىڭ بار. ۇلەستىر، سات. تاۋدىڭ تاسىنا دەيىن، كولدىڭ سۋىنا دەيىن ساۋدالا.»

«– جەردى ساۋداعا سالعانىم قالاي بولار ەكەن. بۇل اتا-بابامنىڭ قانىمەن قورعاپ، ۇرپاعىنا اماناتپەن تابىستاعان قاسيەتتى مەكەنىمىز عوي.»

«– اتا-باباڭنىڭ جەرىن اتا-باباڭنىڭ ەلىنىڭ يگىلىگىنە پايدالانساڭ نەسى ايىپ؟ البەتتە، جەر دە، سۋ دا قاسيەتتى. بىراق سەن ءۇشىن تاقتان قاسيەتتى ەشتەڭە بولماۋعا ءتيىس! تاقتىڭ جولىندا ءبارىن قۇربان ەتە بىلسەڭ عانا توڭىرەگىڭ تىنىش، ايبىنىڭ اسقاق.»

ءامىرشى بۇل قالاي بولار ەكەن دەپ ءبىراز تولقىعانمەن، اقىرى سارىباس جىلاننىڭ اقىلىنان شىعا المادى. تاققا دەگەن قۇمارلىق وي-ساناسىن تۇمشالاپ، ودان باسقا تۇسىنىكتىڭ كۇللىسىن مانسىزدەندىرىپ جىبەردى. جەر مەن سۋدىڭ ساتقانىن ساتىپ ، كوڭىلى تۇسكەندەرگە تەگىن ۇلەستىردى، ادال قىزمەتى ءۇشىن سىيلاستىق جونىمەن سىيعا تارتتى. اسپاننان جاۋعان استا-توك ولجاعا قاراشا قارىق. باسىنا  اق قۇيساڭ جىلان ەكەش، جىلان دا رايىنان قايتپاي ما، بايلىق شىركىن كىمنىڭ جۇرەگىن جىبىتپەسىن، مول سىباعامەن ۇرتى مايلانعان تالاي الاكوز دۇشپان ەندى ارادان قىل وتپەس دوسقا اينالىپ ەدى.

بوزاقيانىڭ بايىرعى جۇرتىندا «ادامنىڭ كوزى توپىراققا تويادى» دەگەن ناقىل بار ەكەن. بىراق بوزاقيا ەلىنىڭ كوزى توپىراققا دا تويمايدى. تۇيىرشىگىنە دەيىن ءتۇپسىز بايلىق بولسا قايدان تويسىن. سارىباس جىلان دەگەنىنە جەتىپ تىندى اقىرى. قىبىرلاعان پەندەنىڭ ەسى-دەرتى تەك بايۋ بولدى. ودان باسقا ەشتەڭە ويلامادى. قارا باقايىن قيمىلداتسا تەك پايدا ىزدەيتىن. كىسىگە كىسىنىڭ جاقسىلىعى، جاردەمى، پەرزەنتتىك پارىز، اتا-اناعا قامقورلىق دەگەن ۇعىمدار توزىعى جەتكەن ەسكى زات سياقتى كۇرەسىنگە لاقتىرىلدى. دارىگەر ناۋقاستىڭ ءىشىن جارىپ تاستاپ: پالەنباي مىڭ باكس تولە، ايتپەسە ارى قاراي وپەراتسيا جاسامايمىن دەپ بەدىرەيەدى. ەڭ اياعى  جەندەتكە دەيىن جەمساۋى بۇلكىلدەپ قاندى بالتاسىنىڭ ءجۇزىن پۇلدايدى. تىزەرلەپ جەلكەسىن توسقان مۇسكىنگە: «ازاپتانباي تەز ولگىڭ كەلسە، الاقانىمدى مايلا، وتكىر بالتامەن باسىڭدى ءبىر-اق شابام، ايتپەسە وتپەيتىن بالتاممەن قيدالاپ قيناپ ولتىرەم!» دەپ ساۋدالاسادى. اۆتوبۋستان تۇسكەن كارى كەمپىردىڭ قولىنداعى سۋمكاسىن بەس مەتر جەرگە كوتەرىسىپ بارعان سويتالداي جىگىت تە اقى دامەتەدى. باسى قالتىلداپ، كوزى جاساۋراعان كەيۋانا: «راحمەت، قاراعىم. كوپ جاسا!» دەسە، جىگىت: «راحمەتىڭىز كوپ بولادى، ءجۇز تەڭگە بەرسەڭىز جەتەدى!» دەيدى.

ء بارى ساتىلدى، ءبارى ساتىپ الىندى. لاۋازىم، مارتەبە، ار-نامىس، كەك-جازا... ءبارى قۇلاعىندا باعاسى جازىلىپ، جايمادا سامساپ تۇردى.. اراندارى اشىلىپ، قۇنىققاندارى سونداي، جەردىڭ استىنداعى مۇنايىن قورقىراتىپ سورىپ، التىن-كۇمىس، مىس پەن مينەرالدىڭ تۇقىمىن تۇزداي قۇرتىپ بولعان سوڭ، جەردىڭ ۇستىندەگى ىلىككە جاراردىڭ ءبارىن قيداي سىپىرىپتى. تاۋلاردىڭ ورمانىن وتاپ، كۇندىز-ءتۇنى شۇبىرعان سوستاۆپەن شەكارا اسىرادى. ءوز جەرىنىڭ تابيعاتىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ايالايتىن ەلدىڭ تاسقا دەيىن شەتتەن تاسيتىن ادەتى ەمەس پە. يەن-تەگىن بايلىق ولارعا دا، بۇلارعا دا قول بولدى. ۇستىندەگى كوكجەلەگىن تۇت جالاڭاش سىپىرىپ الىپ، توبەسىندەگى مىڭ جىلدىق مۇزارت ەرىپ، ارسا-ارساسى شىققان كارى تاۋ سوراسى اعىپ جىلاپ تۇردى. بىراق ونىڭ كوز جاسىنا قىلى قيسايعان ەشكىم جوق. كارى سۇيەگىن كۇتىرلەتىپ سىندىرىپ، ادامنىڭ اشكوز قولى كوكىرەگىن ۇڭگي بەردى- ۇڭگي بەردى.. تاس شايناعىش الىپ كومبايندەر كۇندىز-ءتۇنى گۇرىلدەپ جارتاستاردى ۇگىتىپ ءبىر ۇرتىنان تسەمەنت قۇسىپ، ەكىنشى ەزۋىنەن قيىرشىق تاستاپ تىنىم تاپپادى. تاڭەرتەڭ كورگەن جوتاڭ كەشتە جوق، تەمىر تاجالدىڭ ارانداي اشىلعان اۋزىنا ءتاتتى توقاشتاي جۇتىلدى.  سەڭگىر تاۋلار سىلەمىنەن سوگىلىپ جەر جاستاندى، جان-جاعىنان تۇرە قۋسىرىپ، جەمتىرلەي كەمىرگەن تەمىر ءتىستى تاجالدار از جىلدىڭ ىشىندە تىپ-تيپىل قىلعىتىپ سالدى. جالپاق جازيرانى جەلدىڭ وتىنەن قالقالاپ، وت شارپىعان اپتاپتا باۋىرىنان سىلدىراپ اققان مىڭ-سان بۇلاعىمەن سۋسىنىن قاندىرىپ جاننات باعىنا اينالدىرعان ۇلى تاۋ ءولدى. مىڭداعان عاسىر ۇلى اسۋدان وتە الماي تاس تىرنالاپ وكسىككە بۋلىققان قارا داۋىل قۇيرىعىن كوككە شانشىپ ۇلان دالاعا لاپ قويدى اڭىراي. وڭدى-سولدى وراي ۇيتقىپ جەردىڭ توپىراعىن سۋىرعاندا قارا تۇماننان اسپان كورىنبەدى. كۇندىز-ءتۇنى تولاسسىز سارناپ جاعى سەمبەدى. قىستا بەت تىلگەن ۇسكىرىك اياز، جازدا وت بۇركىپ ازىناعان اڭىزاقتان ۇشقان قۇس-جۇگىرگەن اڭعا دەيىن جانىنا سايا تاپپاي بەزىپ كەتتى-ءدۇر.

سالقار ساحارا اش بۇيىرىنە نايزا قادالعان ارىستانداي الاس ۇرىپ اجالمەن ارپالىسىپ جاتتى. كىم كەلسە دە جاتىرقاماي، قۇشاعىن اشىپ، الدىنا ريزىعىن توسقاندا جارىلقاعاندارى وسى ما؟ جۇلىنىن ءۇزىپ، قورقىراتىپ قولقاسىن سۋىردى مىنە. ءبىرى تاۋلاردى قيراتىپ، قيىرشىعىنا دەيىن ۇپتەپ ءوز ەلىنە اكەتسە، ەكىنشىسى قارا جەردىڭ توپىراعىن تىرنالاپ، قۇنارلى قىرتىسىن قازاننىڭ بەتىندەگى قايماقتاي قالقىپ الدى. قاقپاسى كىمگە دە بولسا اشىق، دەموكراتياشىل، مەيماندوس ەلدىڭ جاتىرقاۋسىز كوڭىلىنە ەمەكسىپ، قارا شەگىرتكەدەي قاپتاپ كىرگەن شىعىستاعى كورشىلەر ۇرتى مايلانىپ، قىرىق-ەلۋ جىلعا جالعا الدىق دەگەن سىلتاۋمەن ميلليونداعان گەكتار شۇيگىن القاپتى باۋىرىنا باسىپ ەدى، ءشۇرشۇت دەگەن مۇنداي پىسىق، ەڭبەكقور جۇرت بولار ما. جاتپاي-تۇرماي تىربىنىپ جىبىرلاي بەرەدى ەكەن. بوزاقيانى جەمىس-ميۋا، كوكونىس، كۇرىش، راپس-بۇرشاقپەن اۋزى-مۇرنىنان شىعارىپ ءۇيىپ تاستادى. قيارى بىلەكتەي، الماسى بالانىڭ باسىنداي. جىپ-جىلتىر، ادەمى. تۇرىنە قاراپ-اق سىلەكەيىڭ شۇبىرادى. ورشۇتتەردىڭ باباسى اۋەلدەن ۇلكەنگە اۋەس، جىلتىراققا جانى ءۇيىر. ءاي-شاي جوق، كورگەن جەردە كوزدەرى جايناپ باس سالدى. قالجاسى جاققانداي كۇرتىلدەتىپ كۇيسەدى-اي دەيسىڭ. ۋلانىپ، قۇسىپ، ۇشىنىپ جاتسا دا ايىل جيعان ەمەس. «ولسەك تە ءبىر تويىپ ولەيىكشى، ءانناڭدى!..» دەستى. ال شۇرشۇتتەر ونى اۋزىنا دا سالمايتىن. وزدەرى سونداي سىپايى، كىشىپەيىل مە، الدە تيىننان تەڭگە ساۋعان پايداكۇنەمدىلىگى مە، ابدەن باپتالعان، قۇشاق جەتپەس قازانداي قاۋىن-قاربىزدارىن، اۋەلى ەل يگىلىگىن كورسىن دەيتىن بولۋ كەرەك، بازارعا شىعارىپ، وزدەرى بولەك اتىزدا «كۇتىم» كورمەي وسكەن، قۇرت-قۇمىرسقا جەپ تاستاعان ۇساق-تۇيەك جەمىستەردى تالعاجۋ ەتەدى ەكەن.  جەر ەمشەگىن ەمگەن ەڭبەكقورلىق وسى شىعار. قىستا جىلى جايعا ەگىپ، جازدا ءدارى-دارمەگىن ۇستەمەلەپ جىلىنا ءۇش رەتتەن ءونىم الادى. جەر جارىقتىق قانشاعا شىداسىن. توزدى، بويىنداعى بار قۇنارىنان ايرىلىپ توزاڭعا اينالدى. اڭقاۋ ەلدىڭ ەن بايلىعىنا قۇنىققان وبىرلار كەتپەن ءجۇزى تيمەگەن قيا بەتكەي، سازدى سايدىڭ شىمىنا دەيىن شارشىلاپ ويىپ قارا قىرتىسىن كۇيەدەي قىرىپ اكەتتى.

تاۋلارى كۇيرەپ، ورمانى وتالعان، سۋى سارقىلىپ، قۇيقاسى سىپىرىلعان تىر جالاڭاش ءولى دالانى ەكى سانىن شاپالاقتاپ قۇيىن كەزدى. توزاقتىڭ دەمىن بۇرىككەن مىڭ-سان ارۋاق كەبىندەرى سۇيرەتىلىپ اجال ءبيىن بيلەدى. تۇتەگەن بوراننان تىرشىلىك شىراعى ءوشىپ، جەر-دۇنيەنى تۇنەك باستى. داۋىل شايقاعان تەڭىزدەي تولقىپ تاۋ-تاۋ قۇم بۇدىرسىز دالانىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىنە دامىلسىز جوڭكىدى، سۋسي سىرعىپ جولىنداعى جىبىرلاعان جاندى مەن كوگەرگەن وسكىندى تىپ-تيپىل سيپاپ ءوتتى. بوزاقياداعى اپاتقا بۇكىل الەم دۇرلىكتى. بۇۇ تابيعاتتى جىرتقىشتىقپەن پايدالانىپ، الەمدىك ەكوجۇيەگە زيان كەلتىردى دەگەن ايىپ تاعىپ، بوزاقيا ۇكىمەتىن جان-جاقتى ديپلوماتيالىق قىسىمعا الدى. كورشى ەلدەر ءوز جەرىن قۇم كوشكىنىنەن قورعاۋ ءۇشىن قىتاي قورعانى سياقتى جال-جال دۋالدار سوعىپ شەكارالارىن تاس بەكىتكەن. وسى الاساپىران ءساتتى پايدالانىپ كورشىدەگى كەيبىر ەلدەر بوزاقيانىڭ كوپتەگەن شۇرايلى جەرلەرىن پۇشپاقتاپ ويىپ الدى. ەل شەتىنە جاۋ تيسە، تايلى-تاياعى قالماي ورە تۇرەگەپ اتقا قوناتىن جاۋ جۇرەك جۇرت بۇل جولى قىڭق دەگەن جوق. وتان، تۋعان جەر دەگەن ۇلى سەزىم ەشكىمنىڭ جۇرەگىن تەبىرەنتپەدى. ويتكەنى جەر، سۋ، تاۋ، ورمان، جۇتاتىن اۋا، وزەن-كولدەگى بالىققا دەيىن ءبارى-ءبارى جەكە ادامنىڭ جىرىم-جىرىم مەنشىگى بولاتىن. بوتەننىڭ مۇلكىنە بىرەۋدىڭ باسى اۋىرا ما. جاۋ شاپپاق تۇگىلى توپان سۋ قاپتاسىن، ءوز جەرىن ءوزى قورعاپ السىن، مەنىڭ شاتاعىم قانشا، قىزىڭدى ۇرايىن دەپ، بىلايعى اعايىن بىلق ەتپەي شالقاسىنان سۇلاپ  جاتا بەردى... مۇنىڭ ءبارى، البەتتە، عاسىرلاردان كەيىن بولعان ۋاقيعا. ال ودان بۇرىن بوزاقيانىڭ داڭقى اسپانعا ورلەپ داۋىرلەپ تۇردى. ول كەزدە حالىقتىڭ باعىنا، كەمەڭگەر تۋعان كۇن سيپاتتى ۇلۇع ءسارۋار بيلىك قۇردى. جەر باسقان جۇمىر باستى پەندە بالاسىنىڭ بۇرىن-سوڭدى تەڭدەسى جوق اسىپ تۋعان اسىلى ەدى. ويى كەمەل، كەسىمى ءادىل، عۇزىرىنداعى قارا ورمان جۇرتىن قايتسەم باقىتتى قىلام دەپ تۇندە ۇيقى، كۇندىز كۇلكى كورمەدى. ەل الاڭسىز ءتاتتى ۇيقى قۇشاعىندا جاتقاندا ول ءسابيىنىڭ ۇيقىسىن كۇزەتكەن اناداي اق سارايىندا جاعىن تايانىپ ءتۇنى بويى ويعا شومىپ وتىرسا كەرەك-ءدۇر. ءتۇپسىز ويدان قاجىپ قىرىققا جەتپەي شاشى ءتۇسىپ، اق ديدارىن ءاجىم تورلاپتى. ەسەسىنە حالقى دا ونى جانىنداي ءسۇيىپ، اق جۇرەك عادىلدىگى ءۇشىن «اق پاتسا» اتاندىرىپتى. انشىلەر «اق پاتسام» دەپ ءان شىرقاپتى، جىرشىلار «اق پاتسام» دەپ جىرعا قوسىپتى. حالىقتىڭ سۇيىسپەنشىلىگى سونشالىق، جيىن-توي، باس قوسقان جەردە، ونىڭ اتىن اۋىزعا الماسا، سوزدەرىنىڭ ءدامى كىرمەيدى ەكەن، جەگەندەرى بويىنا باتپايدى ەكەن. ءار كوشەگە تاس ءمۇسىنىن ورناتىپ، ءار ءۇيدىڭ تورىنە پورترەتىن ءىلىپ قويىپتى. ەرتەلى-كەش سوعان قاراپ: «سەن بولماساڭ ءبىز قايتەر ەك؟ مۇنداي باقىتتى باسىمىزدان كەشەر مە ەدىك!» دەپ ەلجىرەپ-ەمىرەنگەندە كوزدەرىنەن جاس پارلايتىن. ۇلۇع ءسارۋار شىنىمەن دە اۋزىنىڭ دۋاسى بار، ارۋاق قونعان اۋليە ادام ەدى. قيىعىنان كۇلكى قاشىپ جايماشۋاق  مازداعان ءسال قىسىڭقى قوڭىرقاي كوزدەرى بەتىڭە ءبىر قاراپ-اق ءىشى-سىرتىڭدى جەزدەي قاقتايتىن. كوكىرەك قاتپارىڭنان ينەنىڭ جاسۋىنداي كىرشىك كورسە، مەيىرىم شۇپىلدەگەن جانارى كىلت سۋىنىپ، تاستاي قاتا قالاتىن. الدى اشىق، ءجۇزى جىلى بولعانمەن، بويىنداعى بەلگىسىز ءبىر تىلسىم كىمنىڭ دە بولسىن مىسىن باسىپ، ەرىكسىز باس شۇلعىتىپ تۇراتىن. تەگىن ادام وسىنداي بولا ما؟ كەيدە بويىن جىن بۋىپ ارقاسى قوزعاندا يوگانىڭ پوزاسىمەن مالداس قۇرعان قالپى اسپانعا كىسى بويى كوتەرىلىپ، شاي قايناتىم قالىقتاپ تۇرادى ەكەن. ول مەملەكەتتى بۇرىن- سوڭدى تاريحتا بولماعان سيقىرلى ادىسپەن باسقارىتى. عاجاپتىعى  سونشالىق ول ءادىس قۇدايدىڭ دا ، تابيعاتتىڭ دا، ەكونوميكانىڭ دا زاڭىنا باعىنبايدى ەكەن. سوندىقتان اجداھاداي جالماعان  الەمدىك كريزيستىڭ ءوزى دە  جاقىنداۋعا باتپاي تىزەسى  دىرىلدەپ بوزاقيانى التى قىردىڭ استىنان اينالىپ وتەتىن بوعان. ول كىسىنىڭ زامانىندا ەركىن ويعا ايقارا ەسىك اشىلىپ، قوعامنىڭ بارلىق سالاسىندا دەموكراتيا سالتانات قۇرعان عوي. وزگە تۇگىلى ءوزىنىڭ وپپونەنتتەرىنە تيتتەي دە قىسىمشىلىق جاسامايدى. كۇللى الەمدى جارىق قىپ تۇرعان كۇننىڭ بەتىندە دە داق بار، ءمىنسىز پەندە بولمايدى، سىناڭدار، مىنەڭدەر، تەك سونىڭ ءبارى ورتاق مۇراتتارىمىزعا پايدا كەلتىرسەم دەگەن ىزگى نيەتتەن تۋسىن دەيدى. بىراق ونىڭ ارۋاق قونعان قاسيەتتى ادام بولعانى سونشالىق، سىناپ، مىنەپ، سىرتىنان عايبات ايتىپ تەرىس پيعىل تانىتقانداردى بىردەن كيەسى اتادى ەكەن. وندايلاردىڭ ءبىرى قارادان-قاراپ جىندانىپ كەتەدى، ەكىنشىسى ماشينانىڭ استىنا ء وزى ءتۇسىپ ولەدى، ءۇشىنشىسى سەبەپسىزدەن-سەبەپسىز ءوزىن اتىپ تاستايدى. وسىنى كورگەن جۇرت ءلام دەپ قارسى اۋىز اشپاق تۇگىلى جامان بىردەڭە ويلاۋدىڭ وزىنەن زارە-يمانى ۇشاتىن. جو-جوق، قورىققاننان ەمەس، جەر بەتىندە جوق ادىلەتتى قوعام ورناتقان ادامدى ءجون-جوسىقسىز عايباتتاۋعا يماندىلاردىڭ ارى بارماعان، پالەقورلار ءدۇربى سالىپ سىعالاسا دا تىرناق ۇشىنداي ءمىن تاپپاي اۋىزدارىنا قۇم قۇيىلسا كەرەك. سول زاماندا بوزاقيا ەلىندە ەكى يىعىن جۇلىپ جەپ، اۋزىمەن قۇس تىستەگەن جەتى ءجۇز اقىن-جازۋشى بولىپتى. اقىن-جازۋشى دەگەن قاشاننان كەراۋىز، بەرى تارتساڭ ارى قۇلايتىن قىڭىر حالىق قوي. كىنامشىل، كىرپياز. ولارعا كىسى جاقسىن با. كىسى تۇگىلى، كوزىنە كورىنسە، قۇدايدىڭ وزىنەن تالاي ءمىن تاۋىپ قارا ەسەككە تەرىس مىنگىزەرى ايدان انىق! باسقاسى باسقا ءتىپتى، انادان اسىپ تۋعان اسىل تەكتى ۇلۇع ءسارۋار  دا جاقپادى ولارعا. تال بويىنان ينەنىڭ ۇشىنداي كىرشىك تابا الماسا دا كەجەگەلەرى كەرى تارتىپ، ءبىر اۋىز جىلى سوزدەرىن قيمايدى. ودان قيراپ قالعان ەشتەڭە جوق، سورلاعان وزدەرى. قۇدانىڭ قۇدىرەتى، كۇن سيپاتتى ءسارۋاردىڭ  كيەسى شىعار، الگى كەرباققانداردىڭ كوبى شىندىقتى جازا الماي، وتىرىكتى ايتا الماي، شابىتتارى ءوز-وزىنەن سارقىلىپ، دارىن-قابىلەتتەرىنەن سىپتاي ايرىلىپ، جىنىن العان باقسىداي بەيشارا بولدى دا قالدى، اقىرى. ەسەسىنە، ارالارىنان جەتى دارابوز شىقتى سۋىرىلىپ. جەتەۋى دە، قارىم-قابىلەت جاعىنان قاتارداعى قۇلاتوبەل بولسا دا ادام بويىنان تەك جاقسىلىق ىزدەيتىن ىزگى جۇرەكتى، كورەگەن جاندار ەدى. ۇلۇع ءسارۋاردىڭ ءاربىر كەمەل ءىسى، كەمەڭگەر سوزىنە ءسۇيسىنىپ، تاڭ-تاماشا تامسانۋمەن بولدى. ونى سۇيگەن سايىن، عاجاپتانىپ تاڭىرقاعان سايىن، جاراتقاننىڭ حيكماتىنا نە دەرسىڭ، كوكىرەكتەرى كوزى اشىلعان بۇلاقتاي سارقىراپ، شابىتتارى تاسقىنداعان ۇستىنە تاسقىنداي ءتۇستى. اناۋ جيىرماسىنشى عاسىرداعى «قۇرىش پاتشانى ماقتاۋعا ءسوز تابا الماي قينالعان» داڭعىل اقىن سياقتى قينالعان جوق، شىن تەبىرەنگەن جۇرەكتەن جىردىڭ نەبىر ءىنجۋ-جاۋھارى اعىل-تەگىل توگىلدى-اي دەرسىڭ لەكىلدەپ. ول شىعارمالار الەمنىڭ بارلىق تىلىنە تارجىمالانعان. بىراق قانشاما دانىشپان ءبيتىن سالىپ اۋدارسا دا، ءبارىبىر تۇپنۇسقانىڭ  شاڭىنا ىلەسە المادى. بوزاقشا شالىقتاتىپ شەبەر جازىلعانى سونشالىق، ونداعى تەڭدەسسىز كوركەمدىك كەستە، ناقىش-بوياۋدى ءوز دارەجەسىندە بەينەلەۋگە الەمدەگى ەشبىر ءتىلدىڭ قاۋقارى جەتپەدى. نەبىر اۋدارماشىلار ءوز تىلدەرىنىڭ دارمەنسىزدىگىنە لاعنەت ايتىپ، قينالعاننان شاشتارى اعارىپ كەتتى. كۇللى الەم باسىنا جاستاپ وقيتىن مىنا توم-توم «ماداقنامالار» – سول ءداۋىردىڭ ۇلى تۋىندىلارى. البەتتە، ولاردىڭ بۇل شەدەۆرلەرى  كەزىندە ەلەۋسىز قالعان جوق. لايىقتى باعاسىن الىپ، نەشەتۇرلى مارتەبەلى سىيلىقتارمەن ماراپاتتالدى. كەيبىر قالت-قۇلت ەتكەن كارى-قۇرتاڭدار قوس ءوڭىرى وردەنگە تولى پەنجاكتارىن كوتەرە الماي اياعىن شالىس باسسا نە جەل قاتتىراق سوقسا، تىراڭ ەتىپ قۇلاپ قالاتىن. ۇلى جيىن، توي-تومالاق، ساحنانىڭ ءتورى – سولاردىكى. قۇداي باق بەرەيىن دەسە، وپ-وڭاي ەكەن عوي، ۇلۇع پاتسانىڭ مەيىرىم-شاپاعاتىنىڭ القاۋىمەن كەشەگى قاراتابان جاراپازانشىلار مانساپ پەن بايلىقتىڭ تورقالى قۇشاعىنا ءبىر-اق كۇندە توپ ەتە ءتۇستى. سول جىلدارى جەتى قارا نار بەلى قايىسىپ جۇگىن كوتەرگەن ۇلى ادەبيەتپەن قوسا بۇكىل بوزاقيا مادەنيەتى بۇرىن-سوڭدى بولماعان دارەجەدە كوركەيىپ كەمەلدەندى. جىبەكتەي ەسىلگەن ءان مەن كۇيدەن ءار جۇرەككە كۇن نۇرى قوناقتادى. ءار ءۇيدىڭ تورىنەن، شاكىرت داپتەرىنىڭ مۇقاباسىنان، اراق بوتەلكەسىنىڭ بۇيىرىنەن... ۇلۇع ءسارۋاردىڭ نۇرلى ءجۇزى كۇلىمدەپ قارادى. كوشە، اۋىل، قالالاردا كۇن سيپاتتى ءسارۋاردىڭ تاس، قولا، كۇمىس، التىن... مۇسىندەرى تالاسا بوي كوتەردى. ءبىرى ءجۇز مەتر بولسا، ەكىنشىسى ەكى ءجۇز مەتر بولدى، ءسويتىپ بىرىنەن ءبىرى ەسەلەپ اسىپ شارىقتاي بەردى. ءارتۇرلى بەينەدەگى، بىرىنەن ءبىرى اسقاقتاعان ءزاۋلىم ەسكەرتكىشتەردىڭ بيىكتىگى سونشالىق، كەيبىرىنىڭ توبەسىنە حالىقارالىق اۋەقاتىناس مەكمەلەرى «SOS» بەلگىسىن قاداپ، ۇشاقتار سوقتىعىسىپ قالماس ءۇشىن ونداي شاھاردان اينالىپ وتەتىن... شىركىن، نەبىر ءدۇلدۇل تالانتتاردىڭ شەكسىز ماحابباتىنان تۋعان سول قايران شەدەۆرلەردىڭ ءبارى كەيىن ءبىر-اق كۇندە تاس-تالقان كۇيرەگەنىن ايتسايشى. ال عىلىمنىڭ شارىقتاپ دامىعانىن ايتىپ سوزبەن جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. دوكتورلاردىڭ سانى بويىنشا مىڭ ادامعا شاققاندا بوزاقيا ماڭدايى تاڭدا تۋعان شولپانداي جارقىراپ الەمنىڭ ەڭ الدىنا شىقتى. قاتارداعى شەنەۋنىكتەر ەڭ ازى ەكىدەن، ال مينيسترلەر مەن اكىمدەر ءتورت-بەس عىلىمنىڭ دوكتورى اتاندى. كانديدات دەگەنىڭ ءپىشتۋ بولماي قالدى. ونداي عىلىمي اتاقتى بايلار مەن باستىقتاردىڭ اۋىلدان سەگىزىنشى سىنىپتى شالا ءبىتىرىپ كەلگەن كوڭىلدەس-حاتشىلارى، توقالدارى الاتىن. ول كەزدىڭ دوكتورلارى شەتىنەن كىرپياز، بەكزات بولعان عوي. ماسەلەنكي، تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، فيزيك ۇيىندەگى روزەتكا بۇزىلىپ قالسا، ساۋساعىنىڭ ۇشىن دا قيمىلداتپايتىن. ءسىز ونى جوندەي المايدى، ەشتەڭە بىلمەيدى ەكەن دەپ ويلاپ قالماڭىز. مۇلدەم ولاي ەمەس. قارا جۇمىسقا قولىن تيگىزۋگە ارلاناتىن. پۋششاي، وندايدى قاراتابان قۇلدار ىستەسىن دەپ مونتەر-ەلەكتريكتى شاقىراتىن.

ايتتى-ايتپادى، كۇن شۋاعى تاسقىنداعان پاتشانى  اكىم-قارا عانا ەمەس، بۇكىل حالىق سۇيەتىن. كەبەك جەپ قىلعىنعان كەدەي دە، قوقىسقا باسىپ كومگەن بومج دا، ساين دەگەن كوشەدە تۇراتىن سايقال دا ونى شەكسىز سۇيەتىن. شىركىن، بوزاقيا حالقى شىنايى پاتريوت قوي. قارىندارى قارا نانعا تويماسا دا، كوڭىلدەرى ەلىنىڭ مەرەيلى مارتەبەسىنە توعاياتىن. «ەڭ باي ادام بىزدە، پالەنشە ميللياردەرىمىز بار، مافيامىز كەز كەلگەن ەلدى تابانىنان تىك تۇرعىزىپ، ەنەسىن ۇرىپ جىبەرەدى، مۇناي وندىرۋدەن الەمدەگى الدىڭعى ورىندامىز...» دەگەن ماقتانىشتىڭ وزىنە ىشپەي- جەمەي سەمىرەتىن. «سەن بولماساڭ، ءبىز وسىنداي باقىتقا كەنەلەر مە ەك!» دەپ تەبىرەنگەندە، كوزىنە ەرىكسىز جاس ۇيىرىلەتىن. اسىرەسە شەنەۋنىكتەردىڭ ماحابباتى ءتىپتى ەرەكشە ەدى- اۋ. قايران ماحاببات نە ىستەتكىزبەيدى دەيسىڭ. پاتريوت باي- وليگارحتار ونىڭ ەسكى قالامى مەن باتەڭكەسىنىڭ باۋى، تەمەكىسىنىڭ تۇقىلىنا دەيىن تالاسىپ، اۋكتسيوننان ميلليونداعان دوللارعا ساتىپ الاتىن.

جالپى، اكىم بولسىن، مينيستر بولسىن، شىرپى باسىپ سىندىرىپ جۇمىس ىستەمەيتىن. ولاردىڭ جۇمىسى دا، ومىرلەرىنىڭ ءمان-ماعناسى دا اق پاتسانى ءسۇيۋ بولاتىن. سول ۇلى ماحابباتتارىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن ءبىر-بىرىمەن جارىسقا تۇسەتىن. باسقا ەشتەڭە ويلامايدى. جەر شايقالىپ، توپان سۋ قاپتاسا دا جۇمىستارى جوق، جاتسا-تۇرسا تەك «ماحاببات مارافونىنىڭ» قايتسەم جەڭىمپازى اتانام دەپ جانتالاساتىن. كۇندىز-ءتۇنى، اپتا، جىلدار بويى وسى. قايتسەم تاقسىر يەمنىڭ كوڭىلىن تابام، قايتسەم باسقالاردان اسىپ تۇسەم دەپ ۇلى شاپقىن-الا وكپە. ونى ءسۇيۋ عىلىم، ونەر دارەجەسىنە كوتەرىلدى. ايرىقشا تالانت يەلەرى شىنايى سۇيىسپەنشىلىكتى بەينەلەۋدىڭ نەبىر عاجايىپ ۇلگىسىن جاسادى. سولارعا قاراپ، ادام قيالىنىڭ شەكسىزدىگىنە قايران قالماسقا امالىڭ جوق.

بوزاقيادا ونى سۇيمەيتىن ادام بولمايتىن. ءتىپتى كەيبىر ونى قانشا سۇيگىسى كەپ تىرىسسا دا وزىنە ەرىك- كۇشى  جەتپەي كەجەگەسى كەرى تارتقان بەيشارا بۇزاقىلار مەن قويانشىق دەرتىنە شالدىققانداردىڭ  دا تۇرمە، جىندىحانالارعا بارىپ، ماحاببات ءدارۋىن قابىلداعاننان كەيىن  ماحابباتتارى كۇرت مازداپ شىعا كەلەتىن.

 حالىقتىڭ تۇرمىس ءحالىن ءوز كوزىمەن كورۋ ءۇشىن قامقور پاتشانىڭ اندا-ساندا ەلدى ارالايتىن ادەتى بار. اكىم بىتكەننىڭ باعى دا، سورى دا وسىندايدا. سۇيىسپەنشىلىك سپەتاكلىنىڭ جاپپاي جارىسى باستالادى. ءبىر اكىم ەكىنشى اكىمنىڭ اۋىلىنا جانسىز جىبەرىپ، دايىندىقتىڭ قالاي ءجۇرىپ جاتقانىن الدىن-الا  ءبىلىپ وتىرادى. سودان اسىپ تۇسۋگە تىرىسادى. شارىقتاعان قيال شىركىن نەبىر كەرەمەتتى ويلاپ تابادى ەمەس پە. ايتسە دە جارىسقا قوسىلعاننىڭ ءبارى بىردەي جەڭىمپاز بولمايدى عوي. اتى بايگەدەن كەلمەگەن كەيبىرەۋلەر كۇيىكتەن ينفاركت بولىپ، نە اسىلىپ، نە اتىلىپ ءولىپ قالاتىن. ەگەر اق پاتسا ۋازىرلەرىنىڭ بىرىنە ءسال ارتىقتاۋ ءىلتيفات بىلدىرسە، ەكىنشىسى سول جەردە قىلعىنىپ ءولىپ، نەمەسە انامەن ءومىر بويى جاۋ بوپ وتەتىن. اق پاتساعا دەگەن حالىقتىڭ دا، اينالاسىنداعى نوكەرلەرىنىڭ دە ماحابباتى شەكسىز ەدى. جانىنداعى اكىم-قارالار بىرىمەن ءبىرى جارىسىپ، ءساتى تۇسسە ءسال دە بولسا ءبىر قىزمەت كورسەتىپ قالۋعا تىرىساتىن. باس كيىمىن اپەرىپ، پالتوسىن كيگىزۋدىڭ ءوزى قانداي مارتەبە. بوساعاعا قاراي بەتتەگەندە ەكى ءابجىل جىگىت ۇكىدەي ۇشىپ بارىپ ەكى باتەڭكەنى باس سالعاندا، ءۇشىنشى بوپ جەتكەن بەيباق: «اتتەگەن-اي، اق پاتسانىڭ اياعى نەگە ۇشەۋ بولمادى ەكەن!» دەپ پۇشايمان بوپ كۇيىنىشتەن كۇيرەپ قالاتىن. ال قارا حالىققا ونداي باقىت قايدا، بولا قالسا، مىڭنان بىرىنە عانا بۇيىراتىن. الدا-جالدا سايلاۋ ناۋقانىندا، نەبىر جيىن-تويدا ورايى كەلىپ كۇن ديدارلى سارۋارمەن قول الىسۋدىڭ ءساتى تۇسە قالسا، باسىنا ونداي باق قونعان بەيباق ەسى شىققاننان ەشتەڭە ۇستاماي، ەشكىممەن امانداسپاي، كۇس باسىپ كەتكەنشە قولىن جۋمايتىن. مۇنداي كەلەڭسىزدىك قۇلاعىنا جەتكەن پاتشا اشۋلانىپ: «بۇل انتيسانيتاريا عوي، ىندەت تاراۋى مۇمكىن!» دەپ سودان بىلايعى جەردە قارا حالىقپەن قول بەرىپ امانداسۋدى قويىپتى - مىس. كۇن كوسەم  ءبىر ۋالاياتقا بارىپ سويلەگەندە، مىسالى ءۇشىن، تىڭداعان جۇرت 40 رەت قول شاپالاقتاسا سونىڭ ءبارىن ەسەپكە الىپ وتىرعان ەكىنشى ءۋالاياتتىڭ جوسىلما جامپوزدارى سونداي جينالىستا ودان ەكى ەسە اسىرىپ سەكسەن رەت قول سوعاتىن. ال ءۇشىنشى ءۋالاياتتىڭ حوشامەتى سونشا، كۇن كوسەم اۋزىن اشقان سايىن قولشاپالاقتاپ تۇرىپ الادى ەكەن. سوندا ۇلۇع ءسارۋار: «اينالايىن حالقىم-اي، كوكەيىمدەگى ءسوزىمدى ايتپاي-اق ۇعىپ قوشتاپ جاتىرسىڭدار عوي، سويلەمەي-اق قويايىنشى!» دەپ ەلجىرەگەننەن ەڭىرەپ جىبەرەدى ەكەن.

 اق پاتسانىڭ ىقىلاستان ىعىر بولعانى سونشالىق، ەلدىڭ الدىنا شىققاندا قولىنا بيالاي كيىپ الاتىن. بىردە وردەنمەن ماراپاتتاۋ راسىمىندە امالسىز بيالايىن شەشىپ، ءبىر قاۋعاباس ءۋازىرىنىڭ توسىنە جۇلدىز قاداپ جاتىر ەدى، انا بايقۇس مۇرىنى پىسىلداپ، ءوز-وزىنەن ەڭكىلدەپ قولىنان شاپ بەرمەسى بار ما، شوشىپ كەتىپ قولىن تارتىپ قالعاندا، سۇيەم دەپ شىناشاعىن تىستەپ الادى. ىزا بولعان پاتشا قۇيرىقتان ءبىر تەۋىپ، سول بويدا سارايدان قۋىپ شىعادى. سۇيىسپەنشىلىك ءۇشىن جازالاۋ قيانات، ارينە. اشۋ ۇستىندە ەتقىزۋىمەن امالسىز قاتتراق كەتىپ قالعانى راس.ايتكەنمەن پاتشاعا  ەكى سويلەۋ ۇيات، بولار ءىس بولدى. ءسويتىپ ومىرىندە ماحاببات ءۇشىن جاپا شەككەن جالعىز مۇندار سول شىعار. قىسقاسى، ول زاماندا اكىم-قارا، ءۋازىر-مينيستر، اتقا مىنەر قاراتاياق كۇندىز-ءتۇنى، جىل-ون ەكى اي بويى ۇلۇع ءسارۋاردى قالاي جاقسى كورەتىندەرىن دالەلدەۋ ءۇشىن ءبىر-بىرىمەن جارىسىپ، جانتالاستى. بۇل جاعىمپازدىق ەمەس، شىنايى سۇيىسپەنشىلىك، شەكسىز بەرىلگەندىك، البەتتە. ۇل-قىزدارى مەن نەمەرەلەرىنە ۇلۇع ءسارۋاردىڭ، بولماسا ايەلى مەن بالا-شاعالارىنىڭ اتىن قوياتىن ىرىمداپ. ول كىسى دە ءپاندا عوي، ادەتتە قىزىعى قايتىپ، قىزۋى باسىلعان نەكەلى بايبىشەدەن گورى ناقسۇيەر توقالدار ىستىق بولادى ەمەس پە، كەيبىر وتە قاتتى سۇيەتىن ولەرمەندەر مەن ءجون بىلەتىن جوسىلما جورعالار سولاردىڭ دا اتىن قويىپ جىبەرەتىن، ىرىس جۇعىستى بولسىن دەپ. قۇدانىڭ قۇدىرەتىندە شاك بار ما، ىزگى نيەتتەرىن جاراتۋشى يە قولداپ ءھام ۇلۇع ءسارۋاردىڭ اۋليەلىك قاسيەتى القاعاندىقتان شىعار، ولار شىرپى باسىن سىندىرماسا دا ىستەرى ورگە باسىپ وركەندەپ، بايلىقتارى تاسقىنداپ لاۋازىمدارى بيىكتەي بەرەتىن.

 سارايدىڭ باس ابىزى قولداسپاي دەگەن اۋليە  كۇن سيپاتتى ءسارۋاردىڭ مۇنشالىق ۇلىلىعىنىڭ سىرى نەدە ەكەنىن ۇزاق جىل شاشى اعارعانشا سارىلا زەرتتەپ اقىرى تابادى. سويتسە ول ءپانداڭىز نۇردان جاراتىلىپتى. ادامزاتتى قۇتقارۋ ءۇشىن كوكتەن تۇسكەن  مونعول كەيپىندەگى يسا پايعامباردىڭ ءوزى ەكەن. ابىزدىڭ دالەلىنە يمانداي ۇيىعان  الەمنىڭ ءتورت تارابىنداعى ءيىسى حريستيان كۇن سيپاتتى ءسارۋاردىڭ  تىرىدەي سالدىرعان ماۆزولەيىنە ءتاۋ ەتۋ ءۇشىن كۇندىز- ءتۇنى اعىلىپتى.

 اق پاتسانىڭ زامانىندا بوزاقياداي جەر بەتىندە باقىتتى ەل بولعان جوق، توزعىندىق پەن جوقشىلىقتىڭ نە ەكەنىن بىلمەدى. ايتسە دە ءپاندا شىركىن ەسىنە سالىپ وتىرماساڭ ءتاۋباسىن ۇمىتىپ كەتەدى ەمەس پە. باسىنداعى باراكات ءومىرىنىڭ باعاسىن ءبىلسىن، سالىستىرىپ كورسىن دەگەن نيەتپەن ەل ىشىندە جوقشىلىق پەن ازعىندىققا  ارنايى كورمە اشىپ قويادى.  سول كەزدىڭ ادامدارى: «كەدەيشىلىكتى كورگىڭ كەلسە – سەيفۋللين كوشەسىنە بار; ازعىندىقتى كورگىڭ  كەلسە – ساين كوشەسىنە بار» دەيدى ەكەن. ودان باسقا جەر- گۇل-گۇل جايناعان ۇجماقتىڭ ءتورى، بەرەكەلى، بوستان ءومىر.

قوسشى جىگىتتىڭ اڭگىمەسى جالىقتىرار ەمەس. تۇزدىقتى تۇستارىندا ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلىپ تە الدى. ايتسە دە كۇن سيپاتتى ءسارۋاردى قانشاما اسپەتتەپ كوتەرمەلەگەنمەن، باتىستىق دەموكراتيا رۋحىندا تاربيەلەنگەن سەر روبەرت ءۇشىن كەيبىر نارسەلەر تومپاقتاۋ كورىنىپ وتىر.

– سوندا ول كىسى ەلدى ءومىر بويى بيلەگەن بە؟ – دەدى سوزگە كيلىگىپ.

–       البەتتە.

–       سايلاۋسىز باسقارعان با؟

- سايلاۋ ناتيجەسىن الدىن-الا ءبىلىپ وتىرسا، بوسقا اقشا شاشىپ ارامتەر بولۋدىڭ قاجەتى نە؟

 – توقتاڭىز، سايلاۋدىڭ ناتيجەسىن الدىنالا بىلەدى دەيسىز بە؟

– ول كىسىنىڭ وزەنباي دەگەن توتىقۇسى بولعان. كەكىلى تىكىرەيگەن، جالپاق تۇمسىق، قاراشۇبار سايراۋىق قۇس ەكەن. ۇلۇع ءسارۋار قۇلاعىنىڭ قۋىسىنا ءدان سالىپ بەرىپ، بالاپانىنان باۋلىپتى. جاقسىلىق حاباردى وڭ يىعىنا، جايسىز حاباردى سول يىعىنا قونىپ ايتادى ەكەن. سوڭعى ەكى سايلاۋدا پاتشانىڭ قانشا داۋىس الاتىنىن ءدال بولجاپ ايتقان. بىرىندە – 91, ەكىنشىسىندە 95,7 %  دەگەن. ايتقانى ايداي كەلەدى. تاريحي جىلنامادا وسىلاي دەپ جازىلعان. جالپى توتىعۇستىڭ فەنومەنى عاجاپ. كورىپكەلدىگى نوسترادامۋس پەن ۆانگادان ءبىر دە كەم ەمەس. اق سارايداعى ساياسي احۋالدىڭ قالاي ورىستەيتىنىن ءدال باسىپ اق پاتشانىڭ ەكى قۇلاعىنا كەزەك سىبىرلاپ وتىرعان.

-سودان كەيىن سايلاۋ وتپەگەن بە؟

-ەڭ سوڭعى سايلاۋدا ساۋەگەي توتىعۇس اق پاتسا سايلاۋدا 120% داۋىس الادى دەپتى. ەل تاڭقالىپ، مىناۋ ساندىراقتايدى دەپ سەنبەيدى. سايلاۋدىڭ ناتيجەسىن ەسەپتەگەندە ءدال سولاي بوپ شىعادى. ەسەپشىلەردىڭ باسى قاتادى. حالىقارالىق ساراپشىلاردى كومەككە شاقىرادى. ارى تەكسەرىپ، بەرى زەرتتەپ كورسە، اق پاتسانى وتە قاتتى سۇيەتىندەر ەبىن تاۋىپ، ولگەن اكە-شەشەسى، وسپەگەن ۇل-قىزىنىڭ ەسەبىنەن \ ويتكەنى ولار دا ۇلۇع ءسارۋاردى ولەردەي سۇيەدى عوي\ ەكى-ءۇش قايتارا داۋىس بەرىپ جىبەرگەن ەكەن.

جالپى، توتىعۇس ءبارىن الدىنالا بولجاپ ءدال ايتىپ وتىرعان. كۇندەردەن كۇندەر وتكەندە ءبىر كۇنى ساۋەگەي قۇس قوجاسىنىڭ سول يىعىنا قونىپ: «اشتان ولەسىڭ، اشتان ولەسىڭ!» دەيدى. پاتشا قاتتى اشۋلانادى. «وسىنشا بايلىعى بار ادام اشتان ءولۋشى مە ەدى؟ مىنا قۇس الجي باستاعان ەكەن. جاماندىق شاقىرتپاي كوزىن قۇرتايىن!» دەپ، قانشا ايتقانمەن، كوپ جىل قاسىندا بولعان ەسكى كوز جولداسى عوي، جاقسى ءيتتى قارتايعاندا ماي اساتىپ اتىپ تاستايتىن جورالعى جونىمەن، اۋزىنا ءبىر تامشى اراق تامىزىپ، باسىن شاپتىرىپ تاستايدى.

– ناعىز ديكتاتوردىڭ ءوزى دەسەڭشى!

– قاتەلەسەسىز. ناعىز دەموكرات! – «قالايدى» كوزىمەن ۇقتىرىپ سەر روبەرت جىگىتتىڭ بەتىنە تاڭدانا قارادى. – باتىستاعى جالعان، داڭعازا دەموكراتيا ەمەس، شىنايى دەموكراتيا ناق سول بوزاقيادا بولعان.

– ءبىر ادام ءومىر بويى تاقتا وتىرسا، ونىڭ نەسى دەموكراتيا؟

– حالىقتىڭ قالاۋى سولاي بولسا، نە ىستەيدى؟ ء«بىز ورتاعاسىرلىق فەودالدىق مەملەكەت ەمەسپىز، كونستيتۋتسيانى ساقتاۋىمىز كەرەك» دەپ ۇلۇع ءسارۋار تالاي رەت ازار دا بەزەر بوپ تاقتان باس تارتسا دا پارلامەنت، سەنات، قوعامدىق ۇيىمدار، ەڭ اياعى وپپوزيتسيالىق پارتيالاردىڭ وزىنە دەيىن... بۇكىل حالىق ورە تۇرىپ ەرەۋىلگە شىعىپ، اشتىق جاريالاپ اق سارايدىڭ اينالاسىندا ايلاپ جاتىپ الادى. ءتىپتى كەيبىر پاتريوت-دەموكراتتار ۇستىنە بەنزين قۇيىپ وزدەرىن ورتەمەكشى بولعان سوڭ، جۇرەگى جۇمساق اق پاتسا حالىق ۇكىمىنە امالسىز مويىنسۇنعان. ءسويتىپ قوعام سايلاۋدان سانالى تۇردە باس تارتقان. ۇلۇع ءسارۋار سايلاۋعا تۇسسە، ءبارىبىر جەڭىپ شىعادى. قارسىلاسىن قانداي مىقتى بولسا دا جەر قاپتىرادى. سوندا سايلاۋ وتكىزۋدىڭ نە قاجەتى بار؟ كۇن سيپاتتىنىڭ قانشا پايىزبەن ويسىراتىپ وتىرىپ جەڭىپ شىعاتىنىن انىقتاۋ ءۇشىن كەرەك پە؟ قانشاما ەڭبەك، قانشاما شىعىن؟ سوندىقتان سايلاۋعا شىعاتىن اقشانى قايىرىمدىلىق ماقساتىنا جۇمساپ، سوعىس زاردابىن شەككەن نە تابيعات اپاتىنا ۇشىراعان ەلدەرگە جاردەمگە بەردى. دەموكرات بولماسا، ۇلۇع ءسارۋار وون-نىڭ مىنبەسىندە، الەمگە اقىل ايتار ما ەدى؟ ساياسي ستراتەگيالىق دامۋدىڭ باعىت-باعدارىن نۇسقادى; بارلىق حالىقتى ءدىني باۋىرلاستىققا ۇندەدى. ءتىپتى ونى كريزيسكە ۇشىراعان كەيبىر ەلدەر ء«بىزدى تىعىرىقتان شىعارىپ بەرىڭىزشى» دەپ جالىنىپ-جالبارىنىپ ۋاقىتشا مەملەكەتتەرىن باسقارتىپ وتىرعان. اق پاتسانىڭ قاشاندا تارازىسى ادال، ۇكىمى ءادىل. زاڭنان، ادىلەتتەن جوعارى ەشتەڭە جوق ول ءۇشىن. اكىم، مينيسترلەر تۋرا جولدان ءسال قيا باسسا ءبىتتى، بيلىكتىڭ بيىك باسپالداعىنان ءبىر-اق قاعاتىن. ء«وزى ماعان يتتەي بەرىلگەن، مەن دەگەندە جۇرەگىن جۇلىپ بەرۋگە دايار» دەپ پەندەشىلىككە قاراي جىعىلىپ، اياۋشىلىق تانىتۋدى بىلمەيدى. قارا قىلدى قاق جاراتىن ءادىل سوت ارقىلى جازاعا تارتقىزادى. البەتتە، ۇلى گۋمانيست قان قۇمار ەمەس. ەشقايسىن اسقىزىپ، اتقىزبايدى. ايتسە دە اتقاننان دا اۋىر جازا قولداناتىن. اكىم-ءۋازىر دەگەن قاسقالار  ءالاجىپتى اتتاۋدى بىلمەيتىن سابيدەن دە پاك پەرىشتە  عوي شىركىن، پارا، ۇرلىق دەسە ازا بويى قازا بولاتىن. سول بەيشارالاردى ءسال ءسۇرىنىپ كەتسە بولدى، تابان ەت – ماڭداي تەرىمەن ءومىر بويى تىربىنىپ تاپقان اق-ادال مال-مۇلكىن شىرقىراتىپ وتىرىپ مەملەكەت ەسەبىنە تارتىپ الادى دا، وزدەرىنە مۇعالىم، دارىگەر، كىتاپحاناشىنىڭ ايلىعى كولەمىندە جالاقى    بەرىپ، وسىمەن كۇنىڭدى كور دەپ بوستاندىققا قويا بەرەدى. مۇنداي قاتال جازاعا ول بەيباقتار قايدان شىداسىن، ايلىقتارى نە تاماققا، نە كيىم مەن پاتەراقىعا جەتپەي، اشتىقتان قۇر سۇيەكتەرى ساۋدىراپ، ەكى-ءۇش جىلدان سوڭ وزدەرى-اق و دۇنيەدەگى ءجانناتتىڭ تورىنە قاراي تىراپاي اساتىن.

اللا-اي، وسىنداي اسىل تۋعان بەكزاتتى دا كۇستانالايتىندار بار-اۋ. سوندايلار قالاي جەر باسىپ جۇرەدى ەكەن دەسەڭشى! وپپوزيتسيا دەگەن قىزىل كوز پالە ەمەس پە. ولارعا كىسى تۇگىلى قۇدايدىڭ ءوزىن كورسەتسەڭ، بويىنان تالاي ءمىن تاۋىپ،  اعاش اتقا تەرىس مىنگىزەر ەدى. سول سۇرقىلتايلار باسقان ءىزىن قالت جىبەرمەي سوڭىنان سۇركىلدەپ ءتۇسىپ السىن. سونداعى ايتاتىن ءۋاجىن قارامايسىڭ با جازعانداردىڭ:

– «سەن الەمدەگى ەڭ بايسىڭ. حالقىڭ الەمدەگى ەڭ كەدەي!»

– «مەن باي بولسام، حالقىم دا باي دەگەن ءسوز! – دەيدى ۇلۇع ءسارۋار وندايدا تەرەڭ ماعنامەن جۇمباقتاپ. – مەنىكى – حالىقتىكى، حالىقتىكى – مەنىكى!»

– «حالىقتىكى سەنىكى ەكەنى راس. بىراق سەنىكى حالىقتىكى بولسا، نەگە حالىقپەن بولىسپەيسىڭ؟»

– «بولىسەتىندەي حالىقتى كەدەي دەپ كىم ايتتى؟ ولاردىكىنىڭ ءبارىن قوسسا، مەنىكىنەن كوپ!» – كۇن ديدارلى «ەندى نە ايتار ەكەنسىڭ» دەگەندەي راحاتتانىپ قارق-قارق كۇلەتىن.

دۇشپان قالاي جامانداعانمەن، ايتتى-ايتپادى، بوزاق جۇرتى شەكسىز باقىتتى ەدى. ويتكەنى قۋانىشتارى شەكسىز كوپ بولاتىن: قارىنى ءبىر تويسا، شالا بايىعانداي كورەتىن; ءيىنى ءبۇتىن كيىم كيسە، توبەسى كوككە جەتەتىن; كوشەدەن ءجۇز تەڭگە تاۋىپ السا، جۇرەگى لۇپىلدەپ قويارعا جەر تاپپايتىن. العان پەنسياڭ ءبىر اي بويى قارا ناندى قارا سۋعا شىلاپ جەۋگە جەتسە، شەكەڭ شەرۋەن اتقانى. ۇرى-قارى توناماسا، پوليتسيا قالتاڭا اڭداۋسىزدا ەسىرتكى قىستىرىپ جىبەرىپ، باسىڭدى شىرعالاڭعا سالماسا، جاراتقاننىڭ ولشەۋسىز سىيى سول ەمەس پە. قىسقاسى، ولار ءۇشىن كەز كەلگەن بولماشى نارسەنىڭ ءبارى قۋانىش ەدى. ۇنەمى قۋانىپ جۇرەتىن، كۇن سايىن، ساعات-مينۋت سايىن قۋانىپ، جۇرەگى الىپ-ۇشقان حالىق قالاي باقىتسىز بولماق؟ ىلعي دا ءماز-ءمايرام بوپ، ىرجالاقتاپ كۇلە بەرگەن سوڭ قارتايماستان بەتتەرىن الجا-الجا ءاجىم باسىپ، كوزدەرى سىعىرايىپ قالعان كورىنەدى.

بەس ساۋساق بىردەي ەمەس. حالىق بولعان سوڭ الاسى دا، قۇلاسى دا بار عوي ىشىندە. بوزاقيانى قانشا جەردەن پەيىش باعى دەگەنمەن، ءوز باسىنىڭ قۇنتسىز-قابىلەتسىزدىگى، ىلدىم-جىلدىم تىرلىككە يكەمسىزدىگى سالدارىنان، بىرەن-ساران بولسا دا ءسىڭىرى شىققان قايىرشى، بيشارا جاندار ۇشىراسىپ قالاتىن. بىراق ولاردىڭ بۇل ايانىشتى، كۇيزەلىستى حالدەرى ۇزاققا سوزىلمايتىن. ارناۋلى گۋمانيتارلىق مەكەمەلەر ولاردى رەابيليتاتسيالىق ورتالىققا اپارىپ، بەينەتەراپيامەن  ەمدەۋدەن وتكىزەتىن. جوقشىلىقتان ماڭگىرىپ قالعان بەيباقتار «وشار» تەلەارناسىنداعى جەر-دۇنيەدە جوق جايناعان، شات-شادىمان تىرشىلىكتى بىرەر كۇن تاماشالاعان كەيىن، «ياپىراۋ، ءبىز قالاي بايقاماي جۇرگەنبىز، ءومىر قانداي كەرەمەت!» دەپ بىردەن باقىتتى بوپ شىعا كەلەتىن.

جەرىن جاننات باعىنا اينالدىرعان، ەلىن مەلدەكتەتىپ ەن باقىتقا كەنەلتكەن ۇلۇع ءسارۋار وسىنىڭ ءبارى بايلىقتىڭ قۇدىرەتى ەكەنىن ەش ۇمىتقان ەمەس. ەسى-دەرتى تەك بايلىق بولدى. حالقىن دا، ءوزىن دە بايىعان ۇستىنە   بايىتا تۇسسەم دەدى. كۇندىز-كۇلكى، تۇندە ۇيقى كورمەدى. باياعىداعى اتباسىنداي التىنى اتانتۇيەدەي بوپ وسسە دە كوڭىلىنە ولقى سوقتى. شىن جىلاسا، سوقىر كوزدەن جاس شىعاتىنى سياقتى، جان-جۇرەگىمەن ەگىلىپ جالبارىنسا، قۇداي تاعالا ءپانداسىنىڭ نەندەي تىلەگى بولسا دا بەرەدى ەكەن عوي. بىرتە-بىرتە ۇلۇع ءسارۋاردىڭ بويىنا ايرىقشا قاسيەت قوندى. بۇرىن دا تەگىن ادام ەمەس ەدى، ەندى سيقىرلى كۇش ارقاسىن بۋىپ تىپتەن  ارۋاقتانا ءتۇستى. قۇدانىڭ قۇدىرەتىندە شاك بار ما، الدەنەگە قىزىعىپ، ىقىلاسى اۋسا ءبىتتى، سول ساتىندە الگى نارسە سونىكى بولا قالاتىن. ماسەلەنكي، تابىسى تاسقىنداعان بانك نە كومپانيانىڭ قىزمەتىنە تامسانىپ، تاڭدانىس بىلدىرسە، دەرەۋ سونىڭ بۇكىل اقشاسى ءوز-وزىنەن ۇلۇع ءسارۋاردىڭ جەكە شوتىنا اۋدارىلا سالاتىن. ءدال ءبىر كونە گرەكتىڭ ميداس پاتشاسى سياقتى، كوزى تۇسكەن، قولى تيگەن نارسەنىڭ ءبارى التىنعا اينالىپ جۇرە بەردى. تۇيمە، قۇيما، تايتۇياق التىندار كۇندىز-ءتۇنى سىڭعىرلاپ قويماسىنا قۇيىلىپ جاتتى. ەڭ قىزىعى، قولىنا ۇستاعان قاسىعى، جەيىن دەپ ۇمسىنا بەرگەن تاماعى التىن بوپ كەتەتىن بولدى. جۇرت ودان قول بەرىپ امانداسۋدان، جاقىنداسۋدان قاشتى، التىنعا اينالىپ كەتەرمىز دەپ قورىقتى. ۇلۇع ءسارۋار اشىعىپ الاسۇردى، التىننان بەزدى. ءبىر ھايلا جاساڭدار دەپ دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان عالىم-دارىگەر، باقسى-بالگەر شاقىرتتى. ولار عىلىم مەن ماگيانىڭ ەڭ وزىق جەتىستىكتەرىن پايدالانىپ، دىبىس، اروما، بيو ت.ب. تەراپيا ارقىلى ءتاندى قورەكتەندىرۋگە ارەكەت جاساپ باقتى. بىراق ولارىنان تۇك شىقپادى. پاتشانىڭ اعزاسى التىننان باسقا ەشتەڭەنى بويىنا سىڭىرمەدى.

ءومىر- شاق، ءولىم- حاق، اقىرى باياعى باسىن شاپقان توتىقۇستىڭ ساندىراعى  اينىماي كەلدى. شاراسى تاۋسىلعان پاتشا سوڭعى ساتتەگى سوراقى قالپىن ەشكىم كورمەي-اق قويسىن دەدى مە، اينالاسىنداعىلاردىڭ ءبارىن قۋىپ، التىن قويمانىڭ ىشىنە بەكىنىپ، جالعىز ءوزى جاتىپ الدى. ابدەن اشتان بۇرلىعىپ، جانى ىشقىنىپ، كۇندىز-ءتۇنى جاعى سەمبەي زارلاپ جاراتقانعا جالبارىندى. اينالاسى ات شاپتىرىم جەردەگى بۋى قىپ-قىزىل بوپ شالقىعان تاۋ-تاۋ التىننىڭ ۇستىندە ارلى-بەرلى تەڭسەلىپ ءجۇرىپ: «التىن-كۇمىس تاس ەكەن، ارپا-بيداي اس ەكەن!» دەپ زار ەڭىرەدى. بۇگىندە ەكىنشى سىنىپتىڭ شاكىرتىنە دەيىن جاتقا بىلەتىن وسى ناقىلدى ۇلۇع ءسارۋار ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتىندە ارتتاعى ۇرپاعىنا وسيەت  قىپ ايتىپ كەتىپتى-ءدۇر.

كۇنسونبەستىڭ زاريلەپ جالبارىنعان داۋىسىن ەستىپ ايدان باياعى اۋليە تۇسەدى. قارتايعان. قاباق، كىرپىگى اپپاق. جەرگە اياعىن تيگىزبەي اقشا بۇلتتىڭ ۇستىندە قالىقتاپ تۇرادى:

– ءيا، پەندەم، نە ايتاسىڭ؟

– قاسيەتىڭنەن اينالايىن اۋليە، مىنا التىنىمنىڭ ءبارىن  ال دا ماعان ءبىر ءتىلىم قارا نان بەرشى. ەڭ بولماسا، ولەرىمدە ءبىر تىستەپ اۋزىمنىڭ ءدامىن الايىنشى!

– جوق! – دەدى اۋليە باسىن شايقاپ. – سەن ماعان بايلىق بەر دەگەنسىڭ. بەردىم. ەندىگى تىلەگىڭنىڭ ءجونى جوق! – اقشا بۇلت تىك كوتەرىلىپ، شالقالاي تۋعان قياق ايعا قاراي شارىقتاي جونەلدى. كۇنسونبەس وكىرىپ، وكسىپ كۇن جىلادى، ءتۇن ەڭىرەدى. ىزاعا بۋلىعىپ قولىنا تۇسكەن التىندى وڭدى-سولدى لاقتىرا   بەردى، لاقتىرا بەردى. ءبىر ۋاقىتتا سىلەسى قاتىپ ەتپەتىنەن تۇسكەن كۇيى قيمىلسىز قالعان. ىڭىرسىپ، سىڭسىپ جاتىپ ءۇشىنشى كۇنى كوز جۇمدى. بۇكىل ەل كۇڭىرەنىپ قابىرعاسى قايىستى. بىراق ارۋلاپ جەرلەۋگە ەشقايسىسى جاقىنداعان جوق. ءتيىپ كەتسەك التىنعا اينالىپ كەتەمىز بە دەپ شوشىندى. ارنايى روبوت اكەلىپ، سونىڭ كومەگىمەن جەرگە كومگەن.

قايىرسىز التىننان بۇكىل بوزاق ەلى بەزىندى. «شايتاننىڭ قازىناسى، ارباپ، جادىلاپ نيەتىمىزدى بۇزادى، تەرىس جولعا سالادى» دەپ، التىن-كۇمىس اشەكەيلەرىن شەشىپ، وتقا-سۋعا لاقتىردى. قىرىق تايپادان قىرىق ابىز جينالىپ قىرىق كۇن، قىرىق ءتۇن دۇعا وقىپ قويماداعى التىندى قارعىسپەن دۋالادى. «پالەسى جەتى اتا، جەتپىس جەتى ۇرپاعىمىزدان اۋلاق. شايتاننىڭ ساۋلەسىنە كوزىن ساتىپ، جاقىنداعان پەندەنى قۇردىم جۇتسىن!» دەپ قولدارىن تەرىس  جايىپ زىكىر سالعان... قازىنانى قىرىق كەمەگە تيەپ، قىرىق كۇن ساپار    شەگىپ كوك مۇحيتتىڭ ۇشانىنا اپارىپ، قىرىق ارقان جەتپەيتىن ءتۇپسىز تۇڭعيىعىنا تاستاعان. لاپىلداعان قىپ-قىزىل التىننان سۋدىڭ ءوزى تىتىركەنىپ، شوشىنا شاپشىپ، ايدىن بەتى ولاي-تۇلەي تۋلاپ قويا بەردى. بۇرق-سارق تۇڭعيىقتى قورقىراتا سورىپ اسپاندا ۇيىرىلگەن الىپ وڭەش قىرىق كەمەنى قۇرىق بويى اتتاتقىزباي سول جەردە جۇتا سالادى.

قورقىنىشتان دىرىلدەي-دىرىلدەي ەلەسكە اينالىپ كەتكەن سارىباس جىلان جانى جاي تاۋىپ ءوزىنىڭ بۇرىنعى قالپىنا كەلەدى. باياعىدا ايرىلىپ قالعان اتباسىنداي التىنى تاۋداي بولعان سوڭ كىمنەن جاسقانسىن، پالەنباي جىل كورىنبەي كەتسە، وسى التىندى ءوسىرۋدىڭ الەگىمەن ءجۇردى ەمەس پە. جىلان اتاسى – باپى پاتشا جونىنان سيپاپ، مارتەبەسىن ءوسىردى. جىلان اۋليەسى دارەجەسىنە كوتەرىپ، مالىك-عافيل دەپ اتادى. ەندىگى جەردە سارىباس جىلان سۋ استىنداعى قازىنانى كۇندىز-ءتۇنى قالعىماي كۇزەتەدى. تۇمانسىز اشىق كۇندەرى التىننىڭ بۋى تەڭىز  بەتىندە قىپ-قىزىل بوپ شالقىپ تۇرادى. التىننىڭ قۋاتىنان بويىن كۇش كەرنەپ ىستىقتاعان سارىباس جىلان دا دامىل-دامىل سىرتقا كوتەرىلەتىن. سالقىنداۋ ءۇشىن القىمىنداعى قاناتتاي جايىلعان قالقانشالارىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ، دەنەسى يرەلەڭدەي بيلەگەندە قىزىل بۋ شىرق ءۇيىرىلىپ ورتتەي لاپىلدايدى. ارال ەمەس، سۋ بەتىندەگى بۇل نەعىلعان الاۋ دەپ كۇندىك جەردەن كورىنگەن وتقا ەنتەلەگەن كەمەلەر جاقىنداي بەرگەندە ءىزىم-قايىم باتىپ كەتەدى ەكەن. ادامزات بۇل قۇپيانىڭ سىرىن اشا الماي ءالى كۇنگە دەيىن دال. توبەسىنەن ۇشقان قۇستى، جاقىنداعان كەمەنى جۇتىپ قوياتىن بۇل اپاتتى ايماقتى بۇگىندە عىلىم «بەرمۋد ءۇش بۇرىشى» دەپ اتايدى.

ەكى عاسىردان كەيىن ۇلۇع ءسارۋاردىڭ قابىرىن اشقان ارحەولوگتار بۇعان دەيىن ادامزات ەستىپ-بىلمەگەن عاجايىپ جاڭالىققا تاپ بولادى. ءمايىت تۇگەلدەي التىنعا اينالىپ كەتىپتى. الەمدىك سەنساتسيا تۋدىرعان ولجالارىن «التىن ادام» دەپ اتايدى. قازىر «التىن ادام» يۋنەسكو-نىڭ ايرىقشا باقىلاۋىمەن بريتان مۋزەيىندە ساقتاۋلى تۇر.

ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، جانى جانناتتا بولعىر كۇن سيپاتتى ءسارۋاردىڭ زامانىندا بوزاقيا جەرى پەيىش باعىنا اينالدى. قىرىق تەمىردىڭ قىلاۋى بولسا دا حالقى ءبولىنىپ-جارىلۋدى بىلمەيتىن، ىنتىماعى جاراسقان، ۇيتقىسى بەرىك. جۇزدەن استام ۇلت پەن ۇلىس ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇردى. ءبىرىن-ءبىرى ەشقانداي بوتەنسىنۋ جوق، ء«بىز – بوزاقيالىق ۇلتپىز!» دەپ كەۋدەلەرىن ءدۇرس-ءدۇرس قاققاندا بارابان سوققانداي اسپان استى جاڭعىراتىن. بوزاقيانىڭ بايىرعى تۇرعىندارى اسا مەيىرىمدى ەدى، باسقا اعايىندى كەلىمسەك ساناپ شەتكە قاقپاي باۋرىنا تارتتى، ءتورىن بەرىپ، توبەسىنە شىعاردى. ۇيات پەن وبالدى ويلاپ ءوزى بوساعاعا ىعىسىپ قالسا دا، «ە، بىزگە وسى دا جارايدى، كەڭ بولساڭ، كەم بولمايسىڭ» دەپ جايباراقات، ماڭ-ماڭ باسىپ جۇرە بەرەتىن شۇكىرشىل. قايدا قاراساڭ دا باراكات، بەيبىت تىرلىك. ادام تۇگىل جان-جانۋارعا دەيىن جاراستى تىرلىك كەشتى. ءبىر-بىرىنەن ۇركىپ جاتىرقامادى. ورىستە جۇرگەن قويدىڭ ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالادى. اسىپ-توگىلگەن بايلىق ەلدىڭ بارىنە جەتەتىن. ەشكىمنەن ەشتەڭە ايامادى. اسىرەسە شەنەۋنىك دەگەن اعايىن اسىرە جومارت، تىم مەيىربان ەدى. قايىرشى كورسە قايىرىم جاساعىسى كەپ  ەتجۇرەكتەرى ەلجىرەپ تۇراتىندىعى سونشا، الا دورباسى الدىنا ءتۇسىپ شەتتەن كەلىپ الاقان جايعان ءمۇساپىر ميللياردەرلەرگە بار-جوعى ءبىر چەمودان باكس بەرسە، ء«ما، سەنەن اياعاندى يت جەسىن» دەپ ءبىر زاۆودتى نەمەسە ءبىر مۇناي كومپانياسىن ۇستاتا سالاتىن. بۇكىل الەم بوزاقياعا قىزىعا قارادى. ۋىلجىپ پىسكەن ءتاتتى ءپارامىش كورگەندەي سىلەكەيلەرى شۇبىردى. جەر كەڭ، پەيىل ودان دا دارقان، جىلاعاننىڭ دا، سۇراعاننىڭ دا قولىن قاعىپ، مەسەلىن قايتارعان ەمەس.

تاۋدىڭ تاسى، كولدىڭ مۇزىنا دەيىن ساۋدالاپ، جوقتان وزگەنىڭ بارىنەن پايدا ساۋاتىن بوزاقيالىقتار باي بولماعاندا كىم باي بولسىن. ىلعي قاڭعىپ ءجۇرىپ كۇنكورەتىندىكتەن «كەزبەك» اتانىپ كەتكەن كورشى كەزبەك جۇرتىنىڭ ءامىرشىسى: «بىزدەگى ءار كەزبەكتىڭ ەكى «Daewoo»-سى بار دەپ ماقتانعاندا، ۇلۇع ءسارۋار ء«بىزدىڭ بوزاقتىڭ ارقايسىندا ەكى كەزبەكتەن قۇلى بار!» دەپ قاسىن كەرەدى ەكەن. كۇن سيپاتتى ءسارۋار ماقتان ءۇشىن ءسال ۇستەمەلەپ ايتقانمەن، نەگىزىنەن بۇل ءسوزدىڭ توركىنى راس ەدى. بايلارى بىلاي تۇرىپتى، قولىنىڭ كۇسى ەندى كەتە باستاعان كەشەگى قاراتابانعا دەيىن قوس-قوستان مالاي ۇستايتىن. ول كەزدە كەزبەك بەيشارا جانىن باعا الماي قورا-قورا بوسىپ تەنتىرەپ جۇرەتىن. قىزى بوزاقتىڭ بالاسىن باعىپ، كىرىن جۋدى، ۇلى بوزاقتىڭ تامىن سوعىپ، باقشاسىن سالىپ، مايلىق-سۋلىق جۇمىستىڭ ءبارىن ىستەدى. اعاش شەبەرى دە، ۇستا دا، تروللەيبۋس ايدايتىن دا، ەڭ اياعى ۇشقىش تا سولار. جوقشىلىق نە ىستەتپەيدى، تىرمىسىپ-تىرتىسىپ ءجۇرىپ بار ونەردى ۇيرەندى. بوزاق: «ونى قايتەمىز، قالتامدا اقشام – پىشەن، كەرەك بولسا كەزبەككە ىستەتىپ الام، اقىسىن بەرسەم، بوقىسىن شىعارادى» دەپ قارىنىن قايقايتقاندا كويلەگىنىڭ تۇيمەسى بىرت-بىر ۇشىپ تۇسەتىن. بايلىق بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق، ونەر وزىڭدە قالاتىنىن بىلمەدى. ونەردىڭ ەڭ ۇلكەنى گولف ويناپ، شىمبۇلاققا شىعىپ، شاڭعى تەپكەن دەپ ويلايتىن. كاسىپ قۋمادى. ۇلى ارماندارى تەك كۇن سيپاتتى ءسارۋاردى  ءسۇيۋ بولدى. كەكىرىگى ازعان كوكىرەكتە ىنتا-جىگەر قالعىپ كەتتى. قايران داۋرەن قاشانعى باستا تۇرسىن. دۇنيە كەزەك دەگەن وسى. ونەر مەن كاسپىڭ ءتۇر-ءتۇرىن مەڭگەرگەن بەينەتقور، ىنتالى كەزبەك بۇگىندە الەم تانىعان ىرگەلى ەلگە اينالىپ وتىر. بوزاقيا دالاسىندا تاۋلار قيراپ، وزەندەر سارقىلىپ قۇمدى داۋىل  كوشكەن كەزدە بۇۇ-نا ءوتىنىش جاساپ، ەكولوگيالىق اپاتتان قورعانامىز دەگەن سىلتاۋمەن كۇنگەيدەگى ۇلانعايىر شۇرايلى القاپتى پۇشپاقتاپ وزىنە قاراتىپ العان. جەرى ابات، تۇرمىسى شات. كەشەگى كەكىرەيىپ توبەلەرىنەن قاراعان بوزاقتاردىڭ ۇرپاعى – ورشۇتتەردى قورا-قورا قۇل عىپ ۇستايدى. اۋلا تازالايتىن، باقشالىقتىڭ شەتىندە شوپتەن كۇركە تىگىپ، الا-جازداي تابانى ءتىلىنىپ كەتپەن شاباتىن سولار. ىڭىرگە قاراي كۇندىك اقىسى - ءبىر جارتىلىق «قىزىلدى» قىلعىتىپ اپ، شۇرشىتشە ىڭىرسىپ ءان ايتىپ، ورىسشا بوقتاپ قويىپ قارىنىن تىر-تىر قاسىپ جاتقاندا، ولاردان باقىتتى  جان تابۋ قيىن جارىق جالعاندا.

قايران زامان-اي دەسەڭشى. قوسشى جىگىتتىڭ اڭگىمەسىنە ۇيىعىن سەر روبەرتتىڭ كوز الدىنان قىزىلدى-جاسىلدى مىڭ قۇبىلىپ، سان-ساپالاق سۋرەت كوشتى. جەل ۇيىرگەن قۇمداي سۋسىپ سىرعىعان نەتكەن بايانسىز دۇنيە. ءدالىزدىڭ تۇكپىرىندە جارتى شەلەك سۋدى ەكى قولىمەن مىقشىڭداي ارەڭ كوتەرىپ، اتتاعان سايىن ەكى جاعىنا الما-كەزەك توڭكەرىلىپ شويناڭ-شويناڭ ەتىپ ەدەن جۋىپ جۇرگەن ءورشۇتتى كورىپ ەرىكسىز باسىن شايقادى. ءبىر كوزى ەجىرەيگەن كوك، ەكىنشىسى سىعىرايعان قارا، اياق-قولدارىنىڭ ءبىرى – ۇزىن، ءبىرى – قىسقا وسىناۋ جارتىكەش قۇبىجىق مۇسكىندى كەشەگى ءباھادۇر بوزاقتىڭ ۇرپاعى دەگەنگە كىم سەنەدى. ول كەزدىڭ بوزاعى قانداي ەدى دەسەڭشى! شەتىنەن اتان جىلىك، ءاپايتوس. ءارى-ءسارى دۇبارالىعى جوق، استى وپىرىپ جەپ، جۇمىستى جاپىرىپ ىستەيتىن. جاستىققا باسى ءبىر تيسە ءبىر اپتا ۇيىقتايتىن، ءبىر وتىرعاندا ءبىر ءوزى ءبىر قويدىڭ ەتىن جەپ قوياتىن. ءجۇرىسى بالپاڭ، ماڭعاز. ديۋ كۇشى بويىن بۋعاندا كوزى الايىپ وكىرگەن تاۋداي بۇقانى مۇيىزىنەن بۇراپ جىعا سالادى ەكەن. قاتىن ەكەش قاتىندارىنا دەيىن ءسۇت تولعان تايقازاندى تالتايىپ تۇرىپ كوتەرە بەرەتىن الاپات قايراتتى بولىپتى. باتىرلارىنا شاپسا قىلىش، اتسا وق وتپەپتى. باتىر اڭعال دەگەن عوي، داۋرەنبەك دەگەن بوزاقيانىڭ سوڭعى ءباھادۇرى شەتەلدىك دۇشپانداردىڭ ازعىرۋىنا الدانىپ، كۇن سيپاتتىعا قارسى شىعىپتى. كەيىننەن قاتەلىگىن ءتۇسىنىپ قاتتى وكىنەدى. بۇكىل حالىق سۇيگەن كوسەمگە كۇمان كەلتىرىپ كۇپىرلىك جاساعانىنا جانى كۇيزەلىپ قۇسالى دەرتكە شالدىعادى، بالكي كۇن پاديشاھتىڭ كيەسى ۇردى ما، ەمدەلسە ەم قونباي، تۇندە ۇيقى، كۇندىز كۇلكىدەن ايرىلىپ ابدەن جانى قينالعان سوڭ اقىرى ءوزىن ولتىرمەك بولادى. ەكى رەت ءوزىن ءوزى جۇرەكتەن اتادى. ولمەيدى، ءۇشىنشى رەت «كولت» تاپانشاسىن قۇلاقشەكەسىنە تىرەپ قويىپ شۇرىپپەنى باسىپ قالادى. جارتى باسىن جۇلىپ تۇسسە دە قۇلاماي ءبىراز جۇرەدى. جاس العان كەلىنشەگىنىڭ جۇرەگى نازىك ەكەنىن ويلاپ، ۇرەيى ۇشىپ، وقىس بوپ جۇرمەسىن دەگەن قاۋىپپەن اينالاداعى شاشىلعان مي، شاشىراعان قاندى جۋىپ-ءسۇرتىپ تاپ-تۇيناقتاي قىلادى دا ديۆانعا بارىپ جاتادى. اق كەبىن جامىلىپ، «كولتتى» كىندىگىنىڭ ۇستىنە قويىپ، ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرعان كۇيى كاليماعا ءتىلىن كەلتىرىپ، مىزعىپ كەتكەن ادامداي جايباراقات كوزىن جۇمادى. بۇل حاباردى ەستىپ بۇكىل الەم دۇرلىگەدى. «استاعفيراللا! باتىر ءبىر وقتىق دەۋشى ەدى. ءۇش رەت اتقاندا ولمەگەن بۇل نەعىلعان كەرەمەت. كينوداعى نيندزيانى ويدان شىعارىلعان دەپ جۇرسەك، ناعىز نيندزيا بوزاقتار ەكەن عوي!» دەپ جاعاسىن ۇستايدى. مىنە، سول زامانداعى بوزاقيانىڭ ادامدارى قانداي بولعان دەسەڭشى!

جولباسشىنىڭ اڭگىمەسىنە قانىققان سايىن سەر روبەرت اينالاسىنداعى ۇشىراسقان  جارتىكەش ءمۇساپىر ورشۇتتەرگە مۇسىركەي قارادى. جاراتىلىستىڭ مازاعىنا  نە شارا؟ اياپ، ىشىڭنەن كۇرسىنگەننەن باسقا ىستەر نە لاجىڭ بار. اياق باسقان سايىن بايقاپ كەلەدى. قالاداعى ەڭ لاس جۇمىستى ىستەپ جۇرگەن سولار.

– بۇل قورلاۋ عوي! – دەدى سەر روبەرت كوپە-كورنەۋ ادىلەتسىزدىككە كۇيىنىپ.

-جوق، بۇل – قامقورلىق! – قوسشى جىگىت جۇلىپ العانداي ىلە جاۋاپ قاتتى.

–                      قالاي؟

– قولدارىنان ەشتەڭە كەلمەيتىن بەيشارالارعا وسى جۇمىستىڭ تابىلعانىنا شۇكىرشىلىك دەڭىز. ايتپەسە تەپسە تەمىر ۇزەتىن قانشاما ادام بوس ءجۇر. قالالىق مەريا بيزنەس قوجايىندارىنا وسىلاردى جەڭىل-جەلپى جۇمىسقا الۋعا مىندەتتەپ، سونىڭ قالاي ورىندالعانىن ۇنەمى قاداعالاپ وتىرادى. بىراق مۇنىڭ ءوزى قاتەلىك، جالعان گۋمانيزم.

– نەگە؟

    – تىرشىلىك باسەكەسىنە قابىلەتسىز جارتىكەشتەردى نەگە ءبىز قورعاشتاۋعا ءتيىسپىز؟ مۋزەيگە قوياتىن ەكسپونات ەمەس، تۇقىمىن كوبەيتە بەرگەننەن نە راۋا؟ ءومىر سۇرۋگە يكەمسىز ەكەن – قۇرىپ ءبىتسىن. تابيعات زاڭى سولاي.

– ءبىز – اڭ ەمەس، ادامبىز عوي. حريستياندىق مەيىرىم-شاپاعاتتى ۇمىتپاڭىز!

– بۇل – ادام ءوز پيعىلىنان تاپقان كەسەپات، وعان حريستياندىق اياۋشىلىق جۇرمەيدى.

– ءسىز قاتىگەز ەكەنسىز، سەر!

– شىندىق ارقاشان قاتىگەز.

قوڭىراۋلارى ۇزدىك-سوزدىق جارىسا كۇمبىرلەپ تۇسكى مىناجاتقا شاقىرعان شاعىن شىركەۋدىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ اۋلا سىپىرىپ جۇرگەن ءورشۇتتى كوردى. ۇستىندە سارجاعال كەۋدەشە، كۇنقاعارى اعاراڭداعان كوك كەپكانى ميلىقتاتا كيگەن. ونسىز دا ايناداي جالتىراعان قىزىل قىشتىڭ بەتىن ارجەردەن ءبىر ءتيىپ-قاشتى سيپالاعان سىپىرعىشتىڭ بەرەكەسىز دىبىسى قۇلاق تىرنايدى. قيمىلى ەبدەگەيسىز. ۇزىن اياعىن بۇگە ەڭكەيىپ، قىسقا اياعىنا قاراي قايتا ەڭسەرىلگەندە سىپىرعىشتىڭ ەكپىنىمەن توڭقالاڭ اسارداي تالتىرەكتەپ بارىپ اۋپىرىممەن ارەڭ تۇزەلەدى. بۇلار جاقىنداي بەرگەندە جۇمىسىن توقتاتىپ، ءوتىپ كەتسىن دەگەن ادەپپەن، ءبىر جاعىنا قيسايعان كۇيى سىپىرعىشىنا سۇيەنىپ تۇردى. شىركەۋ ماڭىنداعى عارىپ-مۇساپىرگە قايىر-ساداقا بەرۋدى پارىز سانايتىن قاشانعى عادەتىمەن سەر روبەرت قالتاسىن سيپالاپ قولىنا ىلىككەن كوكقاعازدىڭ ءبىرىن ۇسىنعان. اناۋ لىپ ەتكىزىپ قاعىپ الدى. ريزاشىلىقپەن جىميعاندا، كوك كوزى سىعىرايىپ، قارا كوزى جۇمىلىپ كەتتى. باسىن ءۇستى-ۇستىنە يزەپ:

– بلاگوداريۋ. نيحاو! – دەدى

 سەر روبەرت تۇسىنبەي جولداسىنا قاراعان.

– ورىسشا، شۇرشىتشە راحمەت دەگەنى عوي.

– ءبىر سويلەگەندە ەكى تىلدە قاتار سويلەي مە؟

– ەكى جارتىدان قۇرالعان سوڭ، ەكى تىلدە سويلەيدى.

– قىزىق ەكەن.

– دەگەنمەن اقشا بەرگەنىڭىز بەكەر بولدى.

–       نەگە؟

جولباسشى جاۋاپ قاتقان جوق.

 ەكى-ءۇش ساعاتتان سوڭ قايتا اينالىپ سوققاندا، سول جەردەن تاعى دا الگى ءورشۇتتى كوردى. جولدىڭ جيەگىندە، شىركەۋ باسىنداعى التىن كرەستىڭ قيعاشتاي تۇسكەن كولەڭكەسىمەن قاتارلاسىپ، اياق-قولىن ءتورت جاققا سوزا شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتىر. كەپكاسى ءبىر جاقتا، سىپىرعىشى ەكىنشى جاقتا، ەسىن بىلمەيتىن ماس. قىرىلداق تارعىل داۋىسىن قىلعىنا سوزىپ، وكسىگەندەي سىڭسىپ-سىڭسىپ الدى دا، ىلە ءوز-وزىنەن كىجىنىپ، الدەنەگە ايبات شەگە بىلدىرلادى. سەر روبەرت «مۇنىسى تاعى قانداي ونەر» دەگەندەي جولداسىنا سۇراۋلى جۇزبەن قاراعان. قوسشى جىگىت ميىعىنان مىرس ەتتى.

–       شۇرشىتشە ولەڭ ايتىپ، ورىسشا بوقتاپ جاتىر.

 

                                                         5.

 

سەر روبەرت ەكى الاقانىن ايقاستىرا جەلكەسىنە جاستانىپ،  بىلعارى ديۆاننىڭ ارقالىعىنا شالقالاعان كۇيى سۇلىق ءتۇسىپ ءبىر دەم قيمىلسىز قالدى. كوزى جۇمۋلى بولعانمەن قيالى شارتاراپقا شارقۇرۋدا. كۇنى بويعى كورگەن سۋرەت، ەستىگەن اڭگىمەنىڭ كول-كوسىر اسەرىنەن ايىعا الماي وتىر. ءبارىن كوز الدىنان قايتا وتكىزىپ، ساپىرىلىسقان ويىن جۇپتاپ جۇيەلەي الماي الەك. ء«ورشۇتستاننىڭ استاناسىنداعى ۇلان-اسىر تويدان كەيىن «ۋھ» دەپ ەس جيىپ، قالا ارالاۋعا شىققان بەتىمىز وسى...» جوق، تىم سىلبىر. «ساپارىمىزدىڭ ءتورتىنشى كۇنى وسىناۋ اسەم قالانى تاماشالاۋعا مۇمكىندىك تۋدى...» بۇل دا بولمايدى، قاناتسىز قارابايىر. وقۋشىنى بىردەن ەلەڭ ەتكىزەر اسەرلى كىرىسپە كەرەك. كوكىرەگى بۋلىعىپ، ۇزاق ارپالىستى. ءار قيىرعا ءبىر الىپ قاشقان تياناقسىز سەزىم سۋداعى بالىقتىڭ قۇيرىعىنداي بۇلاڭ قاعىپ ۇستاتار ەمەس. تىنىسى جيىلەپ، ماڭدايى شىپ-شىپ بۋسانا باستاعان ءبىر ساتتە كوز الدىنا سان سۋرەت ساۋلەلەنىپ، الدى اشىلعان اعىن سۋداي ءسوز ءنوپىرى لىقسىپ كومەيىن تۇرتكەن. سەرپىلە بويىن تىكتەپ، ورىندىقتىڭ ارقالىعىنا كيگىزىلگەن پەنجاعىنىڭ توسقالتاسىنداعى دىبىستىق كومپيۋتەرگە اپىل-عۇپىل قول سوزدى. كوكشىل تۇيمەشەنى باستى دا ەكران جانعان سوڭ ءسال ىركىلىپ بارىپ، كۇمبىرلەگەن اشىق داۋىسپەن ەكپىندەتە سويلەپ كەتتى.

«تولقىن توسىندەگى ماۋسىم» كىتابى شىققاننان بەرى گازەت-جۋرنالدار جارىسا قۇدا ءتۇسىپ، قىر سوڭىنان قالمايتىن بولدى. ءبىرى جارناماسى، ەكىنشىسى قالاماقىسىمەن قىزىقتىرادى. اتاققا قۇمارلىعى جوق، اقشاعا مۇقتاج ەمەس، كورگەن-بىلگەنىن حاتقا ءتۇسىرۋ كوپتەن بەرگى حوببيى بولعاندىقتان جازباسا وتىرا المايدى. ءھام ول جازعانىڭ كوپكە جەتىپ،  جاقىن-جىراقتان حوشامەت ەستىگەن قانداي عانيبەت. جۋرناليست اعايىنداردىڭ قولقاسىنان سول ءۇشىن دە  باس تارتا المايتىن. وسىلاي شىعاردا «ۆاشينگتون پوستىڭ» شەف-رەداكتورى جاتا-جاباسىپ ءوتىنىش قىلعان ەدى. سەنبى سايىنعى ەتجەڭدى نومەردىڭ 87-ءشى بەتى سىزدىكى، جولجازبا، رەپورتاج، كۇندەلىك...  – قانداي تۇرعىدا جازساڭىز دا ەركىڭىز دەگەن. شارت جاساسپاسا دا، ء«يا» دەپ باس يزەگەن سوڭ مويىنعا مىندەت العانمەن بىردەي عوي. قۇداي بۇيىرتسا، جاقسى ماتەريال شىعايىن دەپ تۇر. ورشۇتتەر تۋرالى باياننىڭ ءوزى نەگە تۇرادى، ونىڭ ۇستىنە سۋرەتىن قوسا جىبەرسە – ناعىز سەنساتسيا دەگەن سول ەمەس پە...

داۋىسىنىڭ ىرعاعىن بۇزباي تۇيدەك-تۇيدەك شابىتتانا سويلەدى. كەشەلى-بەرگى اسەردىڭ ءبارى كوركەم ءورىلىپ ءسوز كەستەسىنە ءتۇسىپ جاتىر. جايشىلىقتا مىڭ ويلاساڭ تاپتىرماس نەبىر شۇرايلى، بەينەلى تىركەستەر وپ-وڭاي ءتىل ۇشىنا ۇيىرىلە كەتەدى. ەركىن توگىلتىپ، مەجەلى جەرگە جەتىپ بارىپ تىزگىن تارتقان. 4-ا فورماتپەن لىقا تولعان سەگىز پاراق. گازەتتىڭ ءبىر بەتىنە جەتە-عابىل. ەكى-ءۇش سۋرەت قوسسا، تولىق بەت دەگەن سول. ۇستىنەن مۇحيات قاراپ، جاداعاي-جايداق تۇسىن جەتىلدىرىپ، تىم اسىرەلەپ جەلپىنتىپ جىبەرگەن جەرىن جونىپ – رەداكتسيالاپ شىقتى دا ينتەرنەتتى قوستى. جارتى ساعات وتەر-وتپەستە ەكراننان جەلكە شاشى جالبىراپ شەف-رەداكتور كورىندى. كوپ جازىپ، از سويلەيتىن جىگىت. ايتار ءسوزى بەت-بەينەسىندە جازۋلى تۇرادى. بار باعاسىن باس بارماعىمەن كورسەتىپ، الاقانىن سوقتى دا: «جالعاسىن كۇتەمىز، و، كەي» دەدى ەكراندى جانارىنداعى جىلى كۇلكىسىمەن تولتىرىپ.

جازعانىنا ءوزى دە ريزا ەدى، بىلدەي رەداكتوردىڭ ماقتاۋى مەرەيىن تاسىتىپ جىبەردى. سەرەيگەن دەنەسىن جەپ-جەڭىل قوزعاپ، ورنىنان سەرپىلە كوتەرىلدى. سيگارىن جۇرە تۇتاتىپ تەرەزە الدىنا كەلدى. ءتۇتىن يىسىنەن توبەدەگى تۇيمەدەي قىزىل جارىق لىپ كوگەرىپ اۆتوماتتى اۋاسورعىش ىسىلداي جونەلدى. قوس تاناۋىنان بوزداي شىققان قۇلاش-قۇلاش ءتۇتىپ اۋاعا جايىلماي تىك شانشىلىپ جىلانقۇيرىقتانا توبەنى بۇرعىلاپ جاتىر. جوتانىڭ توبەسىندە تاقياداي دوڭگەلەنگەن قوس قاباتتى وتەلدىڭ تەرەزەسىنەن تۇنگى شاھار تۇگەلدەي كوز اياسىنا سىيىپ، قىزىلدى-جاسىلدى جىپىلىقتاعان وتتار كوكجيەككە دەيىن كەنەرلەي تولقىپ-توڭكەرىلىپ لىپىل قاعادى. ءار تۇستا مەن مۇندالاعان ەڭسەلى عيماراتتاردىڭ توبەسى مەن قاسبەتتەرىندە وتتى شەڭبەر جۇگىرە جانىپ التىن بارەلۆتى قىزىل الاۋعا بولەپ تۇر. تانىس سۋرەت. كوزىنە وتتاي باسىلدى. ءوزىنىڭ موينىنداعى كرەستە دە وسىنداي بەينە بار. ءدال قيىلىسىندا بەدەرلەنگەن. جەتى اتاسىنان بەرى كەلە جاتقان كرەست. تازا التىن. شىنجىرى دا التىننان تۇيىگەن. كەۋدەسىندەگى اقشۋلان ءجۇننىڭ اراسىنا كومىلگەن كرەستى الاقانىمەن سالماقتاپ، ۇقساتۋىن ۇقساتسا دا ونشا سەنىڭكىرەمەي ورتاداعى ويماقتاي سۋرەتكە ۇڭىلە قارادى. جوق، كوزى الداماپتى. كوشىرىپ العانداي ۇقساس. سوندا بۇل نەنىڭ نىشانى بولعانى؟ باليعاتقا تولىپ العاش رەت كوستەلدە ءوز بەتىنشە شوقىنعان كۇنگى مەيرامدا اكەسى وسى كرەستى موينىنا تاعىپ ەدى. شەڭبەر ىشىنە شەكىپ بەدەرلەنگەن بۇلىڭعىر بەينەنى كورسەتىپ: «مىناۋ – ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدى وسى دىنگە ەنگىزگەن اۋليەنىڭ سۋرەتى» دەگەن. بالا كوڭىل ءمان بەرمەي باياعىدا ۇمىتىلعان سول ءسوز قىرىق جىلدان سوڭ كوكەيىندە قايتا جاڭعىردى. اۋەستىك بيلەپ، جۇمباقتىڭ سىرىن شەشكەنشە دەگبىر تابا الار ەمەس.

سەر روبەرت قايتا كومپيۋتەرىن قوستى: كاتوليكتىك كرەستەر جونىندەگى انىقتامانى اشۋعا اۋىزشا بۇيرىق بەردى. سايتتار ساپىرىلىسا اشىلىپ، ىزدەگەنىن ىلەزدە تاۋىپ الدى. مىنە، قىزىق، موينىنا تاعىپ جۇرگەن اۋليەسى ۇلۇع ءسارۋاردىڭ ءوزى بولىپ شىقتى! ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىقتا سۋرەتىمەن قوسا ءبىر جارىم بەت ءماتىن ارنالعان. كۇن سيپاتتى ءوزى بيلەگەن مەملەكەت شەگىندە الەمدىك دىندەردىڭ ىنتىماقتاستىعىنا اسا زور كوڭىل ءبولىپتى. ءار قالادا الا-بولەسى جوق، مەشىت، شىركەۋ، كوستەلدەر مەن سيناگوگالار قاتار بوي كوتەرەدى. كىم قانداي ءدىن تۇتىنام دەسە دە ءوز ەركى. تەك تىنىشتىق پەن بىرلىككە نۇقسان كەلتىرمە. يسلام ەكسترەميستەرىمەن اياۋسىز كۇرەسىپ، ناعىز گۋمانيزمدى دارىپتەيتىن كاتوليتسيزمنىڭ كەڭ قانات جايۋىنا جول اشقانى ءۇشىن كوزى تىرىسىندە-اق ونى ۆاتيكان اپوستول دارەجەسىنە كوتەرەدى ءھام بايىرعى ءورشۇتستان جەرىنەن  شىققان كاتوليكتەرگە ونىڭ بەينەسى بەدەرلەنگەن كرەستى  تاعىپ ءجۇرۋدى وسيەتتەيدى.

«اينالىپ كەلگەندە ءوزىنىڭ دە وسى توپىراققا كىندىگىمەن بايلانعانى ما؟» بۇل جاڭالىققا سەنەر-سەنبەسىن بىلمەي سەر روبەرت  اڭ-تاڭ كۇيى اڭىرىپ وتىرىپ قالدى. وتباسىنىڭ شەجىرەسىن تاراتىپ حاتقا ءتۇسىرۋدى ءاۋ باستان قۇنتتاماعان اۋلەت. وندايدى ەشقايسىسى قاجەت قىلىپ كورگەن ەمەس. بار بىلەتىنى – ءۇشىنشى اتاسى بريتان سارايىنا سىڭىرگەن ايرىقشا قىزمەتى ءۇشىن گراف مارتەبەسىنە يە بولعان ەدى. سودان بەرگى ۇرپاق گراف اتانىپ كەلەدى.

سەر روبەرت ءوزىنىڭ سەگىزىنشى اتاسىنىڭ ەۋروپاعا قالاي قونىس اۋدارعانىنان بەيحابار-تىن. بوقباەۆ اجەپتاۋىر جوعارى لاۋازىمدى قىزمەت اتقارسا دا ۇنەمى بىرەۋدىڭ كولەڭكەسىندە جۇرەتىن جىگەرسىز جان ەدى. وزدىگىمەن العا ۇمتىلۋدى بىلمەيتىن. بىراق جۇمىسىنا ىقتياتتى، تاپسىرعاندى تاستاي قىلاتىن. وسى قاسيەتىن باعالاپ، باستىعى وسكەن سايىن جانىنان تاستايماي وزىمەن بىرگە الىپ ءجۇردى. ءسويتىپ كۇندەردىڭ كۇنىندە ۇلكەن باستىقتىڭ عۇزىرىنداعى ۇلكەن مەكەمەدە جاۋاپتى قىزمەت اتقارىپ جاتقان. اياق استىنان توبەدەن جاي تۇسكەندەي، قارسىلىق مايدانىنىڭ كوسەمى قاراقشى قولىنان قازا تاۋىپتى دەگەن سۋىت حابار دۇڭك ەتە ءتۇسسىن. تاۋ اراسىنا اپارىپ ايۋاندىقپەن اتىپ ءولتىرىپتى. اقىل-پاراساتىمەن جۇرتتىڭ زور سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنىپ جۇرگەن اسا بەدەلدى تۇلعا ەدى. ەل كۇڭىرەنىپ دۇرلىگىپ كەتتى. اۋەلدەن قارجاسىپ، ءتىسىن باسىپ جۇرگەن رەسمي بيلىك بىردەن باسىن اراشالاپ، بۇل ىسكە قاتىسى جوق ەكەنىن سول كۇنى-اق مالىمدەگەن. ايتكەنمەن قىلمىسكەردى ۇستاپ، حالىقتىڭ  كوزىنە كورسەتپەيىنشە كۇدىك ارىلا ما؟

بوقباەۆ ۇيىنە كەش قايتاتىن ادەتىمەن بۇگىن دە ەلدىڭ سوڭىندا قالىپ، جۇمىسىن تاپ-تۇيناقتاي عىپ بولعان سوڭ، تۇرۋعا ەرىندى دە روليكتى، بىلقىلداق كرەسلونى قۇيرىعىمەن سىرعىتىپ اتشاپتىرىم بولمەنىڭ كىرەبەرىس بۇرىشىنداعى سەيفتىڭ جانىنا بارعان. اپىل-عۇپىل كودىن باسقان بويدا تەمىر ەسىك ەسىنەي اشىلدى. قايدان كىرگەنى بەلگىسىز، قىرلى ستاكاننىڭ ەرنەۋىنە جەتە الماي جالپ-جالپ قۇلاپ، قايتا ورمەلەگەن ءبىر سەمىز كوك شىبىن بىج ەتىپ ارەڭ ۇشىپ مۇنىڭ ماڭدايىنا كەپ قونعان. «كەت-ەي!» دەپ الاقانىمەن قاعىپ ءتۇسىردى دە تابانىمەن بىرت ەتكىزدى. «بۇل نالەت تە جاقسىنىڭ ءدامىن بىلەدى-ەي. زا ۋدوۆولستۆيە پلاتيت نادو. جات ەندى جايراپ. ۆسە حوروشو ۆ مەرۋ. الكاش!» ستاكاندى جيىركەنە ۇستاپ، ەرنەۋىن سالفەتكامەن مۇحيات ءسۇرتتى. تاناۋىن ءتۇرتىپ-قاشقان سىرالعى ءيىس بويىن الىپ، ءىشىن ەلجىرەتىپ بارادى. تالايدىڭ ءدامىن تاتتى عوي، بىراق «بەلۋگاعا» جەتەرى جوق. باعانا تۇستىكتەن كەيىن بۋىنىما ءتۇسىپ كەتەر دەپ تارتىنا جارتى ستاكاندايىن عانا قاعىپ العان. ءالى دە سيپاما ستاكانداي بار. قازىرگى  باستان كەشەر ءلاززاتتى ءساتتىڭ شىرىن ءدامى تاڭدايىندا ۇيىپ سەيفتىڭ تۇكپىرىندەگى قازمويىن شولمەككە قولىن سوزا بەرگەن. كەنەت كابينەتتىڭ ەسىگىن جۇلقا اشىپ ەكى جىگىت كىرىپ كەلدى. جۇرىستەرى سۋىت. بوقباەۆ شولمەككە جەتپەي جول ورتادا قاڭتارىلعان قولىن وقىس تارتىپ الىپ،  ىشىندەگىسىن بايقاپ قالماسىن دەگەن قاۋىپپەن سەيفتىڭ قاقپاعىن سارت ەتكىزىپ يتەرە  سالدى. توبە شاشى جيدي باستاعان  جالپاق بەت تاپال سارى كۋالىگىن جىلت ەتكىزىپ: «كوميتەتتەنبىز» دەدى. بوقباەۆ اڭ-تاڭ. سۇيرەتىلىپ ورنىنان تۇردى. «ۇندەمەستەر ىزىنە تۇسەتىندەي نە ءبۇلدىرىپ قويدى؟» ساناسىن قالاي ساپىرىلىستىرسا دا قاپەلىمدە ويىنا ەشتەڭە ورالار ەمەس. بار پالەنى اراقتان كوردى. «جاسىرىپ ىشەتىنىن ءبىلىپ قويعان عوي. وسى كابينەتتىڭ ءبىر جەرىندە  جاسىرىن كامەرا بار. ءبارىن باقىلاپ وتىرادى دەگەندەرى راس بولدى-اۋ.»

– «سىزبەن سويلەسەتىن شارۋا بوپ تۇر. وتىرىڭىز!» – دەدى الگى شىڭىلتىر داۋىسپەن بۇيىرا. ۇشەۋى ستول باسىنا جايعاستى.

– «سىزگە وپپوزيتسيا ليدەرىنىڭ قازاسىنا بايلانىستى ماسەلەمەن كەپ وتىرمىز».

 «وعان مەنىڭ نە قاتىسىم بار» دەگەندەي، بوقباەۆتىڭ بادىراق كوزى ودان سايىن شاراسىنان شىعىپ كەتتى.

– «ارالارىڭىز قانداي ەدى؟

– «سىرتتاي تانىستىعىم بولماسا، ارالاسىم جوق».

– «ەشقانداي كيكىلجىڭ بولماپ پا ەدى؟»

– «قايداعى كيكىلجىڭ؟ ارالاسىپ كورگەن ادامىم ەمەس دەپ ايتتىم عوي؟»

– ء«الى دە ويلانا ءتۇسىڭىز! – جالپاق سارىنىڭ ەزۋىن جىمىسقى كۇلكى ءتۇرتىپ ءوتتى. – وسىدان ءۇش جىل بۇرىن ءسىزدى قارالاپ گازەتكە ينتەرۆيۋ بەرگەن جوق پا؟ «تومەنگى پالاتانىڭ كانتسەليارياسىندا وڭعان ادام جوق، باسشىسى بوقباەۆتىڭ اۋزى اراقتان بوسامايدى، ماسكۇنەم» دەگەنى قايدا؟

– «وي، قۇداي-اي، كىم نە دەمەيدى، ايتتى – قالدى. ونداي-وندايدى كەك تۇتا بەرسەك، كوكىرەگىمىز قوقىس قويماسىنا اينالىپ كەتپەي مە؟»

– «ايتكەنمەن، كەزىندە كۇيىنگەن بولارسىز؟»

– «البەتتە، پەندە ەمەسپىز بە. مەنىڭ ىشكەنىمدە نە اكەسىنىڭ قۇنى بار دەپ ىزا بولعانىم راس. كەيىن ۇمىتىپ كەتتىم.»

– «ال، بۇنىڭىز – وتىرىك! – دەدى تاپال سارى استىنداعى كرەسلونى سىقىرلاتا شالقالاپ. – بىزدەگى مالىمەت بويىنشا، ماسەلە مۇلدەم باسقاشا. وپپوزيتسيا كوسەمىن اتقان جەندەتتى ۇستادىق، ءجىپتىڭ ۇشى سىزگە كەلىپ تىرەلدى.»

– «قالاي؟» – بوقباەۆتىڭ كوزى الايىپ، جۇرەگى توقتاپ قالا جازدادى.

– ء«سىزدىڭ تاپسىرماڭىزدى ورىنداعان. سەنبەسەڭىز، مىنە، تەرگەۋ كەزىندە ءوز قولىمەن جازعان تۇسىنىكتەمەسى. – قۇمىرسقانىڭ ىزىندەي قيقى-جيقى ۇساق ارىپپەن جازىلعان ەكى پاراقتى الدىنا تاستادى. – ءسىز – كەكشىل ادامسىز. انا جىگىتتىڭ نامىسىڭىزعا تيگەن ءسوزىن ۇمىتپاي ىشتەي قورلانىپ ابدەن قۇسالانعانسىز. بەدەلىمدى ءتۇسىردى، لاۋازىمىم وسۋگە كەدەرگى جاسادى دەگەن كۇيىكپەن كەك الۋعا بەكىنگەنسىز. اقىرى بانكتەن 70 مىڭ دوللار نەسيە الىپ، كيللەر جالداعانسىز!..»

جۇرەگىن ىزا مەن ۇرەيدىڭ وتكىر تىرناعى قاباتتاسا بۇرگەن بوقباەۆ:

– «جوق، بۇل – جالا!» – دەپ باج ەتىپ ورنىنان اتىپ تۇرعان. باعانادان بەرى اڭگىمەگە ارالاسپاي ءۇن-ءتۇنسىز وتىرعان قارا جىگىتتىڭ ءوڭى سالعىرت بولعانمەن قيمىلى شالت ەتكەن، شاپ بەرىپ بىلەگىنەن ۇستاي العان. نە بۇيىراسىز دەگەندەي باستىعىنا سۇراۋلى جۇزبەن قارادى.

–       ء«سىز تۇتقىندالدىڭىز! – دەدى جالقاق سارى ۇنىنەن ىزعار ەسىپ. سودان سوڭ كومەكشىسىنە قاراپ يەك قاقتى. – كىسەن سال!»

قوس بىلەگىنە سۋىق كىسەن سارت ەتىپ كيىلگەندە «بىتكەن جەرىم وسى» دەپ ويلاعان بوقباەۆ وكىرىپ ورنىنا وتىرا كەتتى. بىلق-سىلق دەنەنى ولىك سۇيرەگەندەي ەكى جىگىت ەكى جاعىنان دەمەي كوتەرىپ، ەسىك الدىنداعى ماشيناعا ازەر اپارىپ كىرگىزگەن.

ءۇش ءارىپتىڭ تۇرمەسىندەگى ءۇش كۇننىڭ  ىشىندە نە كورگەن جوق. تانىنە داق تۇسپەگەنمەن، «مادەنيەتتى» تۇردە جۇرگىزىلگەن «تاربيەلىك» جۇمىستان كەيىن بارىنە كونگەن. مۇرىنىن تەسكەن تايلاقتاي جەتەلەگەن جاققا لىپىپ تۇردى. ءسال تارتىنشاقتاسا، پروتيۆوگاز دايىن. باسىنا كيگىزە ساپ، اۋا كىرەتىن تۇتىكشەنى باسا قويسا – ءبىتتى، ەكى مينۋتقا جەتپەي الدى-ارتىنان قويۋ-سۇيىعى قاتار اتقىلاپ، و دۇنيەنىڭ ەسىگىن ءبىر قاعىپ قايتادى. سودان كەيىن قارسىلاسىپ كور. ايت دەگەنىن ايتتى، جاز دەگەنىن جازدى. اراداعى كيكىلجىڭنىڭ ناتيجەسىندە تۇتانعان ىزا-كەك قوزا-قوزا كەلە وي-ساناسى تۇماندانىپ وسىنداي اۋىر قىلمىسقا بارعانى جايلى پارلامەنكە اشىق حات جولداپ، كەشىرىم وتىنگەن. ءادىل سوت ەشتەڭەگە قاراماستان، زاڭنىڭ قاتال ءتارتىبى بويىنشا 25 جىلعا كەستى. ايتسە دە الگى جىگىتتەر ازامات ەكەن. سوزدەرىندە تۇردى. تۇرمە دەگەن اتى بولماسا، كۋرورتپەن پارا-پار. دۇرمەك باسىلىپ، بىرەر جىل كوز الداعان سوڭ، جۇرەك تالماسىنان ءولدى دەپ اكتى جاسادى دا، مۇنى ءبىر-اق تۇندە جاسىرىن شەكارا اسىرىپ جىبەردى. ەڭبەگىن باعالاپ، جەكە ەسەپ-شوتىنا جەتى ۇرپاعىنا جەتەرلىك اقشا اۋداردى. بوقباەۆتان باكبايوفقا اينالىپ، ەۋروپانىڭ قاق تورىنە قونىس تەپتى. بۇل جاقتا كىسىنىڭ باعاسى بايلىعىمەن ەسەپتەلەدى ەكەن. ەن داۋلەتتىڭ ارقاسىندا از جىلدا-اق بەدەلدى اۋلەتكە اينالعان. تالاي قانمەن ارالاسىپ، تارىداي شاشىلعان سول اۋلەتتىڭ سارقىتى مىنە، عاسىردان عاسىر وزعاندا اتا-باباسىنىڭ توزعان توپىراعىن باسىپ تۇر.

 

6

 

بيوكۇمبەز استىنداعى شاعىن شاھاردا جيدەك-ميۋانىڭ كەيبىر ءتۇرى جىلىنا التى رەت جەمىس بەرەدى ەكەن. جىل – ونەكى اي جاز، جاز بولعاندا دا اپتاپسىز – قوڭىرجاي. كۇن مەن ءتۇننىڭ دە پارقى شامالى. بيوقابات كۇندىز شاقىرايعان كۇننىڭ جارىعىن جۇمسارتىپ، تۇندە اي مەن جۇلدىزدىڭ ساۋلەسىن كۇشەيتىپ، جارىقتى ءبىر قالىپتى ۇستاپ تۇراتىندىقتان وسىمدىك بىتكەن ۇزدىكسىز وسەتىن. سەر روبەرت سوڭعى ەكى كۇندە قالانى ەنى مەن ۇزىنىنان وڭدى-سولدى كەسكىلەپ قىرىق رەت شارلاعان شىعار. جول جيەگىندە قاز-قاتار تىزىلگەن جايمالار جەمىس-جيدەكتەن قايىسىپ تۇر. سۋبتروپيكالىق ايماقتاردا وسەتىن ميۋانىڭ جەتى اتاسى وسىندا. تاناۋ قىتىقتاپ تابەت شاقىرعان مىڭ-سان حوش يىستەن باسىڭ اينالعانداي. ءبىر بايقاعانى – مۇندا اش ادام دا، ماس  ادام دا جوق. تاماق سۋ تەگىن بولعانمەن، اراق-شاراپ ۋداي قىمبات. بۇل كەرەعارلىق ورشۇتتەرگە قيىن ەكەن، قاي دۇكەنگە بارساڭ دا، ەكى ءتۇرلى كوزدەرى ەكى جاققا قيسايىپ، سورەدەگى ازازىلدەي ارباعان شولمەكتەرگە تەلمىرىپ تۇرعانى. قايدا قاراساڭ دا الدىڭنان مەن مۇندالاعان ءبىر-ءبىر عاجاپ: اينەك ىشىندە اق ايۋىمەن قامالعان انتراكتيدا، شاعىن دجۋنگلي، تۇيەگە ءمىنىپ حەوپس  پيراميداسىنىڭ جانىندا سۋرەتكە تۇسەسىڭ، قۇزدان شانشىلا قۇلاپ بۇرق-سارق سارقىراعان نياگارا... تورتكۇل دۇنيەنىڭ تۇكپىرىندەگى كەرەمەتتىڭ ءبارىنىڭ مىڭ-ميلليون ەسە كىشىرەيتىلگەن كوشىرمەسى وسىندا. كوز بەدەرىنە كوشىرگەن قيماس سۋرەتتەردى اسەرلى تىلمەن كەستەلەپ، كەزەكتى رەپورتاجىن كومپيۋتەرگە ديكتوۆكا جاسادى دا جولعا دايىندالدى.

 ەندىگى بەتالىسى – ءورشۇتستاننىڭ بايتاق دالاسىن ارالاۋ. شىعارىپ سالۋعا مەردىڭ ءوزى باس بولىپ ءبىر توپ ىعاي مەن سىعاي كەلدى. يىعىنا زەرلى شاپان جاپتى. داستۇرلەرى سولاي بولسا كەرەك. كۇن سيپاتتى ءسارۋاردىڭ كەزىندە جينالعان ءجۇز مىڭ شاپان بار ەكەن. سونىڭ ءبىرى. «ۇلى پاتشادان تابارىك» دەدى. اسا مارتەبەلى مەيماندارعا عانا تارتۋ ەتەتىن كورىنەدى. قالا داربازاسىنا دەيىن شىعارىپ سالىپ، قايىر-حوش ايتىستى. سىرتقى الەم – اپتاپ. ءبيوموبيلدىڭ تەرەزەسىن ءسال تۇسىرسەڭ، ساڭلاۋدان سىزدىقتاعان ىستىق اۋا تيگەن جەرىن شوقتاي قاريدى. قىبىر ەتكەن تىرشىلىك يەسى جوق، قىلتاناقسىز ءولى دالا. سۋسىما قۇمدى سۋىرا تارتىپ توبەسىمەن كوك تىرەي شانشىلىپ تۇرعان قۇيىندى عانا كورەسىڭ. ءۇش-ءتورت كۇن بويى قوڭىر سالقىنعا ەتى ۇيرەنىپ قالعاندىكى مە، بيوموبيلدەن ءتۇسىپ، ون قادامداي جەردەگى فلايەرگە جەتكەنشە قۇم ۇشىرىپ ۇيتقي سوققان ىستىق جەل بەت-اۋزىن كۇيدىرىپ جىبەرە جازدادى. قالىپتى رەجيمدە تۇرعان فلايەردىڭ ءىشى راحات.

– قاي جەردىڭ اۋاسىمەن تىنىستاعىڭىز كەلەدى؟ – دەدى قاسىنداعى كۇرپىلدەك كرەسلوعا كۇمپ ەتىپ بەلۋارىنان كومىلگەن قوسشى جىگىتكە قاراپ. جىگىت تۇسىنگەن جوق، ايتسە دە ونىسىن بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ،   قاشىرتا جاۋاپ قاتتى.

– ماعان ءبارى ءبىر.

– ەندەشە فلوريدا ءجون بولار. – سەر روبەرت كلاۆياتۋرانىڭ ءبىر تىلشەسىن باسىپ قالىپ ەدى، قاپتالداعى جالپاق ەكران جارق ەتىپ جانىپ، ۇشى-قيىرسىز شالقىعان تەڭىزدىڭ اقباس تولقىنى القىنىپ كەلىپ ءدال اياقتارىنىڭ استىنا جەتە بەرىپ جىعىلدى. جاعانى شىلپ-شىلپ سوعىپ تەڭسەلگەن تولقىننىڭ شۋىلى مەن جوعارى-تومەن قالىقتاعان توپ شاعالانىڭ شاڭقىلى اينالانى كەرنەدى. قۇلاققا مايداي جاققان تابيعي دىبىسپەن جارىسا تەڭىزدەن ەسكەن سالقىن لەپ بەتىڭە دىم بۇركىپ سارايىڭدى اشا تۇسەدى. سەر روبەرت باراتىن جەردىڭ كوورديناتتارىن كومپيۋتەرگە ەنگىزىپ، پۋلت ارقىلى ۇشۋعا بۇيرىق بەرگەن. فلايەر ءدىرىلسىز، دىبىسسىز جايلاپ كوتەرىلىپ، قالىقتاي جونەلدى. سىرت قاراڭعى تارتىپ، يلليۋميناتوردان بىرازعا دەيىن ەشتەڭە كورىنبەدى. تەك شارىقتاپ كوتەرىلگەندە عانا تۇنەك سەيىلىپ، توڭىرەك ايقىندالدى. تومەندە تۇتەگەن داۋىل. جالى جەلپ-جەلپ ەتىپ ءبىرىن ءبىرى قۋالاعان تۇيدەك-تۇيدەك قۇم تولقىندار. يلليۋميناتوردان سىرتقا ۇڭىلگەن قوسشى جىگىت مۇڭايا باسىن شايقادى.

– جىل-ون ەكى اي وسى. جەل قالاي قاراي سوقسا، سولاي قاراي جوڭكىلە كوشەدى.

انە-مىنە دەگەنشە بولعان جوق، قيىرسىز قۇم جازيرانىڭ ساۋىرىن شۇرق-شۇرق تەسكىلەپ قاڭقيعان ۇيلەردىڭ قاڭقاسى كورىندى. ءبارى جانتايا قۇلاپ، جارتىلاي كومىلگەن، كوبى شاربولاتپەن شەگەندەپ قۇيىلعان 20-30 قاباتتى ەكەن، ۋاقىت ۇكىمىنە يلىكپەي جۇدىرىق بىلەپ، ءتىپ-تىك قالپى قاتىپ قالىپتى.

- الدىڭعى كۇنگى ولكەتانۋ مۋزەيىندەگى كينولەنتادان كورگەن قالانىڭ ورىنى وسى ما؟

– ءيا.

فلايەر اتشاپتىرىم راديۋسپەن شەڭبەر سىزا ءبىر اينالىپ شىقتى دا قالا اۋقىمى كوز اياسىنا ەركىن سيار بيىكتىكتە ءدىرىلسىز قالىقتاپ تۇردى. سەر روبەرت اينالاسىنا تەلمىرە قاراپ، كەشەگى كورگەن كوز الدىنداعى پەيىش باعىن ىزدەپ تۇر. ءۇنسىز تۇيىلگەن مەيماننىڭ كوڭىل-كۇيىن تۇسىنگەن قوسشى جىگىت سيپالاقتاپ ءسال وتىردى دا  تاماعىن كەنەدى:

– ورشۇتتەردىڭ بابالارىنان جەتكەن مىنانداي اڭىز بار: قۇداي ادامداردى جاراتىپ، كىم قانداي كاسىپ ىستەگىسى كەلەدى دەپ سۇرايدى. ورشۇتتەردىڭ باباسى «مەن باقتاشى بولام» دەيدى. قۇداي: «ايتاتىن ءتىلى، ويلايتىن اقىلى جوق، وتقا ايداساڭ – وتقا، سۋعا ايداساڭ سۋعا ءتۇسىپ كەتەتىن ماقۇلقاتقا باس-كوز بوپ، كۇتىپ-باعام دەسە، مۇنىڭ جۇرەگى مەيىرىمدى بولعانى» دەپ، سۋلى، شۇيگىندى جەردەن قونىس ءبولىپ بەرەدى. نيەتىنە قاراي نەسىبە العان ادامزات ۇرپاعى ءوسىپ-وركەن جايادى. ونەرى كەمەلدەنىپ، نەبىر كەرەمەتتەردى جاسايدى. ايتسە دە كوڭىلدەرىنە كۇپىرلىك كىرىپ ءبىز قۇدايدان دا كۇشتىمىز دەپ كەۋدە قاعادى. قۇداي ولاردىڭ اقىل-پاراساتىن سىناماق ءۇشىن جەل مىنگىزىپ جىندى جەرگە جىبەرەدى. دانىشپانمىن دەپ كۇپىنگەن پەندەلەر ءبىر-اق كۇندە جىننىڭ ويىنشىعىنا اينالادى. جىن ەركەكتىڭ كوزىن ايەل، ايەلدىڭ  كوزىن ەركەك بوپ اربايدى. جاۋىزدىڭ قولىنا قىلىش ۇستاتادى، ىنساپسىزدىڭ ىندىنىن وياتادى. جىن ەلدى ازدىرىپ، جەل جەردى توزدىرىپ، تىرشىلىك قۇريتىن بولعان سوڭ قۇداي اياۋشىلىق  تانىتىپ، كومەككە پەرىشتەنى جىبەرەدى. پەرىشتە جىندى الداپ قۇمىرانىڭ ىشىنە  كىرگىزەدى دە اۋزىن تىعىنداپ تەڭىزگە لاقتىرادى. جەلدى تاس بەكىتىپ تاۋدىڭ اراسىنا قاماپ تاستايدى. بايتاق جەرگە قايتادان قۇت قونىپ، باراكات ورنايدى. ادامدار اسىپ-تاسىپ تاعى دا ءتاۋباسىن ۇمىتا باستاسا كەرەك. ىنساپتان ايرىلىپ، ەسى-دەرتى تەك بايلىققا اۋادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە تولقىن قاقپاقىلداپ اكەلىپ قۇمىرانى جاعاعا شىعارادى. تەڭىز قاتتى تولقىپ جارتاسقا سوققاندا، قۇمىرا بىت-شىت سىنادى. قىپ-قىزىل شايان بوپ سۋعا توپ ەتە تۇسكەن جىندى سول ساتتە-اق جايىن جۇتىپ قويادى. اۋعا تۇسكەن جايىندى بالىقشى جەيدى. ءسويتىپ جىن ادامنىڭ ىشىنە قايتادان كىرىپ الادى. ەندى ويىنا كەلگەنىن جاسايدى. وكسىپ، ۇلىپ، وكىرگەن جەلدى قاماۋدان بوساتۋ ءۇشىن تاۋدى التىنعا اينالدىرىپ جىبەرەدى. التىن كورسە ادامدا ەس قال ما؟ جاپا-تارماعاي جابىلىپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە تاۋدى تىپ-تيپىل قيراتىپ جوق قىپ جىبەرەدى. ەركىندىككە شىققان جەل مىنە سودان بەرى تەڭىزدىڭ تولقىنىن شايقاپ، دالانىڭ سۋسىعان قۇمىن ساپىرىپ تولاسسىز ۇيتقىپ جۇرگەن كورىنەدى.

سەر روبەرت مىسقىلداي ەزۋ تارتتى:

– ورشۇتتەردىڭ باباسى  ارتىنا وسەر ۇرپاق قالدىرماسا دا ەستى ءسوز قالدىرعان ەكەن! – ىلە ەرىن ۇشىنان جىرىلا قاشقان كۇلكىسىن جيىپ الا قويدى. - قۇدايىم-اۋ، وسى جەردە اسپانمەن تالاسقان الىپ تاۋ بولدى دەگەنگە كىم سەنەدى!؟  كوككە ۇشتى ما، جەرگە كىردى مە – قايدا كەتتى؟

– ادامنىڭ وڭەشىنە ءتۇسىپ كەتتى. دۇنيەدەگى زات بىتكەنگە تەك ءىشىپ-جەيتىن نارسە دەپ قاراعان كەزدە ءبارىنىڭ اقىر-ءتۇبى وسىلاي بولماق.

– عالىمدار  تەڭىزدىڭ تۇبىندە كوزى قارنىنا بىتكەن ءبىر قۇبىجىق بار دەيدى عوي. جەمتىگىن تەك قارىنىمەن كورەدى ەكەن.

– ادام دا سول ماقۇلقاتتىڭ ءبىر تۋىسقانى شىعار.

سەر روبەرت يلليۋميناتوردىڭ شىنىسىن تومەن ءتۇسىرىپ سىرتتاعى ۇيتقىعان جەلگە قۇلاق ءتۇردى. ولگەن قالانىڭ مولاسىنا جوقتاۋ ايتىپ ۇلىپ تۇر. ءدىرىلسىز ءبىر ورىندا قالىقتاعان فلايەر ءولى قالانى جانە ءبىر اينالىپ شىقتى دا مۇڭلى كوڭىل، قايرانسىز وكسىكپەن حايىر-حوش – جوقتاۋ ايتىپ كەلەسى باعىتقا بەت تۇزەگەن. ۇيتقىعان قۇمدى داۋىل تالايعا دەيىن قاناتى تالماي ىلەسىپ كەلدى. بىرتە-بىرتە جەر بەدەرى وزگەرىپ جوتا-جىلعالاردىڭ سۇلباسى كورىنە  باستاعان، سوندا عانا جەر باۋىرلاپ جوڭكىگەن سان مىڭ اجداھانىڭ قاقشاڭداعان باسى سىلق ەتىپ جەرگە قۇلادى. تۇنەك سەيىلىپ باسقا الەمگە ەنىپ بارا جاتتى.

ەۋروپادا ءبىر ساعات-جارتى ساعاتتا ءبىر ەلدەن ەكىنشى ەلدىڭ شەكاراسىنا ءوتىپ كەتە بەرەسىڭ. مىناۋ نەتكەن جەتكىزبەيتىن كەڭىستىك؟

– وسىنىڭ ءبارى ءورشۇتتىڭ جەرى مە؟ – سەر روبەرت سيگاراسىن تۇتىندەتىپ سەرىگىنە سۇراۋلى جۇزبەن قارادى.

– بۇرىن بولعان.

– قازىر شە؟

– اركىمدىكى. الگى ءبىر ازىردەگى ۇستىنەن وتكەن كوك بۇيراتتى ولكە – كەزبەك ەلىنىڭ اۋماعى. ەكولوگيالىق اپات باستالعاندا بۇۇ-نىڭ قارارى بويىنشا شەكاراسىن كەڭەيتىپ العان. اينالدىرا جال كوتەرىپ، كوشەت وتىرعىزىپ قۇمنىڭ الدىن بوگەپ، جەرىن اپاتتان قورعاپ كالدى. ال مىناۋ – قىتايلار مەكەندەيتىن ايماق. بۇرىن «ورال تاۋلارىنا دەيىن ءبىزدىڭ جەرىمىز» دەپ مەكتەپ وقۋلىقتارىندا جازادى ەكەن. بابالارىنىڭ قيالداعان جەرىنە بالالارىنىڭ اياعى جەتتى. قان توگىپ سوعىسقان جوق، جىميعان جىلى كۇلكىسىمەن الدى. ورشۇتتەردىڭ باباسى اڭعال ەدى. جەردىڭ بابىن بىلەدى عوي، ەگىن ەگىپ ەلىمىزدى مولشىلىققا كەنەلتىپ قارىق قىلادى دەپ ميلليونداعان  گەكتار القاپتى ەلۋ جىلعا جالعا بەرەدى. مىسىق تابانداپ تىرناعى ىلىنگەن جەردەن ولار ولسە ايرىلسىن با. قاپتاپ كىرىپ، قۇرتشا ءوسىپ-ونەدى. وڭكەي سايدىڭ تاسىنداي بويداق جىگىتتىڭ ءبىرى جەرگىلىكتى قىزعا ۇيلەنسە، ءجۇزى قۇدا-جۇراعات بوپ شۇبىرىپ كەلە بەرەدى-كەلە بەرەدى. جىپىرلاتىپ كەنت-قىستاقتى سالىپ تاستايدى. تابانى ءتيىپ كەتكەن جەردىڭ ءبارى – «چاينا تاۋن». ەلۋ جىلدان كەيىن بوزاقيا جەرىن قايتارىپ الماق تۇگىلى، سول وڭىردەگى حالقىنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەي قالدى.

سەر روبەرت بەينەكامەرانى تومەنگە باعىتتاپ ەدى، ەكراننان باسقاشا الەم جارق ەتىپ، ساعاتتار بويى سۋسىعان اقشاعىل قۇمنان قارىققان كوزىنە جۇپ-جۇمساق بوياۋىن توستى. الاقانداي بوس جەر جوق. تەكشەلەنگەن ەگىستىكتەر كوك قۇراعى جايقالىپ قىر-جوتالاردىڭ باسىنا دەيىن شىعىپ كەتكەن. بارقىت جول پلانتاتسيالاردىڭ اراسىندا بالالارىن ارقاسىنا اسىپ العان ايەلدەردىڭ شي قالپاعى قاز-قاتار دوڭگەلەنەدى ساڭىراۋقۇلاقشا. ەتەك-جەڭى جيناقى شاعىن قىستاق، اق-قاراسى ارالاس، شالعىن اراسىندا جونى قىلتىلداعان قالىڭ تابىن ەكراندا شىر اينالىپ كوشىپ بارادى...

- بۇل دا بۇرىن بوزاقيانىڭ جەرى بولعان!- قوسشى جىگىت تومەندەگى كوكجيەككە دەيىن تۇتاسقان جاپ- جاسىل پلانتاتسيالارعا تۇنجىراپ قۇلازي قارادى.- قازىر شۇرشۇتتەردىكى.

- ونى دا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى الىپ بەرگەن بە؟

 - جوق. مۇنىڭ حيكاياسى تىپتەن كۇلكىلى!- جىگىت «كۇلكىلى» دەگەنمەن ءوزى كۇلگەن جوق، قايتا قاباعىنىڭ اراسى قاتپارلانىپ تۇكسيە ءتۇستى.- بۇرىن بوزاق  تايپالارى ءوزارا باقاس بولاتىن، باسەكەلەسىپ بىرىنەن- ءبىرى اسىپ تۇسۋگە تىرىساتىن. رۋلىق كىشكەنتاي امبيتسيالار ۇلتتىق ۇلى تراگەدياعا ۇلاستى. ءار تايپا ءوز باتىر- باعلانىن اسقاقتاتىپ، وزگەنى مويىندامادى. فولكلوردىڭ گەرويلارىنا دەيىن ءبولىسىپ الىپ، انادان مىناۋ ارتىق دەسىپ، جاق- جاق قىزىلكوز قىرقىسىپ جاتتى. ول از دەسەڭىز، «پاراگۆاي مەن ۋرۋگۆاي ءبىزدىڭ باراقباي، وراقباي دەگەن  باتىر بابالارىمىزدىڭ باسىپ العان جەرى عوي، قازىر   ولاردىڭ ۇرپاقتارى سوندا تۇرادى!» دەپ شالقايعاندا، كەۋدەسىنەن بۇرق- بۇرق شاپشىعان بۋعا نان پىسپەك تۇگىلى قارا تاس قورعاسىنداي بالقيتىن. باقىتسىز ەلدىڭ باتىر ىزدەيتىنى ىپ- راس. ءتىپتى ءبىر تايپا  ايدى اسپانعا ءبىر- اق شىعارىپ، قىرىق قايناسا سورپاسى قوسىلماس، ايدالاداعى ءششۇرشۇتتىڭ وزىنە اۋىز سالعان سوڭ نە جورىق. اناۋ- مىناۋ ەمەس ايداي الەمگە ايگىلى لي باو دەگەن ۇلى اقىندارىن  ماڭدايىنا ءمور باسىپ تاپا-تالتۇستە اتتان اۋدارىپ الادى. «ويباي- اۋ، بۇل ءبىزدىڭ ىلەدە تۋعان ىلەباي عوي، كەيىن ءشۇرشۇت ەلىنە عىلىم ىزدەپ بارىپ سوندا ءسىڭىپ كەتكەن. ءشۇرشۇت يت تە كىمدى باۋىرىنا تارتۋدى بىلەدى ەمەس پە! كانە، ءبىزدىڭ ىلەبايعا تەڭەسەتىن قانداي اقىندارىڭ بار، تۇگە؟» دەپ ەجىرەيىپ اينالاسىنا ايقۇلاقتانا قاراعاندا، ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىنا ءىلىنىپ قالادى ەكەن. ىلەبايدىڭ  التىنمەن اپتاپ توم- توم  كىتابىن اۋدارىپ شىعاردى. ىلەنىڭ ۇلى كولگە  قۇيار ساعاسىنا كۇندىك جەردەن كورىنەر ەسكەرتكىش سالدى. شۇرشەكەڭدەر نە ويلاعانىن كىم ءبىلسىن، ءلام دەگەن جوق. سىعىر كوزى سىزاتتانىپ، ميىعىنان جىميدى دا قويدى. سويتسە قۋلىعىن ىشىنە بۇگىپتى. وزدەرىنىڭ ەميسسارلارى ارقىلى تاراتقان لاقابىن ىستىق قاۋىپ بىتەۋ جۇتقان اۋەيى بوزاقتاردىڭ ەسەرلىگىنە  ايىزى قانعان  التىن ايدارلى ايداھار: «گەلىڭ،گەلىڭ، جاقىنداي ءتۇس» دەپ اۋزىن ارانداي اشىپ جاتا بەرەدى. جىلداردان جىلدار وزعاندا «جىگىتىم ورتا بويلى، دەمبەلشە، اڭگىمە بىلاي...»  دەپ قىڭقىل شىعارادى. لي باونىڭ جەتپىس جەتى اتاسى، سەكسەن سەگىز شەشەسى ءشۇرشۇت ەكەنىنە كوكتە قۇداي، جەردەگى ادام بىتكەن كۋا ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. «مىنە، بوزاقتار وزدەرى مويىنداپ، ساردالانىڭ قاق تورىندە ءبىزدىڭ لي باوعا ەسكەرتكىش قويىپ وتىر. بۇل جەردى ءبىر كەزدە ءشۇرشۇت مەكەندەمەسە، لي باو قايدان تۋادى؟ ءشۇرشۇتتىڭ تابانى تيگەن جەردىڭ ءبارى شۇرشۇتتىكى!» دەپ، ءوز شەگىنە سىيماي قۇرتشا قۇجىناعان قالىڭ ءشۇرشۇت  قارا تاسقىنداي ءبىر-اق لىقسىپ، بوزاق دالاسىنىڭ  شۇيگىندى پۇشپاعىنا توڭكەرىلە سالىپتى.

اتام زاماننان مال باققان كوشپەندى بوزاقيا تاريح كوشىنەن قالىسپاي قالا مادەنيەتىنە قادام باسقاننان كەيىن بىرتە-بىرتە ەكىگە جارىلعان. قالالىقتار مەن دالالىقتار بوپ ءبولىندى. باسقا وركەنيەتتىڭ كاۋسارىمەن سۋسىنداپ وسكەن، تۇسىنىك-تانىمى مۇلدەم بولەك جاڭا ۇرپاق ءوزىنىڭ مال باعىپ، ەگىن سالىپ اۋىلدا تۇراتىن قانداستارىنا جاتىرقاي قارادى، ولاردى ارتتا قالعان نادان، «مامبەت»، «مامبا» دەپ اتادى. توپىراعىنان تامىر ءۇزىپ قىبىلاسى قىرىق قۇبىلعان قالالىقتار اقىر ءتۇبى ورشۇتكە اينالدى دا، مامبەتتەر بابا داستۇرىنە كىندىگىنەن بايلانىپ ساحارادا قالىپ قويعان. سەر روبەرت ەندى سولاردى ءوز كوزىمەن كورۋگە اسىق، قوسشى جىگىتتىڭ ءتوندىرىپ ايتۋىنا قاراعاندا، تاماشا ءبىر رەپورتاج شىعاتىن ءتۇرى بار.

ەكى ساعات مۇعدارىندا مامبەتيانىڭ شەگىنە ىلىنگەن. ءبىر كەزدەرى و شەتى مەن بۇ شەتىنە قۇس قاناتى تالىپ ازەر جەتەتىن ۇلان-عايىر ايماقتى جايلاعانمەن كەلە-كەلە ءبىر بۇيىردەن الپاۋىت كورشىلەرى تىقسىرىپ، ەكىنشى جاعىنان سۇراپىل قۇم كوشكىنىنەن شەگىنە-شەگىنە كەڭ ساحارانىڭ ءبىر پۇشپاعىنا ىعىسىپ قالعان. قازىرگى قونىسى ويماقتاي عانا اۋماق. قولتىق-قويناۋى توعايلى، جايقالىپ سەلەۋ وسكەن قىرلاۋىت. ۇلكەن كەنت جوق، شاعىن قىستاقتار. كوشەلەرى قيقى-جيقى، شانشىلعان شىبىق كورمەيسىڭ. حالقىنىڭ كوبى قار تۇسكەننەن كوك شىققانشا تام ۇيلەردە قىستاپ، جاز بويى مال سوڭىندا كوشىپ-قونىپ جۇرەدى ەكەن. ءبىر قىزىعى، مۇنداعى كەنت-قىستاقتىڭ بىردە-بىرىندە كۇن پاديشانىڭ سۋرەتى نە ەسكەرتكىشى جوق. «بۇل قالاي؟» دەپ تاڭدانىسىن جاسىرا الماي قوسشى جىگىتتەن سۇراعان. ناداندىقتى قويسايشى، مامبەت دەسە مامبەت-اۋ. ۇلى ءامىرشى ولگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە-اق: «بىزگە ءبىر قۇداي جەتەدى، ەكىنشى قۇدايدىڭ كەرەگى جوق!» دەپ ەسكەرتكىش بىتكەندى تۇگەل قيراتىپ، سۋرەتتەردى ورتەپ جىبەرىپتى.

شەتەلدىك مارتەبەلى مەيمان كەلەتىنىن الدىنا الا ءبىلىپ وتىرسا كەرەك، بۇلار كەلىپ قونعان القاپتا، ارالارىنا جارتى شاقىرىمداي جەر تاستاپ ءۇش جوتانىڭ باسىندا ونشاقتى ۇيدەن شوعىرلانىپ ءۇش اۋىل وتىر. مەشىتتىڭ كۇمبەزىندەي كوك شالعىننىڭ ۇستىندە دوڭگەلەنگەن اپپاق كيىز ۇيلەر. بىرىنەن ءبىرى اۋمايدى. ساندارى دا بىردەي. مۇندا الدەنەندەي سيمۆولدىق ءمان بار-اۋ دەپ ويلاعان سەر روبەرت:

– ۇيلەر نەگە ءۇش توبەنىڭ باسىنا بولەك-بولەك تىگىلگەن؟ – دەدى جولداسىنا قاراپ.

– مامبەتتەر ءۇش جۇزگە بولىنەدى. شىڭعىسحان زامانىنان بەرى قالىپتاسقان ءۇردىس. ءار ءجۇز ءوز ىشىنەن تايپا، رۋ، اتاعا جىكتەلەدى. ءار اتا بولەك اۋىل بوپ وتىرادى. ءسىز سياقتى زور مارتەبەلى مەيمان كەلە جاتقان سوڭ، ءار ءجۇز ءوز ۇيلەرىن تىگىپ قارسى الايىن دەگەن عوي.

وشاق باسىنان شيراتىلا ۇشقان كوكشىل ءتۇتىن شاڭقاي ءتۇستىڭ شاڭىتقان اسپانىن شۇرق-شۇرق تەسكىلەپ جارىسا بۋداقتايدى. فلايەر قونۋعا بەت الىپ قۇلديلاي باستاعاننان-اق ءار اۋىلدان ءبىر-ءبىر توپ ادام شىعىپ بەرى قاراي ويىسقان. كوگى باسىلماعان تەپسەڭگە جايلاپ قونىپ، تىسقا شىعام دەگەنشە ولار دا جەتكەن ءۇش جاقتان ەنتەلەي توگىلىپ. الدارىندا ءبىر-ءبىر شال ساقالى ساپسيعان. قالعاندارى ىركىلىپ ەكى قادامداي جەردە ءۇيىرىلىپ تۇردى. ءۇش شال قولدارىن كەۋدەسىنە قويىپ، باستارىن ءيىپ كەزەك-كەزەك ماڭعازدانا سالەمدەسكەننەن كەيىن وشارىلعان توپ جاعالاي قول الىسىپ شىقتى. تەگى ازيات دەگەنمەن، قىتاي، موڭعول سياقتى ەمەس، بەت-الپەتى كەلىستى، كوركەم. بيىك قاباق، كوز اياسى كەڭ، كەسەك مۇرىن. شەت جەرلىك مارتەبەلى قوناقتى قارسى الاتىن بولعان سوڭ ادەيى تاڭداپ العان با، شەتىنەن ءتوسى قايقايعان ءىرى، ەڭسەلى. ءبارى ءبىر ادام سياقتى، سىرت كوز بىردەن ايىرۋى قيىن. ءۇش ءجۇز دەگەنگە، ءۇش ءتۇرلى ءناسىل دەپ ويلاعان. ءتۇرى، ءجۇرىس-تۇرىسى، كيىم كيىسى، سويلەۋ مانەرى – ءبارى ۇقساس. الدە تىلدەرى بولەك پە ەكەن؟ ايتپەسە قايسىسى قاي ءجۇزدىڭ ادامى ەكەنىن قالاي ايىرادى؟

– بۇلار ءارتۇرلى تىلدە سويلەي مە؟ – دەپ سۇرادى سەر روبەرت تىلماشتىق جاساپ تۇرعان جولداسىنان ءسوز اراسىندا.

– جوق، تىلدەرى دە، سالت-ءداستۇرى دە ءبىر.

– سوندا بۇلاردى ءبىر-بىرىنەن قالاي اجىراتاسىڭ؟

 – ساقالى ارقىلى. ۇلى ءجۇزدىڭ ساقالى ۇزىن، ورتا جۇزدىكى – ورتاشا، كىشى جۇزدىكى قىسقا بولادى. تاريحي قالىپتاسقان ءداستۇر سولاي. ون جەتىنشى عاسىردا جاساپ، جيىرما ءبىرىنشى عاسىردا ەسكەرتكىشتەرى قاشالعان ءۇش ءجۇزدىڭ كلاسسيكالىق ءۇش ءبيىنىڭ ساقالدارى دا وسى رەتپەن بەينەلەنگەن. سودان بەرگى زاماندا ءار ءجۇزدىڭ ادامدارى وسى سىرتقى ەرەكشەلىكتى قاتاڭ ساقتاپ كەلەدى.

– ال قىلتاناق وسپەيتىن كوسە بولسا شە؟

– جىلقىنىڭ قىلى نە شاشتان جاسالعان جاساندى ساقال جاپسىرىپ الادى... وي، بۇلاردىڭ ساقال ساۋداسى دەيتىن قىزىقتارى بىتپەيتىن جىر. اكىم، ۋازىرلەردىڭ رۋ، جۇزىنە قاراي كەيبىر پىسىقتاردىڭ ساقالى دا وزگەرىپ تۇرادى.

– بۇكىل بولمىس-ءبىتىمى ءبىر بولا تۇرىپ بۇلاي بولىنگەنى قىزىق ەكەن. تەگى بوتەن ءتۇرلى ناسىلدەردىڭ ءوزى باياعىدا-اق ءبىر ەل، ءبىر حالىق بوپ تۇتاسىپ كەتكەن جوق پا؟

– بۇل – مامبەتتەردىڭ تاريحي تراگەدياسى. ەرمىنەز اڭعالدىعى وزىنە سور بولىپ جابىستى. نايزا ۇستاعانمەن تىزگىن ۇستامادى. وت پەن سۋعا ايداپ سالىپ سان عاسىر شىڭعىس قاھان ۇرپاعى – تورەلەر بيلەپ-توستەدى. ءجاي بيلەگەن جوق، جۇمىلعان جۇدىرىقتان گورى جايىلعان ساۋساقتاردى ءبىر-بىرلەپ بۇراپ تاستاۋ وڭاي ەكەنىن ءبىلىپ، تۇتاس ەلدى ۇشكە ءبولدى. ارقايسىسى جەكە حاندىق قۇردى. اۋەلدە تەرريتوريالىق ىڭعايدا بولىنگەن شەكتى كەلە-كەلە حان يدەولوگتارى  ەتنيكالىق مانگە اينالدىرىپ جالعان شەجىرەلەر ءتۇزدى. «حازىرەتى قابىلدىڭ  ءبىر ۇرپاعى بولىپ تابىلاتىن بوزاقتان اقارىس، جانارىس، بەكارىس تۋىپتى-ءدۇر. ۇشەۋىندە دە جاسى جۇزدەن اسىپ كەتكەنشە ۇرپاق بولماپتى. اينالاسىنداعىلار جاسى ۇلكەن اقارىستى ۇلى ءجۇز اتام، بەكارىستى ورتا ءجۇز اتام، جانارىستى كىشى ءجۇز اتام دەيدى ەكەن. ومىردەن قۋباس وتكەنىمىز بە دەپ مويىندارىنا بۇرشاق ساپ جىلاپ-ەڭىرەپ جۇرگەندە ءبىر كۇنى اۋىلدارىنا سۇلتان سيىق، سادىق سيىق، قۇربان سيىق دەگەن ءۇش قوجا كەلىپ قونادى. جاراتقاننىڭ شاپاعاتى ءتۇسىپ، سودان توعىز اي، توعىز كۇن وتكەندە اعايىندى ءۇش قاريانىڭ بايبىشەلەرى ايى-كۇنى جەتىپ بوسانادى. ءسويتىپ ءبىزدىڭ باتىر، باعلان، وعلان... پالەنشە، تۇگەنشە دەگەن بابالارىمىز دۇنيەگە كەلىپتى-ءمىس...» دەپ باستالاتىن ەرتەگى سول كەزدەردە شىققان. تاق ءۇشىن قىرقىسىپ ءبىر-بىرىمەن باقتالاس بولعان حاندار وزدەرىنىڭ ينتريگاسىنا قاراۋىنداعى حالىقتى دا ارالاستىردى. ءسويتىپ اعايىن اراسىنا جىك ءتۇستى، سالقىندىق كىردى. جالعان شەجىرەگە ميى ۋلانىپ، ارقايسىسى ءوزىن ء«بىز كەرەمەتپىز» دەپ ءبىر-بىرىمەن باسەكەگە تۇسەتىن باقاستىق دەرتىنە ۇشىرادى. كەيىن ءۇش ءجۇز جىلداي بوداندىقتا ۇستاعان اق پاتشا مەن قىزىل پاتشا دا الاۋىزدىقتىڭ وتىن ودان سايىن ۇرلەپ قوزدىرۋعا كۇش سالدى. وكىنىشكە وراي، ءوز تىزگىنىن ءوز قولىنا السا دا مامبەتتەردىڭ ءالى كۇنگە دەيىن وسىناۋ مەشەل سانادان ارىلۋعا ورەسى جەتپەي كەلەدى. قازىر اۋىل-اۋدان نە ۇلكەن ءبىر مەكەمەگە ءبىر ءجۇزدىڭ وكىلى باستىق بولسا، باسقا ءجۇزدىڭ كەيبىر پىسىقايلارى جايلى ورىنعا جايعاسىپ، جاقسى قىزمەتكە ءوسۋ ءۇشىن ساقالىن ۇزارتىپ نە قىسقارتىپ، ءبىر ساتتە-اق سول ءجۇزدىڭ ادامى بولا قالادى.

از ءسوزدى كەبەگىن ۇرلەپ كوپىرتىپ اۋدارا ما، نەعىپ كوپ سويلەپ كەتتى مىنا پاتشاعار دەگەندەي،  ۇشەۋدىڭ ىشىندەگى ۇزىن ساقالدىسى ءتىلماش جىگىتتىڭ بەتىنە كۇدىكتەنە ءبىر قاراپ الىپ تاماق كەنەگەن:

– ال، قادىرلى مەيماندار، كەلگەن قادامدارىڭىز قۇت بولسىن، ۇيگە جۇرىڭىزدەر. اۋەلگى جول بىزدىكى. بۇگىن ءبىزدىڭ اۋىلعا قوناق بولاسىزدار!

– ءيا، ءجونى سولاي!

– اتىكەم دۇرىس ايتادى!

ورتاشا ساقالدى مەن شولاق ساقالدى جارىسا باس يزەگەندە قوقىرايعان كيىز قالپاقتارى جەرگە توپ ەتىپ ۇشىپ تۇسە جازدادى.

ءسويتىپ ءۇش كۇن ءۇش اۋىلعا كەزەك قوناق بولعان. وسىناۋ دوڭگەلەنگەن شاپ-شاعىن كيىز ۇيلەردىڭ ىشىندە بەيمالىم دۇنيەنىڭ تىلسىم سىرى بۇعىپ جاتقانداي، اتتاعان سايىن تامسانىپ، كورگەن سايىن ىنتىعىپ، كول-كوسىر اسەردەن سەر روبەرتتىڭ باسى اينالدى. ۇستىندەگى كيىمى، استىنداعى كولىگى ەۋروپالىق ستاندارت بولعانمەن تۇرمىس سالتتارى مۇلدەم بولەك. كىسىگە دەگەن ىزەت-ءىلتيفاتى رەسمي، جاساندى ەمەس، رياسىز تابيعي، قايتسەك كوڭىلىن تاۋىپ ريزا ەتەمىز دەگەن جىك-جاپپار ادال نيەت. قاراپايىم ءومىردى پوەزياعا اينالدىرا بىلگەن نەتكەن عاجاپ حالىق. اسىپ-تاسىعان بايلىعى بولماسا دا كوڭىلى كول. مىڭ كۇندىك يتشىلەگەن تىرلىكتەن ءبىر ساتتىك جان ءلاززاتىن ارتىق كورەدى. دۇنيە جيىپ، التىن ساراي سوقپايدى. تويى مەن دۋمانى كوپ دۋىلداعان. قىزىقپەن وتكەن ءبىر كۇننىڭ بۋىنا قىرىق كۇن سەمىرىپ، ودان ارتىق باقىت پەن بايلىقتى ويلاماعان. بايلىق ىزدەمەي قۋانىش ىزدەيدى ەكەن. ءتىپتى جاعى تۇسكەن قاريا و دۇنيەگە وزسا دا «وسى كىسىنىڭ جاسىن بەرسىن» دەپ، ات شاپتىرىپ ارتىن توي عىپ جىبەرەتىن كورىنەدى. ولار ءۇشىن ەلەۋسىز، ءمانسىز ەشتەڭە جوق، كەز كەلگەن ۇساق-تۇيەك نارسە ءبىرتۇتاس ۇلى پولوتنانىڭ قايتالانباس ناقىش-بوياۋى ءتارىزدى. ەڭ اياعى شاي ءىشۋدىڭ ءوزى ءبىر باپ. قايماق قاتقان قانكۇرەڭ شايدىڭ ءدامى قانداي، بەلى ءۇزىلىپ، جۇپ-جۇمىر اق بىلەگى ءبىر جالت ەتىپ كەسە ۇسىنعان بويجەتكەننىڭ ءسانى قانداي دەسەڭشى. باسىندا دوڭگەلەنگەن ۇكىلى تاقيا، بۇرمە ەتەك، بۇرمە جەڭ اق ءشايى كويلەكتىڭ ۇستىنە قىناما بەل قىزىل قامزول كيگەن، بىلەكتەي-بىلەكتەي قوس بۇرىمىنىڭ ۇشىنداعى كۇمىس شولپى ءار قيمىلىن باعىپ سىڭعىر-سىڭعىر ەتەدى. تورعىنداي ۇلبىرەگەن اقشا ءجۇز، نۇر شاشىپ جايناڭ قاققان ايالى وتتى جانار، كەرمە قاس. تومپيعان توق ەرىنىندە ۇيىعان ءتاتتى كۇلكىنى قوسا جۇتقانداي كۇرەڭ شايدى سوراپتاعان سايىن شولىركەي تۇسەسىڭ.

«مىنانىڭ كونى كەۋىپ قالىپتى عوي!» «شايشىلىن قاراي گور ءوزىنىڭ؟..» دەپ ءبىرى مىسقىلداپ، ءبىرى تاڭىرقاپ، سەر روبەرتتىڭ سىرتىنان كۇبىرلەسكەندەر دە بارشىلىق. ادەتتە سەر روبەرت العاش اياق باسقان بوتەن جەردە تاماقتان تارتىنىپ ساقتىق جاساۋشى ەدى، بۇل جولى ول عادەتىنەن جاڭىلىپ وتىر. قۇرت، ىرىمشىك، جەنت سياقتى جەڭسىك تاعامداردى جاۋداي تۇسىرمەسە دە تالعاپ تاتىپ ءبىراز ەڭسەرىپ تاستاعان. اسىرەسە سىرتقا شىعىپ بوي جازىپ، ساۋىق-سايراندى تاماشالاعاننان سوڭ الدارىنا شارا تولى قىمىز كەلگەندە تابەتى تىپتەن اشىلىپ كەتتى. تىزەرلەي قونىپ ءبىر قاعىلەز جىگىت قوڭىراۋلى كۇمىس وجاۋمەن سوزا ساپىرعاندا بۇرىن-سوڭدى تاتىپ كورمەگەن ءدامى بولسا دا قىمىزدىڭ ءيىسى تاناۋ جارىپ ىنتىقتىرىپ بارادى. شىپىلدەگەن سىرلى توستاعاندى اراسىن سۋىتپاي ەدەل-جەدەل ەكى رەت تارتىپ جىبەرگەن. ەكى كوزى مەيماندى باققان اينالاداعى جۇرت تاڭىرقاسىپ ءبىر-بىرىنە قارادى. قىزىق قۋىپ ساياحاتتاپ كەلگەن تالاي قاڭعىما ەۋروپالىقتى كورگەن، قىمىزدى بۇلاي ىشپەك تۇگىلى ءجاي ءدامىن تاتقاننان تىرجيىپ بەتتەرى بىت-شىت بوپ كەتەتىن.

– مىنانىڭ سىلتەسى بولەك قوي. جەر جۇزىندە شاشىلىپ جۇرگەن مامبەت از با، سونىڭ ءبىرىنىڭ تۇقىمى بوپ جۇرمەسىن؟

– كىم ءبىلسىن، فاميلياسى باكپايوف  ەكەن عوي.

–            باسە، ءوزىمىزدىڭ بوقباي دەسەڭشى. اتام زاماننان كەلە جاتقان ات قوي...- دەگەن سىبىر-كۇبىر ءار تۇستان ەستىلىپ قالدى. ماقتاۋلى مەشكەيلەرمەن جارىسا قول سوزىپ ۇيمە استاۋ ەتتىڭ ءبىر شەتىن جاۋداي جاپىرعاندا مامبەتتەر:

 – ءاپ، ءبارا-كالدا، ەرىم-اق ەكەن! – دەپ ءسۇيسىنىستى. ەتتەن كەيىن سورپا ءىشىلدى، ودان سوڭ قىمىز بەن شۇبات كەتتى. سەر روبەرت قىڭق دەگەن جوق، قالجاسى جاققانداي بوي-بويى شىعىپ وتىر. ىرگەگە قاراي اياعىن سوزىپ، قۇس جاستىققا شىنتاقتاي جامباستاعان جىلانكوز، شۇبار شال قوناققا بارلاي قاراپ مىرس ەتتى:

– مىنانىڭ كۇيسەۋى جاقسى، شىنىندا دا اداسىپ شەتتە جۇرگەن ءوزىمىزدىڭ بالا بوپ جۇرمەسىن!

– ونى ەرتەڭ كورەمىز! – دەدى شۇبات قۇيىپ وتىرعان جالپاق سارى جىگىت سىرلىاياقتى مەيمانعا قوس قولداي ۇسىنىپ جاتىپ. – تۇنىمەن اۋىلدى جەل جاعىنان مۇڭكىتپەسە بولعانى!

كوپپەن بىرگە قوسىلا كۇلگەن قوسشى جىگىتكە سەر روبەرت سۇراۋلى جۇزبەن قاراعان.

 --مامبەتتەر تاماقتى جاقسى ىشكەن ادامدى باتىر دەپ ەسەپتەيدى. ءسىزدى باتىر ەكەن دەيدى...

سەر روبەرت وسى عۇمىرىندا تالاي قيىردى شارلاپ، تالاي جەردىڭ توپىراعىن باستى. بىراق سولاردىڭ ەشقايسىندا ءدال مۇنداي اسەرگە بولەنگەن ەمەس. ادامدارى شەتىنەن ونەرپاز: ءانشى، پالۋان، اكروبات. قاراجاياۋ ەشقايسىسى جوق. «مىناۋ نەتكەن كەرەمەت!» دەپ تامسانا بەرسەڭ، ەكىنشىسى ودان اسىپ تۇسەدى. قايسىنا تاڭقالارىڭدى بىلمەيسىڭ. قىمىزعا تويىپ الادى ەكەن دە، ءبىر-بىرىمەن كۇش سىناسىپ پالۋانعا ءتۇسىپ، نە قاشاندا جاراۋ، جەر تارپىپ ەلىرگەن اتتارىنا مىنە سالىپ كوكپار تارتادى ەكەن. قىزىق ىزدەپ ەرىگىپ وتىرعاندا جاقسى سىلتاۋ تابىلىپ، مارتەبەلى مەيماننىڭ الدىندا ونەر كورسەتۋگە ءبارى قۇلشىنا كىرىسىپ كەتتى. قىز قۋ، تەڭگە ءىلۋ، جامبى اتۋ... تۇندە جاعالاي مازداعان وتتىڭ ورتاسىندا تەربەلگەن التىباقان، اۋەلەگەن ءان مەن كۇي. سول ونەر سايىسىنىڭ قاي-قايسىندا دا ءۇش اۋىلدىڭ بىرىنەن ءبىرىنىڭ اسىپ تۇسسەم دەگەن تاي-تالاس ەگەسى توبە كورسەتىپ تۇردى. ەكىنشى كۇنى ءتۇس قايتا كەزەك پالۋاندارعا كەلدى. ءۇش اۋىلدان ءۇش پالۋان. «تۇيە پالۋان»، «بۇقا پالۋان» اتانعان الىپ باھادۇرلەر. ءۇش اۋىلدىڭ ورتاسىنداعى كوك مايسا كەڭ جازىق شارشى الاڭعا ءۇش جاقتان الىپ شىقتى. ونەبويىن ءجۇن باسقان، بۇلشىق ەتتەرى بىلەم-بىلەم توڭكەرىلگەن قۇج كەۋدە قارا ديۋ. ارقايسىسىن موينىنا شىنجىر تاعىپ جەتەلەپ العان. اۋىزدارىنان كوبىك اعا كۇركىرەپ، ارا-اراسىندا ەڭكەيە بەرە ەكى قولىمەن جەردى كوسىپ-كوسىپ توپىراق شاشىپ شابىنا ۇمتىلعاندا، جۋىقتاپ كەتكەن جاندى سول بويدا ەزىپ تاستارداي زارە-يمانىڭدى ۇشىرادى. سەر روبەرت قازىر مىنالار كۇرەسسە ءبىرىن ءبىرى ولتىرەتىن شىعار دەپ ويلاعان. ەرەجەسىز جەكپە-جەكتىڭ تورتكۇل دۇنيەگە اتى ءماشھۇر نەبىر سۇراپىل سويقاندارىن بىلەتىن، بىراق ويشا سالىستىرىپ سولاردىڭ قاي-قايسىسىن، مىنالاردىڭ جانىندا ولقى ساناپ تۇر. ابروي بولعاندا، ۇشەۋى بەلدەسكەن جوق. ارقايسىسى وزىنشە ونەر كورسەتتى، ۇيمەلەپ وتىز-شاقتى كىسى وتىرىپ العان جايماقانات اربانى ءبىر ەسىك پەن توردەي كۇرەڭ ات قانشا قامشىلاسا دا قۇيرىعى ايرىلارداي تارق-تارق ەتىپ تىرتاڭداپ ورنىنان قوزعاي الماپ ەدى، پالۋانداردىڭ ءبىرى تىسىمەن سۇيرەپ شارشى الاڭدى ءۇش رەت اينالىپ شىقتى.  سول دا ءسوز بولىپ پا دەگەندەي الاڭعا قاراي اياڭداعان كەلەسى ءدوي قارا بەتىن تىرجىڭ ەتكىزدى. بالپاڭ-بالپاڭ تەڭسەلە باسىپ كەلىپ ءدال ورتاعا جەتكەندە دەمىن ىشقىنا ىشكە تارتقان. سالبىراعان قارىنى سىمداي تارتىلىپ، بۇكىل دەنەسى قاشالعان قارا تاسقا اينالدى. بىلەگىنە ارقان بايلاپ، ەكى تۇيە ەكى جاعىنان تارتقاندا، شىنتاعىن جازا المادى. ءۇشىنشىسى بيىك قورشاۋ ىشىندە الاسۇرعان شۋ اساۋ قارا ايعىرمەن كۇش سىناستى. الدىنا كەلسە تىستەپ، ارتىنا كەلسە قوس اياقتاپ تەۋىپ شىراينالا الاسۇرعان تارپاڭدى ءبىر وڭتايلى ساتتە قۇيرىعىنان شاپ بەرىپ تابانىمەن جەر تىرەي شالقالاعاندا ايعىر تىرپ ەتە الماي شوڭقايىپ وتىرىپ قالدى، جىگىتتىڭ ەكى اياعى تىزەسىنە دەيىن توپىراققا كىرىپ كەتتى.

وسىناۋ تاسقىنداعان بۇلا كۇشتىڭ الەمنىڭ قاعا بەرىس ءبىر قيىرىندا وسىلاي ەلەۋسىز قالا بەرەتىنى وكىنىشتى-اق. تاربيەلەپ سايىسقا سالساڭ قانداي دودانى بولسىن قانجىعاسىنا بوكتەرەر ەدى-اۋ.

قىزىقتىڭ ۇلكەنىن سوڭىنا قالدىرىپتى. بۇعان دەيىن تاڭداي قاعىپ تامسانعانى مۇنىڭ جانىندا ويىنشىق ەكەن. سىرتتاعى ويىن-ساۋىق پەن سايىس بىتكەن سوڭ ۇيلەردى ارالاۋعا كىرىسكەن. جولباسشى جىگىتتىڭ ايتۋىنشا، ساپاردىڭ رەسمي باعدارلاماسى سولاي. سىرتى جۇپىنى، بىرىڭعاي كورىنگەنمەن ءار كيىز ءۇي ونەر مەن وركەنيەتتىڭ وزىنشە مۋزەيى تاقىلەتتەس. ءار ءۇي بەلگىلى ءبىر كەزەڭنىڭ سالت-ءداستۇرىن بەينەلەۋگە ارنالىپ، سوعان ساي جابدىقتارمەن جاسانعان. تىلسىمنان سىر تارتىپ كوز ارباعان سانالۋان بۇيىم. تابالدىرىقتان تورگە جەتكەنشە عاسىرلاردى ارالاپ وتكەندەي بولاسىڭ. ەڭ العاش بوساعاسىنا باس سۇققان ون ەكى قانات اقورداداعى جايناعان مۇكامال، بىرىنەن ءبىرى وزا شاپقان وڭشەڭ ءدۇلدۇل، اسەم ءجۇزدى، اسەم كيىمدى ونەرپازدىڭ ىشىنەن شاشاقتى قارا تاقياسىن قيسايتا كيىپ كەرەگەگە ارقا سۇيەي شەتتەۋ مالداسقۇرعان قاتپا قارا جىگىت كوزىنە وقشاۋ شالىنعان. سالىڭقى ءجۇز، اقيعان الا كوز. ولپى-سولپى قالپىندا وزگەشە مىنەزدىڭ ءبىتىمى بار. بۇلار كىرگەندە جانارى سۇلەلەنىپ ءبىر جالت ەتكەن دە قويعان. قايتىپ نازار سالعان جوق. اينالاداعى دىر-دۋعا سەلت ەتەر ەمەس، قاباعى ءتۇسىپ، ۇرتى سالبىراپ، قالعىپ كەتكەندەي بەي-جاي قيمىلسىز. تاباق تارتىلىپ، قىمىز ءىشىلدى، نەبىر اۋەلەگەن ءان قۇلاق قۇرىشىن قاندىردى. بارىنە ريزاشىلىقپەن باس يزەپ وتىرعان ۇزىن ساقالدى قاريا  اينالاسىنا شولا ءبىر قاراپ الدى دا قاتپا جىگىتكە قاراي ەڭسەرىلدى.

– ال، جاناتجان، ەندىگى ءسوزدىڭ ءدۇرياسى وزىڭدە. قاپتىڭ اۋزىن اعىتشى ءبىر! جۇرت تىم-تىرىس. قاتپا قارا ۇشار قۇستاي ءدۇر قومدانا بويىن تىكتەپ، ەكى كوزىن تارس جۇمعان كۇيى كوكىرەك تەرەڭىنەن سۋىرا الدەبىر قوڭىر اۋەندى ىڭىلداي وڭدى-سولدى تەڭسەلىپ ءبىراز وتىردى دا تاماعىن كەنەپ سويلەپ كەتتى. كومەيىنەن بۇلك-بۇلك تولقىپ شىققان داۋىسى جاعىمدى مايداقوڭىر. جەلدەي ەسىپ اڭقىلداپ اعىتىلا جونەلدى. بىرەسە سىبىرلاي باسەڭ قالقىپ، ىلە ەكپىندەي ۇيتقىپ-ۇيتقىپ كەتەدى. سەر روبەرت ءسوزىن تۇسىنبەسە دە مىڭ قۇبىلعان اۋەزدى ۇنگە سيقىرداي اربالىپ وتىر. ارەدىكتە ءتىلماش جىگىت اۋزىن قۇلاعىن تاقاپ سىبىرلاپ قويادى.

– بۇل جانات احمادي دەگەن مامبەتتەردىڭ اتاقتى ەرتەگىشىلەرىنىڭ ءبىرى. ءار اۋىلدىڭ ءوز ەرتەگىشىسى بار. مامبەتتەر راديو تىڭداپ، تەلەۆيزور كورگەننەن گورى كوبىنە وزدەرىنىڭ جىر-حيسسا، ەرتەگى-اڭگىمەلەرىن تىڭداعاندى بەك قۇپ كورەدى. «قوبىلاندى»، «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى»، «قاراساي-قازي»، «باقتياردىڭ توقسان بۇتاعى» دەيتىن حيسسا-داستانداردى تاڭدى-تاڭعا ۇرىپ نەشە كۇن، نەشە ءتۇن جىرلايدى. جانات ەرتەگىشى قازىر «اباي جولى» دەگەن اتاقتى روماندى ايتىپ وتىر. ارقايسىسى كىرپىشتەي ءتورت كىتاپ. سونى جەتى كۇن بويى جاڭىلماي جاتقا ايتادى.

سەر روبەرتتىڭ ەكى كوزى شەكەسىنە شىعىپ كەتتى. «ۇيقاسى بار ولەڭ بولسا ءبىر ءسارى، قارا ءسوزدى قارا بالداي سوزىپ جەتى كۇن بويى جاتقا سوعۋ دەگەن سۇمدىق قوي. باس ەمەس سۋپەر نوۋتبۋك دەسەڭشى!»

ەرتەگىشى تىزەرلەگەن كۇيى قوس بۇيىرىنە كەزەك تەڭسەلىپ، ءوز ۇنىنە ءوزى ەلىككەندەي ءسوزدى تۇيدەك-تۇيدەك تاستاپ ەسىلدى-اي دەيسىڭ. قىزا-قىزا قىسقا جەڭ، وڭىرىنە زەر توككەن شىمقاي كوك قىجىم جەلگەبەيىن  يىعىنان اسىرا سەرپىپ تاستادى. باسىن شابىتتانا شايقاپ-شايقاپ جىبەرگەندە شاشاقتى تاقياسى اناداي جەرگە دومالاپ ءتۇستى دوڭگەلەنىپ. اق جىبەك كويلەگىنىڭ ارقاسى قارا سۇمەك، استاۋ اۋزىنداي دوڭگەلەنىپ بۋ شەگىپ تۇر. قۇس تۇمسىعىنىڭ ۇشىنان قارا تەر ءمولت-ءمولت شۇمەكتەگىنى سول ەكەن، داۋىسى تىپتەن اجارلانىپ ەكپىنى ودان سايىن ورشەلەنە ءتۇستى. ارا-اراسىندا: «بەۋ، دۇنيە، ەر تۋسا سەندەي تۋسىن. جاسا، جاناتىم!» «ياپىراي، ءتىلدى مەن ۇندىدە سەنەن اسقان جان بار ما ەكەن!..» دەپ تىم-تىرس، كوزدەرى جايناپ ەنتەلەگەن جۇرت تۇس-تۇستان كەۋ-كەۋلەپ كوتەرمەلەپ اكەتەدى. بۇلكەكتەپ كۇمبىرلەگەن قوڭىر اۋەز جورعاسىنان جاڭىلار ەمەس. تىلسىمداي كوكىرەكتى ۇڭگىپ ۇگىتىپ بارادى. ارقاسى قوزىپ ارۋاقتانىپ العان ەرتەگىشىڭ قازىرگى ساتتە ءبىر ءوزى ءبىر تەاترداي. ونداعان كەيىپكەردىڭ كەيپىن دە، داۋىسىن دا اينىتپاي سالىپ، ءسات اراسىندا قىرىق قۇبىلعاندا دەمدەرىن ىشىنە تارتىپ ۇيىعان ءۇي تولى قاۋىم قوسىلا تولقىپ، قوسىلا تەبىرەنەدى. بىردە جادىراي كۇلىپ جاعالارى جايلاۋعا كەتسە، كەلەر ءبىر ساتتە كوزدەرىنە جاس تۇنىپ تومسىرايىپ وتىرىپ قالادى.

سەر روبەرت كوزى كورگەنگە كوڭىلى سەنەر ەمەس، ءدال ءبىر ەرتەگىلەر ەلىنە ەنىپ كەتكەندەي تاڭ-تاماشا. «وسى كورگەنىم ءتۇس ەمەس پە ءوزى؟» دەپ كۇماندانىپ تا قويادى اراكىدىك. تىسقا شىققاننان كەيىن دە كوپكە دەيىن سول اسەردەن ايىعا المادى. شىلبىر-تىزگىنىن تۇگەلدەي قوسشى جىگىتكە ۇستاتىپ قويعان، قايدا باستاسا سوندا جۇرەدى. ءار ءۇيدى جاعالاي اداقتاساڭ، قىزىعىن بيىل تۇگەسىپ بولماسسىڭ. امالسىز كەيبىرىن اتتاپ كەتۋگە ءماجبۇر. شەتتەۋ تىگىلگەن ەڭسەلى اقوردانىڭ شي ەسىگى الدارىنان سەرپىلە اشىلعاندا پەيىشتىڭ قوڭىر سالقىن لەبىندەي شالقىپ ءبىر عاجايىپ اۋەن قۇشاقتاي الدى. توردەگى ءتورت قاباتتاپ توسەلگەن قۇراق كورپەنىڭ ۇستىندە مالداس قۇرعان ءبىر موسقال كىسى ەكى كوزىن تارس جۇمىپ، قوبىزدى اڭىراتىپ وتىر. كارى قوبىز، قىرىلداپ ۇزدىككەن ءۇنى ودان دا كارى. قاي ءجۇزدىڭ ادامى ەكەنى بەلگىسىز – بەت-اۋزىندا قىلتاناق جوق، كەمپىر بەت، تاقىر كوسە. سالبىراعان قاباعىن سەرپە كوتەرگەندە كوزى اقيىپ توبەگە قادالدى. ەكى كوزىن شەل باسقان زاعيپ ەكەن. قوس ىشەكتىڭ ءونبويىنان ءۇن ساۋىپ وڭدى-سولدى جۇيتكىگەن ىسقى كەنەت جۇرىسىنەن جاڭىلىپ قىل ساعاقتىڭ تۇسىنا دىرىلدەي قادالىپ تۇرىپ العان. بەبەۋ قاققان قوبىز باياۋ وكسىپ توقتادى. سيقىرلى ءۇن قاناتىن سىتىرلاتا قاعىپ اركىمنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ جۇرگەندەي، بىرازعا دەيىن جۇرت تىم-تىرس ءۇنسىز مۇلگىپ قالعان. سىلتىدەي تىنعان تىنىشتىقتى قوبىزشىنىڭ وڭ تىزەسىن باسا جايعاسقان جيرەن ساقالدى بۇزدى ورنىنان قوزعالاقتاپ:

– ماكەسى، اۋلىمىزعا قوناق كەپ وتىر الىستان ادەيى ات باسىن بۇرىپ. ونەرىڭدى ءبىر كورسەتەتىن جەرىڭ وسى. قويلىەكەمنىڭ ارۋاعىنا سيىنىپ، مىنا قىزىق قۋىپ جەر تۇبىنەن كەلگەن ساندالبايدىڭ اۋزىن اڭقايتىپ ايدى اسپانعا شىعارشى ءبىر!..

قوبىزشى اسىققان جوق. قوس ىشەكتى ءبىر بوساتىپ، ءبىر تارتىپ، ساۋساعىنىڭ ماي كوبەسىمەن سيپاي قاعىپ قۇلاق كۇيىپ ۇزاق باپتادى. وسى ارالىقتى پايدالانىپ ءتىلماش ءبىراز مالىمەتتى جايىمەن قۇلاعىنا سىبىرلاپ ۇلگىرگەن. مىنا زاعيپ قوبىزشىنىڭ ەسىمى مايلىباي ەكەن. وسىدان ءتورت عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن قويلىباي باقسىنىڭ ون التىنشى ۇرپاعى. ساحارانىڭ داڭقتى ونەرپازى قويلىەكەڭ ءوز زامانىندا اتى اڭىزعا اينالعان، قوبىزىن بايگەگە قوسقان، جۇزقارالى اتتى كۇندىك جەردەن جىبەرگەندە، بايلاپ قويعان قوبىزى توبىلعىنى تۇبىمەن جۇلىپ، قارا داۋىل ۇيتقىتىپ الدىڭعى اتتان شاي قايناتىم بۇرىن كومبەگە توپ ەتە ءتۇسىپتى. ونەرى ۇرپاعىنىڭ ەشقايسىنا دارىماي، عاسىر ارالاتىپ بارىپ وسى مايلىبايعا قونسا كەرەك. نارەستە زاعيپ بوپ دۇنيەگە كەلىپتى. شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەندە، ىڭگالاعان داۋىسىنان كەرەگەدە ءىلۋلى تۇرعان باباسىنىڭ قارا قوبىزى بوزداپ قويا بەرىپتى دەسەدى. مايلىباي – قازىر مامبەتياداعى ارقا قونعان جالعىز قوبىزشى. قىزىل ىڭىردە قىزارا جانعان وشاقتىڭ قاسىندا قىل قوبىزىن بەبەۋلەتكەندە، التى قىردىڭ استىندا جورتىپ جۇرگەن كوكجال ءبىر توبەنىڭ باسىندا تۇمسىعىن ايعا سوزىپ قوسىلا ۇليدى ەكەن. شالىق ءتيىپ كوتەرىلىپ اۋىرعانداردى، بالا كوتەرمەگەن ايەلدەردى باسىنا قوبىز ويناپ ءۇش كۇنگە جەتكىزبەي جازىپ شىعاراتىن كورىنەدى-ءدۇر.

 «مىنالاردى نەمەن تاڭقالدىرسام ەكەن؟» دەگەندەي قوبىزشى تومەن قاراپ تۇقىرايعان كۇيى ىسقىنىڭ ۇشىمەن ءتۇرتىپ-قاشىپ قوس ىشەكتەن اۋەن اۋلاپ وتىر.

– ياپىراي، مىنا كۇننىڭ تىمىرسىعىن-اي، اسپان اينالىپ جەرگە تۇسەتىن شىعار تۇگە! – دەدى ءبىر شىڭكىلدەك داۋىس دەگبىرسىزدەنىپ. قوبىزشى سەلك ەتكەندەي، قولىنداعى ەمىنىپ ەڭكەيە بەرگەن ىسقىسى ىشەككە جەتپەي قاڭتارىلىپ سىلەيگەن كۇيى از-كەم وتىرىپ قالدى. سالدەن كەيىن اقشيعان اقشەل كوزى ىلە قان باسقانداي لاپ قىزارىپ بەت-اۋزى جىبىرلاپ، ەكى يىعى ويناقشىپ، شامىرقانعان ىزالى كەيىپپەن قولىنداعى ىسقىنى قۇلاشتاي قوس ىشەكتى شالىپ-شالىپ جىبەرگەندە،  بەلى بۇكىرەيگەن كارى قوبىز ءىشىن تارتىپ اڭىراپ قويا بەردى، وزەك سۋىرا سىڭسىپ، سۇڭقىلداپ، بارا-بارا دابىلداتا ىشقىنىپ-ىشقىنىپ جىبەرگەندە اسپان استى قوسىلا سۋسىلداي جونەلگەن. ازىناپ، ارقىراي بوزداپ تۇرىپ الدى. كەنەر بۇزعان قارا تولقىن قوتارىلا لىقسىپ لاپ بەرگەندەي ۇشىنا ۇيتقىعان دىبىستان جۇرەك قالتىرايدى. كەنەت اينالا قاپ-قاراڭعى بوپ تۇنەرە تۇتەپ داۋىل ۇيتقىدى. جاڭا عانا جايناپ تۇرعان اسپان شاتىر-شۇتىر شاتىناپ، جاي وينادى. جاڭبىر سابالاپ  جەر-دۇنيە استان-كەستەن بولدى  دا كەتتى لەزدە. كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگى سىقىرلاپ، ىشقىنعان جەل تىزە بويى ۇيىرە كوتەرىپ، قايتا ورنىنا تاستاپ جىبەرگەندە، سەر روبەرت التىن كرەسىن ماڭدايىنا باسىپ، قالاي يسۋسقا جالبارىنا جونەلگەنىن بىلگەن جوق. الگىندەگى شىڭكىلدەك داۋىس «اللا، اللا!..» دەپ باقىرىپ، الدەكىمنىڭ ىعىنا قۇلاي كەتكەن. سەلت ەتپەگەن قوبىزشى عانا. شاڭىراقتان ساۋلاعان اپپاق نۇرداي اق تاسقىنعا جارقىراعان جازىق ماڭدايىن توسىپ قارا قوبىزدى قۇلاشتاي قۇيقىلجىتادى.

قىزىق-دۋماننان قولى قالت ەتكەن قاعا بەرىس ءبىر ساتتە قوسشى جىگىت:

- سەر، ءسال بوي جازىپ، سەرۋەندەپ قايتايىق!- دەپ جەر تارپىعان  ەكى ارعىماقتىڭ ءبىرىن الدىنا كولدەنەڭ تارتقان.

-قايدا بارامىز؟

- مۋزەيگە.

سەر روبەرت تۇكسيگەن سارعىش قاستارىن سەرپي كوتەرىپ، سەرىگىنىڭ جۇزىنە سۇراۋلى كەيىپپەن قاراعان.

-سەر، ءبۇل جەردىڭ  ءوزى بۇتكىلدەي اسپان استىنداعى مۋزەي عوي. ايتسە دە  ەرەكشە ءبىر ورىن بار. وندا ءسىز باسقاشا كۇيگە تۇسەسىز!..- دەپ قوسشى جىگىت ءسوزىنىڭ اياعىن جۇمباقتاپ قويدى.

تەڭىزدىڭ وكىرگەن وركەش-وركەش تولقىنىنان سنوۋبوركپەن سەكىرگەندە جۇرەگى سەلت ەتىپ كورمەپ ەدى، بۇرىن-سوڭدى جىلقى بالاسىنا تاقىم ارتپاعاندىكى بولار، تۇلا بويى قاراداي تەرلەپ، اۋىزدىعىن كۇتىر-كۇتىر شايناپ،  قوس ەزۋىنەن ۋىس-ۋىس  كوبىك شاشىپ الاسۇرعان شاعىر كوز كۇرەڭ ارعىماققا قورقاسوقتاپ مىنگەن. الاقاشارداي كورىنگەنمەن باسى جۇمساق، تىزگىن قاققان جاعىڭا لىپىپ تۇر. اۋادا ءدىرىلسىز قالقىپ كەلە جاتقانداي، جۇرىسىنەن  سۋ شايقالماس توكپە جورعانىڭ ءوزى ەكەن، قوسشى جىگىتتىڭ  استىنداعى  ويناقتاعان اقباقاي، سۇلىك قارا ارعىماق اياعىن توپ-توپ تاستاپ سوزىلا شاپقاندا، باسىن شۇلعىپ قويىپ جورعاسىنان جاڭىلماي قۇرىق بويى الدا كەلەدى.

ساعىم كوتەرگەن سارى دالا  مىڭ قۇبىلىپ قيالىڭدى تەربەيدى. جەل شايقاعان سەلەۋ مەن قالىڭ بەتەگە تەڭىزدەي تولقىپ ات باۋىرىندا شالقىپ –قايتىپ جاتىر. بۇل نە سيقىر؟ اينالاسى كۇمبىرگە تولدى دا كەتتى. جەلدىڭ گۋىلى، تۇياق ءدۇبىرى، ىرعالعان دالا  مىڭ-سان  تىلمەن سىڭعىرلاي جونەلدى. كەشەلى-بەرى دومبىرا مەن قوبىزدىڭ شاناعىنان توگىلگەن سىرلى ساز قۇلاق تۇبىنەن قايتا ويانعانداي، قانىڭدى دۋىلداتىپ ءبىر ەرەۋىل كۇي كوكىرەگىن كەۋلەپ، كەمىرىپ بارادى. كەڭ دالانى جاڭعىرتىپ ءان سالعىسى كەلە مە-اۋ، جاس بالاداي قيقۋلاپ ايعايلاعىسى كەلە مە-اۋ، اياعى ۇزەڭگىدە، كوكىرەگى كوكتە سامعاعان ءبىر حال. سەر روبەرتتىڭ كوڭىلكۇيىن سەزىپ كەلە جاتقان قوسشى جىگىت اتىن ءۇستى-ۇستىنە تەبىنىپ، جەبەدەي سوزىلعان كۇرەڭ جورعامەن ۇزەڭگى تۇيىستىرە بەرىپ، ەنتىگە ايعايلادى:

-سەر، كەڭ دالادا اتپەن قۇيعىتقان قانداي ەكەن؟

- سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس!

- «اتتىڭ ءۇستى- اۋليە» دەپ تەگىن ايتپاعان عوي!

- ءيا، سايۇلىكتىڭ ستيحياسى بولەك ەكەنىنە ەندى كوزىم جەتتى. مەن وسى ومىرىمدە كوكتە دە سامعادىم، كوك مۇحيتتا دا  ءجۇزدىم، جەردەگى جۇيتكىگەن  جۇيرىكتەردىڭ ءبارىنىڭ قىزىعىن كوردىم. بىراق سولاردىڭ بىردە- ءبىرى  ءدال اتقا ءمىنىپ شاپقانداي اسەرگە بولەگەن ەمەس.

- مامبەتتىڭ نە سەبەپتى ءبارى شەتىنەن ءانشى، كۇيشى بولاتىنىنا كوزىڭىز ەندى جەتكەن شىعار؟

- ءيا. مىنانداي بوزدالادا بوز كودەنى كەۋدەلەي جارىپ قۇيعىتقان سايگۇلىكتىڭ ۇستىندەگى پەندەنىڭ كوكىرەگى شالقىپ اندەتپەۋى مۇمكىن ەمەس-اۋ!

ەتى قىزىپ العان قوس سايگۇلىك ءبىر-بىرىمەن جارىسا تىزگىن ءسۇزىپ بىرقىدىرۋ ۋاقىت وتسە دە شابىستارىنان  جاڭىلعان جوق. ارشىنداي قۇيعىتىپ، كولدەنەڭ سۇلاعان قۇبا دوڭگە كوتەرىلگەندە  باس-اياعى  كوز اياسىنا سيعانداي  شاعىن شاھار  قوجىر-قوجىر شاشراپ، ساعىم اراسىنان سۋىرىلىپ شىعا بەردى. شاھاردان گورى كەنت دەگەن دۇرىستاۋ. جەلەكسىز تىرجالاڭاش. قىلتاناق شىقپايتىن  توپىراعى قۇنارسىز با، الدە ەڭكەيىپ شىبىق ەگۋ  عادەتتەرىندە جوق پا- قىلتيىپ وسكەن  تال-تەرەكتىڭ تۇقىمىن كورمەيسىڭ. ءزاۋلىم عيماراتتار  جوقتىڭ قاسى، دەنى ءۇش-ءتورت قاباتتى ۇيلەر. شەت جاقتاعى اۋلاسى القام-سالقام، سىرتى سارى بالشىقپەن سىلانعان، جايداق توبە تامداردىڭ كوبىنىڭ اينالسىندا ءتىپتى تىرشىلىك بەلگىسى جوق. ەسىك- تەرەزەلەرىنە اشامايلاپ تاقتاي قاعىپ تاستاپتى. سەر روبەرتتىڭ تاڭدانىسىن تۋسىرتىنان  تۇسىنە قويعان  قوسشى جىگىت اتىن تەبىنىپ جاناسا بەردى:

- مۇنداعى مامبەتتەردىڭ  ءبىرازى  قىستا عانا قالادا تۇرادى. كوكتەم شىعا جايلاۋعا كوشىپ كەتەدى دە قارا كۇزدە ءبىر-اق ورالادى.

- ونىسى دا اقىل ەكەن. سارى دالانىڭ توسىندەگى ەركىن ومىرگە نە جەتسىن!

ءاسفالتسىز جول تابانى  بورپىلداعان توپىراق، توپ-توپ  باسقان تۇياق استىنان ۇشقان شاڭ سارالا جىلانداي جارىسا يرەلەڭدەيدى. كەنتتىڭ ىشىنە  سۇعىنا ەنگەن سايىن كوشە قيىلىستارىندا جارق-جۇرق ەتىپ جارناما تاقتالارى، بيلبوردتار كورىنە باستادى. بانك دەپوزيتتەرىن،  ماركەت تاۋارلارىن جارنامالاعان وڭكەي ءبىر سيىقسىز قىز- كەلىنشەكتەر. كوزدەرى سىعىرايعان، مۇرىندارى جاپىرايعان قىتاي، كورەي ، جاپون وڭدەس بىرەۋلەر. سەر روبەرت تىرجيىپ قاباعىن ءتۇيدى:

- مىنالار مامبەتتىڭ قىزدارى ما؟

- ءيا.

- سۇلۋ قىزدارى تولىپ جۇرگەندە بۇلارى نەسى؟

- مامبەتتەر كينو، تەلەۆيدەنيە، جارنامالارعا سۇلۋ قىزدارىن تۇسىرتكىزبەيدى.

- نەگە؟

- كوز ءتيىپ كەتەدى دەپ ىرىم قىلادى.  ەكىنشى جاعىنان، جارناما بيزنەسىن ۇستاپ  وتىرعاندار قىتاي مەن كورەيلەر. ولار سۇلۋلىققا ءوز كوزدەرىمەن قارايدى. الدە ىشتەي  جىمىسقى  قىزعانىشپەن ، قۇبىجىق قىپ كورسەتۋ ءۇشىن ادەيى وسىلاي ىستەيتىن دە شىعار.

سەر روبەرت تۇنجىراپ الىس كوكجيەككە قارادى.ەكى كۇننەن بەرى داستارحان باسىندا شاي قۇيىپ، كەسە ۇسىنعان، التىباقاندا تەربەلىپ ءان سالعان  نە ءبىر ءجاۋدىر كوز، اق تاماق ۇلبىرەگەن ارۋلار  جان-جاقتان جامىراي تالاسىپ كوز الدىندا كولبەڭدەگەندەي. ىلە ءجۇزى لىپ جادىراپ تامسانعانداي جۇتىنىپ قويدى:

  - مەن مامبەت قىزدارىنىڭ سۇلۋلىعىنا تاڭعالامىن. بوياۋ- دالاپ جاقپاسا دا بەت- جۇزدەرى  اق تورعىنداي ۇلبىرەپ تۇر. ءتىپتى ساركىدىر تارتقان ايەلدەردىڭ  اجارى ءاجىمسىز جاپ-جاس بوپ كورىنۋىنىڭ  سيقىرى نەدە؟

  - ولار ايرىقشا پارفيۋمەريامەن كۇتىنەدى.- قوسشى جىگىت ءازىل- شىنى  ەكەنى بەلگىسىز جۇمباقتاي جىميدى.

  - قانداي؟

   - قاناتتى مەن تۇياقتىدا جىلقىداي  تازا جان يەسى جوق. اعىندى سۋدى كەشىپ بارىپ تۇنىعىنان عانا ىشەدى. ءشوپتىڭ ەڭ ءنارلىسىن تالعاپ جەيدى. ونىڭ ەتى مەن ءسۇتىنىڭ قۇرامىندا ەشقانداي عىلىمي ادىسپەن ءوندىرۋ مۇمكىن ەمەس مىڭداعان شيپالى كومپونەنت بار. مامبەتتىڭ سۇلۋلارى بوز بيەنىڭ  جاڭا ساۋىلعان جىپ- جىلى ساۋمالىنا شومىلادى. سودان سوڭ ەتتەرى ۇلبىرەپ اقتورعىنداي بولماعاندا قايتەدى؟

سەر روبەرت تاڭ- تاماشا بوپ باسىن ءۇستى- ۇستىنە شايقادى.

      شاڭداق  كوشەلەردى شيىرلاپ قالانىڭ ورتا تۇسىنا جەتكەندە ، تۇتاس ءبىر ورامدى الىپ جاتقان ۇلكەن كەشەن كورىندى. قابىرعاسى قىزعىلت ۇلۋتاسپەن ورىلگەن ءۇش قاباتتى عيمىرات. باعانادان بەرگى كورىپ كەلە جاتقان ۇيلەردىڭ كوز تارتار ەڭ سالتاناتتىسى. اينالاسى ىعى- جىعى جۇرت. قايدان شىعىپ جاتقانى بەلگىسىز، ءتورت قاتار بوپ ءيىن تىرەسكەن  ۇزىنشۇباق كەزەكتىڭ  ۇشى- قيىرى جوق. لەكتىڭ الدى كەڭ اشىلعان ەسىكتىڭ اۋزىن بۇرعىلاپ  توقتاۋسىز كىرىپ جاتسا دا قۇيرىعى كوز ۇشىندا بۇلدىراعان كوشەنىڭ بۇرىلىسىنان سۋىرىلىپ شىعا الماي جاتىر. اتتارىن بەكەتتەگىلەرگە تابىستاپ، عيماراتقا جاقىنداپ كەلگەن.

      - مەن ايتقان  جاندى مۋزەي وسى.- قوسشى جىگىت ءۇيدىڭ توبەسىندەگى ورىندىقتاي- ورىندىقتاي اربيعان ارىپتەرگە يەگىن كوتەردى.- انوماليالىق اناتوميا مۋزەيى.

الۋان تىلدە سويلەگەن، الۋان ءتۇرلى كيىنگەن الاباجاق قۇجىناعان حالىققا قاراپ  سەر روبەرت ءۇنسىز كۇرسىنگەن.

     - بەرى ءجۇرىڭىز،- دەدى سەرىگى.- كەزەك كۇتسەك، ەكى- ءۇش كۇن تۇنەيمىز بۇل ارادا!

ەكەۋى عيماراتتى اينالىپ تەرىسكەي قاپتالداعى  ۇلكەن قوڭىر ەسىككە بەتتەدى. ءمولت قارا ءمارمار باسپالداقتى تاق- تاق باسىپ كوتەرىلە بەرگەندەرى سول، شىلدەنىڭ ىستىعىندا قولىنا اق بيالاي، ۇستىنە كوك ماۋىتتان فورما كيىپ ىزديعان كۇزەتشى جىگىت  بيازى ءيىلىپ الدارىن كەس- كەستەگەن. سەر روبەرتتىڭ كۋالىگىن كورگەن بويدا «حوش كەلدىڭىز» دەگەن يشارامەن باسىن ءۇستى- ۇستىنە يزەپ، قىزىل كىلەم توسەلگەن VIP زالعا قاراي ءوزى جول باستادى. عيمارات ءىشى قوڭىرسالقىن، مىڭداعان ادامنىڭ اياق دىبىسى، وقىس شىققان تاڭدانىستى ۇندەرىنەن كۇڭگىر- كۇڭگىر جاڭعىرىعادى. ءبىرىنشى قاباتتاعى ءتورت قاناتتىڭ ورتاسى ءدالىز سياقتى ەكى جاعىنان شىنىمەن قورشالىپ، شاعىن جايما بولمەلەرگە جەكە- جەكە جاندى ەكسپوناتتار قويىلىپتى. ەنتەلەگەن جۇرت ەسىكتەن كىرگەن بويدا قاق ايرىلىپ، جايمانى ەكى جاعىنان تاماشالاعان كۇيى توقتاۋسىز سىرعىپ بارادى. بۇلار دا سىنالاپ ەنىپ لەككە ىلەسكەن. سەر روبەرتتىڭ جايماعا كوزى تۇسكەندە شوشىعاننان جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، دەمى جەتپەي ءبىر ءسات قىلعىنىپ قالدى. قوسشى جىگىت قورقىنىشتى ەكەنىن ايتىپ الدىن الا ەسكەرتسە دە ءدال مۇنداي سۇمدىقتى كورەم دەگەن وي تۇسىنە دە كىرمەگەن. بولمە سايىن بىرىنەن ءبىرى وتكەن قۇبىجىق. تىرشىلىك يەسىنىڭ دە بۇلاي ازىپ تۋاتىنى  بولادى ەكەن- اۋ! ءاپ دەگەندە  اۋزى تاس توبەسىنە بىتكەن، تۇقىم- تەگى بەلگىسىز ءبىر ماقۇلقات  ءتىسىن اقسيتا ىرجيىپ، جىپ- جىلتىر قىزىلشاقا  باسىن شايقاعاندا شالقاسىنان تۇسە جازداعان. باسقا تۇرپات- بەينەسىنە قاراپ، ادام ناسىلىنەن جاراتىلعانىن شامالايسىڭ. كەلەسى جايماداعىنىڭ ءۇش اياعى بار ەكەن، ماڭدايىنداعى جالعىز كوزى ويناپ، شىركوبەلەك اينالعاندا يمانىڭ ۇيىرىلەدى. قاپتالداعى اينەكتە «تۋعانىنا قىرىق كۇن تولدى» دەپ جازىلعان قۇنداقتاۋلى ءسابيدىڭ قاسى مەن شاشى اپپاق، ساقالى بەلىنە تۇسكەن. ەسىنەپ اۋزىن كەرگەندە وتىز ءتىسى اقسيادى. يت باستى، سيىر اياقتى بىرەۋ كادىمگى بەس ساۋساعى بار قولدارىن جايىپ، كوككە قاراپ ۇلىپ وتىر... قانشا قۇبىجىق بولعانمەن كەيبىرى ادامدىق تۇيسىكتەن ادا ەمەس. وسى كۇيلەرىنە قاپالانعان، اشىنعان قالىپتا ءارتۇرلى قىلىق كورسەتەدى. توبەسىندە قوس ءمۇيىز تىكىرەيگەن شوشقا تۇمسىق بىرەۋ قورسىلداي شىراينالا جۇگىرىپ، «نەگە ماعان قارايسىڭدار؟ ءما، ەندەشە!» دەگەن نوسپەن بۇتىنداعى لىپاسىن شەشىپ تاستادى دا «سۋمىلتىعىن» كەزەنىپ اينەككە شاپتىرىپ- شاپتىرىپ جىبەردى. ورتا تۇستاعى ونەبويىن ايۋ سياقتى سابالاق ءجۇن باسقان ءبىر بەيباق قادالعان جۇرتتىڭ نازارىنان يمەنىپ قولىمەن بەتىن كولەگەيلەي  تومەن تۇقىرادى...

      سەر روبەرتتىڭ ارى قاراي كوز ساتىپ  «تاماشالاۋعا» ءداتى شىدامادى. زاپىرانى كوتەرىلىپ، وزەگى قالتىراپ قارا تەرگە تۇسكەن. ءبىرىن قاعىپ، ءبىرىن اينالىپ ءوتىپ، قاراقۇرىم شۇبىرىندىنى بۇزىپ- جارىپ كەلەدى. كوزكورىمدەگى اعاراڭداعان ەسىكتىڭ اۋزى جەتكىزسە كانە. ءولدىم- تالدىم دەپ كەڭ دۇنيەگە تابانى ىلىككەندە جۇگىرە جونەلگەن، ءۇيدىڭ قالتارىسىن اينالا بەرىپ، اسقازانى قوتارىلا لوقسىدى. ەس جيىپ بويى جەڭىلدەگەندە اناندايداعى  جايداق ورىندىققا كەپ جايعاستى. قوسشى جىگىتكە قىلجاق كەرەك، ەزۋى ىرجيىپ تۇر:

      - ياپىراي، ءسىزدى مىقتى ما دەسەم، ناشار ەكەنسىز عوي!

       - مۇندايعا مىقتىلىق جۇرمەيدى. بەكەر كورىپپىن.

       - جوق، دۇرىس بولدى. ايتپەسە، مامبەتتەر تۋرالى ءبىر جاقتى پىكىرمەن كەتەر ەدىڭىز. وسىنشاما پاراساتتى، دارىندى، اقجۇرەك حالىقتىڭ قاسىرەتىن دە ءوز كوزىڭىزبەن كوردىڭىز.

      - ول بەيشارالار بۇل زاۋالعا قالاي تاپ بوپ ءجۇر؟

       - ە، قالاي دەرىڭىز بار ما؟ ادامنىڭ زۇلىمدىعىندا شەك جوق قوي. ءبىر كەزدە الىپ يمپەريا جاۋجۇرەك  بوزاق جۇرتىنان قۇتىلۋ ءۇشىن نە ىستەمەدى؟ ىندەت تاراتتى، اشتان قىناداي قىردى، ءبىرىن بىرىنە ايداپ سالىپ قىرىق پىشاق قىرلىستىردى. ونى دا ازىرقانىپ، جەرىنە اجداھانىڭ اۋزىنان اجال بۇرىكتى. توپىراعىن كىسى جەگەندەي قۇيقالى سوناۋ سەمەي دەگەن وڭىردە قىرىق جىل بويى توپەلەپ اتىپ اتوم، سۋتەگى بومبالارىن جاردى. قوينى سابات سارى بەل ازعىردا حيميالىق سىناق جۇرگىزدى. بارساكەلمەس ارالىندا بيولوگيالىق قارۋلارعا تاجىريبە جاسالدى. اۋا مەن سۋ، توپىراققا سىڭگەن ۋدىڭ زاردابى قايدا كەتۋشى ەدى. ءۇش ءجۇز جىل وتسە دە وسى كۇنگە دەيىن مامبەتتەردىڭ ەكى بالاسىنىڭ ءبىرى الگىندە ءوزىڭىز كورگەندەي بوپ تۋىپ جاتىر. اڭ- قۇس، مالدىڭ دا كيگەن كەبى سونداي.

     - ءبۇلاردى ءبۇيتىپ قورلاپ جالپاق ەلدىڭ مازاعىنا ۇستاعانشا، نەگە بىردەن ءولتىرىپ تاستامايدى؟

     - و نە دەگەنىڭىز!- قوسشى جىگىت بۇل ءبىر ناقۇرىستىڭ ءسوزىن ايتقانداي تاڭىرقاي قارادى.- بۇل دەگەن قىپ- قىزىل تابىستىڭ كوزى عوي. انا قۇرتشا قۇجىناعان حالىقتى كوردىڭىز ەمەس پە. بۇگىن دە، ەرتەڭ دە، قىستا دا، جازدا دا جىل- ونەكى اي ەل اياعى ءبىر تولاستامايدى. ەرىككەن بايلار، قىزىق قۋعان ساياحاتشى، زەرتتەۋشى- عالىم، جۋرناليست ... دەيسىڭ بە، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان  اعىلىپ كەپ جاتقانى. كەزەك كۇتىپ وسى جەردە شاتىر قۇرىپ  تۇنەيدى كەيدە. باعانا ءسىزدى  ۇلكەن ەلدىڭ ۇلۇع مارتەبەلى ادامى بولعان سوڭ  تەگىن كىرگىزدى. ايتپەسە مۋزەيگە كىرەتىن بيلەتتىڭ باعاسى  ءبىر جىلقىنىڭ قۇنىمەن بىردەي. كينو، سۋرەتكە تۇسىرتكىزبەيدى. ايرىقشا جاعدايدا، قىمبات تولەسەڭ عانا رۇحسات ەتەدى. كەيبىر اسا سيرەك ەكسپوناتتار اۋكتسيوندا ميلليونداعان دولللارعا باعالانادى. قىسقاسى، بۇل ابدەن جولعا قويىلعان  ۇلكەن بيزنەس. ولاردىڭ جارناماسى الەمنىڭ بارلىق تۇكپىرىندە بار...

     - قۇرىسىن، ايتپاشى!- دەدى ەكى قولىن قاتار سەرمەگەن  سەر روبەرت ورنىنان سوزالاڭداي تۇرىپ.

     - نە بولسا دا ءبىر قىزىقتى كوردىڭىز...جارايدى، ەرتە-جارىقتا اۋىلعا جەتىپ الايىق...- اناندايداعى ماما-اعاشقا قاراي  بەتتەگەن قوسشى جىگىتتىڭ  سوڭىنان باسى سالبىراپ سەر روبەرت دەل- سال ءىلبىدى.

                                                               ححح

     ەرتەڭىندە كەزەكتى قوناققا بارعان  ۇيدە سەر روبەرت دومبىرامەن جولىقتى. مۇڭ مەن زاردان بەلى بۇكىرەيىپ كەتكەن كارى قوبىز سياقتى ەمەس، مويىنىن كوكتە قالىقتاعان  اققۋداي سوزىپ، ۇشقان شىبىننىڭ قاناتىنان دىڭىلداپ ءوز-وزىنەن  سىڭعىرلاپ تۇر. دومالانعان كىشكەنتاي شاناعىنا كۇللى دۇنيەنىڭ مۇڭى مەن قۋانىشىن قۇيىپ الىپتى. تەك پەرنەسىنە جۇرەگىڭمەن جاناسىپ سويلەتە ءبىل. وقالى بەشپەنت، ۇكىلى بورىك كيىپ بىرىنەن ءبىرى ءسان اسىرعان وڭشەڭ ساڭلاق ىرگەنى جاعالاي مالداس قۇرىپتى. دومبىرانىڭ قۇيقىلجىعان ءۇنى  تولاستاي بەرگەندە ەكىنشىسى ءىلىپ اكەتىپ، توماعاسىن سىپىرعان قىرانداي كوزدەرى جايناپ، دەلەبەسى قوزىپ، البىراعان جۇزدەرى شىرايلانا شابىتتانىپ وتىر. كوكىرەگى سوقىرعا كوسەۋدەي-اق كورىنەر جارتى قۇلاش قۋ اعاشتىڭ ءۇنى مۇنداي تۇڭعيىق بولار ما! سىرلى دا مۇڭلى، ءورشىل دە وكتەم. عاسىرلاردىڭ قوس ىشەككە قوناقتاعان وكسىكتى ارمانى، تەپسىنگەن ادۋىندى رۋحى سيقىرلى ساۋساقتار اراسىنان كۇمبىرلەي توگىلىپ، بىردە سىڭعىرلى ەركە نازبەن، بىردە قوڭىر مۇڭمەن جۇرەك كەمىرەدى. اۋىزدىق شايناپ الاقاشقان اساۋداي داۋىلداتقان ارىندى كۇي القىنا توقتاعاندا، ەرىندەرى بۇلتيىپ، ءتىلىنىڭ استىنا ناسىباي باسقان مىسىق مۇرت شال كىلەمنىڭ شەتىن ءتۇرىپ شىرت تۇكىردى دە باسىن ءۇستى-ۇستىنە شۇلعىدى:

– بارەكەلدى، بار بول، ازاماتىم! انا قالاسى تۇسكىردە اركەستر دەگەن بولادى ەكەن. 40 ادام جابىلىپ ءبىر كۇيدى وينايتىنىن قايتەرسىڭ. سوندا دا قىرىپ بارا جاتقاندارى شامالى. ءبارى جيىلىپ ءبىزدىڭ مىنا ءبىر وتەشتىڭ شيرەگىنە تاتىمايدى. شىركىن، وتەشجان قولىنا تۇسكەن قۋ اعاشقا دا ءتىل بىتىرەتىن شىعار-اۋ!..

جۇپتاسىپ سايىسقا تۇسكەن ونشاقتى كۇيشىنىڭ اقىرىندا ەكەۋى العا شىقتى وقشاۋلانىپ. سونىڭ ءبىرى – وسى وتەش. ءدوڭ قاباق، قۇس تۇمسىق، قالاقشاداي عانا قارا جىگىت. قولىنىڭ بۋىنى جوق. قوس ىشەكتى قۋالاي جۇيتكىگەن سۇيرىك ساۋساقتاردىڭ قيمىلىنا كوز ىلەسەر ەمەس، سىبىرلاي كۇرسىنىپ، ەكپىندەي تولقىپ سىرلى اۋەننىڭ نەبىر ءدۇرياسى ەركەلەي توگىلىپ جاتىر. ارقاسى قوزعان كۇيشى كەزەگى كەلگەنشە الاقىزىپ ءبىر ورىندا وتىرا السا كانە، قۇيرىعىمەن جورعالاپ ەسىك پەن ءتوردىڭ اراسىنا الدەنەشە بارىپ قايتتى. وسىنداعى وتىرعان كۇيشىلەردىڭ كەز كەلگەنى ەكى ءجۇز-ءۇش ءجۇز كۇيدى تاڭدى-تاڭعا ۇرىپ جاتقا تارتا بەرەدى ەكەن. ەشقانداي نوتاسىز. نازىك ءيىرىمدى، بۇرالاڭ-بۇرماسى شەكسىز سان-ساپالاق اۋەننەن جاڭىلىسپايتىن نەتكەن زەيىن دەسەڭشى. توگىلدىرە توپەي تارتىپ اساۋ كۇيدىڭ ارىنىمەن ءبىراز قىزدىرمالاتىپ العاننان كەيىن ەكى كۇيشى شەبەرلىك جارىستىرۋعا كوشسىن. نەشەتۇرلى مانەرمەن دومبىرانىڭ ءۇنىن مىڭ قۇبىلتقان. پەرنەنى تەرمەلەي ساۋىپ جالعىز قولىمەن ىرعاپ-ىرعاپ تولقىتقاندا قوڭىر دومبىرا قوبىزداي كۇڭىرەندى. ء«تايىر-اي، وسى دا ونەر مە ەكەن!» دەگەندەي ەكىنشىسى دابىلداتا قاققان دومبىراسىن توبەسىنە ءۇيىرىپ دوڭگەلەتىپ-دوڭگەلەتىپ جىبەرگەندە دە اعىنداعان كۇيدىڭ اپتىعى باسەڭدەگەن جوق. ءبىرىن-ءبىرى ەڭسەرە الماي ۇزاق ىرعاسقان. ءبىر كەزدە بۇلتيعان بۇيرەك بەتىنىڭ اراسىنان ءتامپىش تاناۋىنىڭ ۇشى ازەر قىلتيعان قىسىق كوز شيكىسارى وڭ اياعىنداعى ەتىگىن شەشىپ جىبەرىپ باقايىمەن قوس ىشەكتى بەبەۋ قاققىزىپ ءدال ءبىر قولمەن ويناعانداي بەزىلدەتتى-اي دەرسىڭ. قارسىلاسى قالاي ارىنداسا دا ادىمىن اشتىرماي مىسى باسقان وتەشتىڭ بۇل جولى دا اسىعى الشىسىنان ءتۇستى. ءباشپايىنىڭ اراسىنا ۇستارا قىستىرىپ ءبىر ەركە سىلقىم كۇيدى سىلقىلدا دا جونەلگەندە اسپان استى تەڭگە شاشقانداي سىڭعىرلاپ قويا بەردى.

– بار بول، وتەش. بايگە سەنىكى! – دەدى كۇي بىتە بەرە جۇرت كەۋ-كەۋلەي كوتەرمەلەپ. – كوڭىلىڭدى قۇداي كوتەرگىر، ءبىر جاساپ قالدىق قوي. كانە، ەندى «اققۋدى» تارتىپ جىبەر. نۇرعيسانىڭ «اققۋىن»!

وتەش ءماسىسىن كيىپ، سالىققان ساۋساقتارىن ساتىرلاتا سىلكىپ-سىلكىپ الدى دا، دومبىراسىن ۇستادى. ءوڭى قۋقىل تارتىپ، ىلە لىپ قىزارىپ بۇلت كوشكەن اسپانداي ءسات سايىن قۇبىلىپ وتىر. تاناۋى قۋسىرىلا، تۇنجىراعان كوزىنىڭ تۇڭعيىعى لاپىلداپ، ىنتىققان ىستىق دەممەن قوس ىشەكتى دابىلداتا قاعىپ-قاعىپ جىبەرگەن قۇلاشتاي. شارىقتاعان شابىتتى ءۇن تىلسىم ءىڭىردىڭ تىنىشتىعىن ءدۇر سىلكىپ، اينالانى كەرنەپ بارادى.

سۋ سابالاپ تىپىرلاعان قاناتتىڭ سۋسىلى اۋانى وسىپ ءوتتى. «ەي، اققۋ-جۇرەك، سەن نەدەن شوشىندىڭ؟ الاڭسىز جۇزگەن ايدىنىڭدا شولپ ەتىپ بالىق شورشىدى ما؟ الدە سىبدىرلاعان قامىستىڭ تاساسىنان سۇر مەرگەننىڭ سۇستى كوزىنىڭ سۇعىن سەزدىڭ بە؟ مىنا بيوپا جالعاندا سەنىڭ دە دۇشپاننىڭ بار ما؟ جازىعىڭ نە؟ جازىعىڭ سۇلۋلىعىڭ مەن پاكتىگىڭ بە؟ سۇلۋلىققا سۇيسىنبەيتىن بە! پاكتىكتىڭ الدىندا كۇللى تىرشىلىك باس يمەس پە! كوزى قيىپ قاي قاراجۇرەك ساعان مىلتىق كەزەدى ەكەن؟ قايرىلدى ما قاناتىڭ، قان جىلاي ما جۇرەگىڭ؟ كوز جاسىڭدى كولگە توگىپ نەگە سونشا سىڭسىدىڭ» اققۋى جىلاعان ايدىن-كول قوسا جەتىمسىرەپ وكسىگىنە تۇنشىققانداي. الاپات وكسىك مۇڭعا ورانىپ تومسىرايعان جۇرەكتەردى تەڭسەلتە سوققان ساتتە ۇكىلى دومبىرا تىپىرلاعان اققۋداي  شاناقتىڭ قوس بۇيىرىنەن قوس قانات پايدا بولىپ، ءدۇر سىلكىنە  كۇيشىنىڭ قۇشاعىنان سۋسىپ شىعىپ، كوگىلجىم تۇماندا قالىقتاي جونەلدى. شاڭىراقتى ءۇش اينالا ۇشىپ جەتى قات كوك تۇڭعيىعىنا سۇڭگىپ بارادى. ءوزى ۇزاعانمەن ءۇنى ۇزىلگەن جوق. ورتەپ، ەسەڭگىرەتىپ الاسۇرعان بەبەۋ كۇي اقوردانى كەرنەي شالقىپ تۇرىپ الدى.

ەمىنە تىڭداپ قىبىر ەتپەي وتىرعاندىكى مە، بويى سىرەسىپ، ءبىر جاعىنا جامباستاي استىنا باسقان وڭ اياعى ۇيىپ قالعان ەكەن، سەر روبەرت ارەڭ سەرپىلىپ ورنىنان سوزالاڭداي تۇردى. سىرتقا شىققاننان سوڭ دا كوپكە دەيىن ءوز ويىمەن ارپالىسىپ، جانىن تەبىرەنتكەن تىلسىم اۋەننىڭ اسەرىنەن ارىلا المادى. الەمدىك استانالاردىڭ ساحناسىنان اسپەتتەگەن تالاي ءدۇلدۇلدىڭ ونەرىن تاماشالاعاندا دا ءدال بۇلاي كوكىرەگى سىلكىنىپ تولقىپ كورگەن ەمەس. كوسىلىپ كەڭ دۇنيەگە شىقپاي، قىزىق قۋىپ اندا-ساندا ءبىر كەلەر تۋريستەرگە الاقان جايعان قايران ونەر ەسكەن جەل، كوشكەن قۇمعا ءسىڭىپ جوعالار ما ەكەن كۇندەردىڭ كۇنىندە؟

مەرياداعىلار «ەكزوتيكا ىزدەگەندەردىڭ بىردەن-ءبىر باراتىن جەرى» دەپ وسىلاي قاراي جول سىلتەگەن. رەسمي مەيمان بولعان سوڭ تۋريستىك  فيرمالاردىڭ تىرناعىنا ىلىكپەي تىكە كەلىپ وتىر. ايتپەسە ونداعى ىسقى اياقتار ءتىرى جان-ءتىستى باقانى ءوز بەتىمەن اتتاپ باسقىزبايدى ەكەن بۇل جاققا. مامبەتتەر تۇراتىن شتات – ءورشۇتستاننىڭ ءبىر قيان تۇكپىرى. شتات دەگەن اتى بولماسا، شىن مانىندە رەزەرۆاتسيا. ورتالىق ۇكىمەت ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە وڭتايلى بولۋ ءۇشىن ءار شالعايدا شاشىلىپ جۇرگەن مامبەتتەردى جيىپ اكەپ وسى وڭىرگە شوعىرلاندىرعان. جەرى شولەيت، قۇمداق، مالدان باسقا كاسىپكە قولايسىز. جاۋىن جاۋعان جىلدارى قولاتتار مەن قومسۋلاردىڭ جاعالاۋى بولماسا،  كۇنى-ءتۇنى جەر تىرنالاپ قىزىل ەسكەن قىلتاناقسىز جالپاق  قىر ءتورت تۇلىككە جايىلىم بولىپ جارىتپايدى. وندايدا جەم-ءشوپتى وزەن-توعانداردىڭ الدىن بۋىپ، جەرلەرىن كوك شالعىن عىپ جايقالتىپ وتىرعان شۇرشۇتتەردەن تاسيدى كەرۋەن-كەرۋەنىمەن.

تىرشىلىك كوزىنىڭ باقتاشىلىقتان كەيىنگى ەڭ ماڭىزدى سالاسى – تۋريزم. مامبەتيا الەمنىڭ قىزىق قۋعان بايلارى، زەرتتەۋشى-عالىمدار مەن جۋرناليستەر ءۇشىن جاندى كورمە ىسپەتتى. ويتكەنى سوناۋ ەستە جوق ەسكى كۇندەردەن بەرگى كوشپەندىلەر ءومىرىنىڭ بۇكىل بولمىس-ءبىتىمى قايماعى بۇزىلماعان كۇيى تەك وسىندا عانا ساقتالعان. سوندىقتان ورتالىق ۇكىمەت ساياحاتتان تۇسەر قىرۋار تابىستى كۇيتتەپ، بۇل حالىقتى وزىنە ءتان تۇرمىستىق مادەنيەتىن ساقتاۋعا قامقورلىق جاسايمىز دەگەن جەلەۋمەن بارىنشا وقشاۋ ۇستاۋعا تىرىسادى ءھام مامبەتتەردىڭ ءوزى دە وزگەرۋگە قۇلىقتى ەمەس، توزىعىمىزدى تاستاپ، وزگەنىڭ وزىعىنا ۇمتىلىپ ۇلى كوشتەن قالمايىق دەپ تالپىنبايدى، ءبىر كۇنگى تويعانى مەن ويناپ-كۇلگەنىنە ءماز. تۋريستىك فيرمالاردىڭ جارناماسىمەن دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان قىسى-جازى ساياحاتشىلار تولاسسىز اعىلىپ جاتادى. مامبەتيانىڭ تابالدىرىعىنان تورىنە دەيىن الەم ءۇشىن ەكزوتيكا: قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ورمەك توگىپ، كىلەم توقىعانىن، كيىز باسىپ، سىرماققا ويۋ سالعانىن كورىپ تاڭدايلارىن تاقىلداتسا، قىمىز بەن شۇبات، ىرىمشىك پەن جەنتتىڭ ءدامىن تاتىپ اۋىزدارىنان سىلەكەيلەرى شۇبىرادى. سارى مەيىزدەي ىستالعان قازى-قارتانى ءپاريجدىڭ بەكزات رەستوراندارى ارنايى تاپسىرىسپەن ۇشاق جىبەرىپ الدىرادى. كوكپار مەن بايگە، تۇنگى التىباقان، اي استىنداعى «اقسۇيەك» – ءتىل بايلاعان تىلسىم رومانتيكا. ال ءان مەن كۇي، اپتالاپ ايتىلاتىن جىر-داستان، قانسونارداعى اڭشىلىق، ەر-تۇرمان... – ونەر قادىرىن تۇسىنەر ەستى مەيمانداردىڭ كۇندىز ويى، تۇندە تۇسىنەن كەتپەس قىزىعى. مامبەتيا حالقىنىڭ ارقايسىسى بەلگىلى ءبىر رول ويناپ جۇرگەن ارتيست سياقتى، بارماعىنان بال تامعان اسپازدان باستاپ تاڭدايىنا بۇلبۇل ۇيا سالعان انشىگە دەيىن. كۇنكورىس-ءماپاحاسى كەلىمدى-كەتىمدى تاماشاشىلاردىڭ ىقىلاسىنا تىكەلەي بايلانىستى بولعاندىقتان، كىم دە بولسا بارىن سالۋعا تىرىسادى.

كەشكى اس ءىشىلىپ، داستارحان جيىلعان سوڭ، انشىلەر مەن اقىندارعا كەزەك بەرىلدى. ءبارى جاقسى باستالىپ، ءاننىڭ نەبىر ءدۇرياسى تىڭدالىپ، كوڭىل شىركىن كولدەي تاسىپ، شالقىپ-توگىلىپ وتىرعاندا، اياق استىنان شىرق بۇزعان ەكى اقىن بولدى. جۇرت جۇرەگى ءتاتتى انگە ەلجىرەي ۇيىپ، ماس بولىپ وتىرعاندا، تۇنەمەل، بەستى قىمىزدى جارىسا سىلقيتۋى جامان ەدى، دومبىراسىن سابالاپ، ءاۋ دەگەننەن ەكەۋى تەكە كوزدەنىپ ءبىر-بىرىمەن ۇستاسا كەتسىن. شەتتەن كەلگەن مەيمان الدىندا ونەر كورسەتىپ، رول وينايتىندارىن ۇمىتىپ شىنداپ كەتكەندەي. قوسشى جىگىت قۇلاعىنىڭ تۇبىندە ەرىنى ەرىنىنە جۇقپاي سىپ-سىپ اۋدارىپ وتىر. بىرەسە مىرس-مىرس كۇلىپ، بىرەسە باسىن شايقاپ كۇرسىنىپ قويادى. «قاپ! – دەدى قاباعىن شىتىپ. – ەكى كۇننەن بەرى جاپ-جاقسى-اق كەلە جاتىر ەدى، مىنا ەكەۋىنىڭ بۇيرەكتەن سيراق  شىعارعانىن-اي، قانعا ءسىڭدى سىرقاتتارىنان ءبارى ءبىر سىر ءبىلدىرىپ الدى!»

ءسوزىن قىجىرتپادان باستاپ، ءمۇيىز توسەي كەسىرلەنىپ سويلەگەن قىسىق كوز جالپاق سارى ەدى، قارسىلاسى ودان وتكەن سەن تۇر – مەن اتايىننىڭ ءوزى ەكەن، اشۋ تەپكەن القىمى ۇرلەگەن دوپتاي ءىسىنىپ كۇركىرەي تاپ بەردى. اعىن سۋداي اقتارىلعان ءسوزدىڭ الدى توقتاۋ بەرەر ەمەس، دومبىرانى ۇيىرە قاعىپ، تۇيدەك-تۇيدەك توپەلەپ جاتىر. جالپاق سارىنىڭ يەگىنىڭ ۇشىنداعى بەس تال جيرەن قىلى بەس جاققا تىكىرەيىپ، بەت-اۋزى جىبىرلاپ، قاي جەردەن كيىپ كەتەرىن بىلمەي ەنتەلەپ-اق وتىر. ەكەۋى سوزبەن ۇزاق قاعىسىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ تەرگەلمەگەن تەگى، تەرىلمەگەن ءمىنى قالعان جوق. تاۋاريحتىڭ كىندىگىن وزدەرى كەسكەندەي، پالەنباي ءجۇز جىل بۇرىن سۇيەكتەرى قۋراپ قالعان تالاي ارۋاق جاتقان ورىندارىنان ءبىر-ءبىر اۋناپ تۇسكەن شىعار. قايران اتا، قاسيەتتى بابا... ءبارى دە كەتتى. اركىمنىڭ ءوز رۋىنان اسقان اۋليە جوق، باتىر دا، باعلان دا سودان شىققان، باسقانىكى قۇر كوكۋباي. ءبىر-ءبىرىنىڭ ءتۇبىن قازىپ، ارعى-بەرگىسىن جەزدەي قاقتاپ جىپكە تىزگەندە، شىنىمەن-اق سونداي بولعان ەكەن-اۋ دەپ يلانىپ قالاسىڭ.

قىزىل سوزگە جەلدەي ەسكەن شاپىراش كوز سارىنىڭ ەكپىنى قاتتى، الدى-ارتىن توپەلەگەن سوزبەن بۋىپ، دەس بەرمەي تىقسىرىپ بارادى. وسىنداي كىمىڭ بار-اۋ دەپ نەبىر ەردىڭ سويىن  العا تارتساڭ، سول بويدا قىرىق ءمىنىن تەرمەلەپ قىر اسىرىپ جىبەرەدى. سىلىڭعىر قارا ساسايىن دەدى. شۇبار بەتىنىڭ شۇڭقىرىنداعى شىپشىعان تەردى جەڭىمەن جاپىرا ءبىر ءسۇرتىپ تاستادى دا، دومبىراسىن دابىلداتا قاعىپ، ۇزاق شالىقتادى. بۇل جولى رۋلى ەلدىڭ ۇرانىنا اينالعان ءارى باتىر، ءارى اقىن اتاقتى ەردىڭ ارۋاعىنا سىيىنعان. باسقا-باسقا، ءدال وسىعان نە ءۋاج ايتار ەكەنسىڭ دەگەن كوڭىل تۇكپىرىندەگى سەنىمى مىعىم. ايتسە دە جىلماقاي سارى كوزىنىڭ قيىعىنان جىمىسقى كۇلكى جىلتىڭ ەتىپ، وعان دا جاۋاپ تاپتى:

 

– ءسوزىڭنىڭ ايىرىپ ال اق-قاراسىن،

بەكەرگە جاناقپەنەن ماقتاناسىڭ.

كەنەيدىڭ اسىلىنا جارماستىڭ با،

وزىڭنەن ىلىككە الار تاپپاعاسىن!..

 

جاندى جەرىنە ءتيىپ كەتسە كەرەك، بۇجىر قارا باج ەتە ءتۇستى:

 

– جاكەمنىڭ شىققان تەگى كوپكە ءمالىم،

كەرەك ەمەس ساندالىپ وتتاعانىڭ.

ساداعا كەتسىن ءارى كەنەي-سەنەي،

ءوزىمنىڭ ۇكىلەگەن اقتابانىم!

 

– «ول قاشاننان باعىسقا مەرەي ەدى؟

اقتاۋدان اۋىپ كەلگەن كەنەي ەدى!..»

بۇل ءسوزدى مەن ەمەس، توقباي ايتقان،

قاۋزاي بەرسەك داۋىمىز كوبەيەدى...

 

توقباي – ايتقان ءسوزى باسىلعان موردەي اۋزى دۋالى بىرەۋ بولدى-اۋ، شاماسى، كۋاعا تارتقان سوزىنە داۋ ايتا الماي بۇجىر قارا ءتۇسى بۇزىلىپ، كوزى جىپىلىقتاپ ىركىلىپ قالعان، تۇكىرىگىنە شاشالىپ، بۋلىعىپ، ىلە قايتادان ورشەلەنە داۋرىقتى. ويىن ولەڭمەن جۇپتاۋعا شاماسى كەلمەي، قارا سوزبەن قارجاسۋعا كوشتى:

– باعىس بولماسا بولماي-اق قويسىن، ءبارىبىر كەنەي ەمەس. بىلە بىلسەڭ، جاناق بىزگە جيەن، باباسى – نياز قىزىلباستىڭ بەكزاداسى بولعان، بەسىگىمەن ءامۋداريادا اعىپ كەلە جاتقاندا، ءبىزدىڭ شالدار جاعاعا شىعارىپ الىپ قۇتقارىپ قالعان. جەكەباي باتىردىڭ كىندىگىنەن بالا جوق ەكەن، سول كىسى اسىقجىلىك ۇستاتىپ، باۋرىنا سالىپ الادى. جاناقتىڭ ءوزى ءبىزدىڭ باعىستىڭ قىزىنان تۋعان. ال كايت دەيسىڭ! – قالاي دا جاكەسىن كەنەيدەن قاشىرىپ الەك.

– ءاي، باۋىرىم-اي! – جىلتىر سارى ميىعىنان جىميىپ، باسىن شايقادى. – وتىرىكتى دە قيسىنىن كەلتىرىپ ايتساڭدارشى. جاكەمدى كەنەيگە جۋىتپاۋ ءۇشىن نەشەتۇرلى ەرتەگى ويلاپ تاۋىپ جۇرسىڭدەر عوي. سوندا باعىسقا كەنەيدەن قىزىلباس جاقىن بوپ پا؟ جاكەم كەنەي بولسا، ساعان بوتەن بوپ كەتە مە، ءبارى – ءبىر مامبەتتىڭ بالاسى ەمەس پە؟ قۇدايشىلىعىڭدى ايتشى، تۇرىكپەندەر كەنەيدى شاۋىپ، جاناقتىڭ ارعى اتاسى نيازدى بالا كەزىندە قولعا ءتۇسىرىپ الىپ كەتكەنى ءيىسى مامبەتكە ايان ەمەس پە؟

– بوق جەپسىڭ! – سىلىڭعىر بۇجىر قارا دومبىراسىن قويا سالا قالشىلداپ ورنىنان ۇشىپ تۇردى. – كەنەي دەيدى عوي. ءما، ساعان كەنەي! – دەدى «بالالى ۇيرەك»، «ورتان تەرەكتىڭ» اراسىنان باسبارماعىن قايقايتا شىعارىپ – جاناق بابام ولسە دە كەنەي بولمايدى. شوككەن تۇيەگە كوتىن ارتا المايتىن ساسىعان جامان كەنەي، سەنەن ونداي باتىر شىعۋ قايدا!

– ءاي، تارت ءتىلىڭدى! – كوزى شاتىناپ سارى دا اتىپ تۇرعان. سىزداپ، پالە ىزدەپ شابىنعان قارا شۇبار:

– تارتپايمىن، ال، قايتەسىڭ... ءوي، اكەڭنىڭ اۋزى!.. – دەي بەرىپ ەدى، اناۋ:

–                  اح، شەشەڭدى!.. – دەپ ەكەۋى ءبىر-بىرىنە تۇرا ۇمتىلدى ەلەۋرەپ. جىلتىر سارى شاپشاڭ ەكەن، شالت قيمىلداپ جۇدىرىقپەن ءدال شىقشىتتان سىلتەي سوققاندا بۇجىر قارا دوڭگەلەنىپ بارىپ انانداي جەرگە  بۇرق ەتە تۇسكەن. ءىستى ارى قاراي ناسىرعا شاپتىرماي ەكەۋىن ەكى جىگىت قاپسىرا ۇستاي العان. ءبىر اۋناپ تۇرىپ، «اكەڭنىڭ اۋزى... قولىڭدا ولەيىن-اي!» دەپ بۇلقىنعان قارانى دا، «اح، شەشەڭدى... جىبەرشى!» دەپ جۇلقىنعان سارىنى دا تاستاي قىسقان قۇشاقتار بوساتقان جوق. ەكى جاقتان قىزىنىپ ءبىراز جىگىت ەجىرەڭدەي باستاپ ەدى، ساقالى سەلكىلدەپ ورتاعا شىققان ءبىر شال اقىرىپ، تيىپ تاستادى.

     – توقتات مىنا سۇمدىقتى! ءبىر-بىرىنە جۇدىرىق الا جۇگىرگەن نە ماسقارا. وڭشەڭ جەتەسىز مۇندار. بوپساعا شىدامايتىنىڭ بار، ءسوز ۇستاعان نە تەڭىڭ...بارىنەن بۇرىن بوتەننىڭ كوزىنشە جامان قاتىندارشا شاپتىعىسىپ سۇيەك سىندىرعاندارىن ايتساڭشى. ءبىر-بىرىڭمەن جاعالاسىپ، جاعا جىرتىساتىن جەردى تاپقان ەكەنسىڭدەر. وڭكەي مالتاسىن ەزگەن كوك قىرت. كوزىمە كورىنبەي جوعال!.. – قاريا التىن زەرى جالت-جۇلت ەتكەن كوك شاپانىنىڭ ەتەگى دەلەڭدەپ ەكپىندەي باسىپ ەسىككە بەتتەدى.  ءۇي ءىشى  جىم-جىرت. قوناق جاققا قاراي الماي باسى سالبىراعان جۇرت ءۇنسىز شۇباپ سوڭىنان ەرگەن.

قارايعان توبە-تومپەشىكتىڭ باۋىرىنان كولەڭكە ءورىپ، كەشكى دالا قوڭىرقاي تارتىپتى. قىر استىنداعى ۇلى قۇمنىڭ القىنعان ىستىق دەمى باسىلىپ بايىرقالاسا دا، اۋا ءالى قاپىرىق. اندا-ساندا ءبىر ءلۇپ ەتكەن جەلدەن اۋىل سىرتىنداعى قالىڭ ءشيدىڭ ۇكىسى بولار-بولماس جەلبىرەيدى. سەر روبەرت پەن قوسشى جىگىت ەلدەن وڭاشالانىپ، ىرگەدەگى جاتاعان جوتانىڭ جەلكەسىنە شىقتى. ەكەۋى اينالانى سامارقاۋ شولىپ ءبىراز ءۇنسىز تۇردى. وشاقتىڭ ءتۇتىنى جارىسا بۋداقتاپ، جەلىدەگى قۇلىندارى كىسىنەپ ابىر-سابىر بوپ جاتقان ىمىرتتاعى اۋىل.

-مەن – بۇلاردى كوپ زەرتتەگەن اداممىن، – دەدى قوسشى جىگىت مۇنارتقان كوكجيەككە كوكشىل كوزىن سىعىرايتا قاداپ. – وسىلاي جۇرەردە دەپارتامەنتتەگىلەر: «وسىدان ارتىق ءتىلماشتى تاپپايسىز، بۇل جىگىت مامبەتتەردىڭ ءتىلىن عانا ەمەس، كومەيىن دە بىلەدى» دەپ ماقتاۋىمدى اسىرعانى ەسىڭىزدە بولار. اسىرىڭقىراپ ايتقانمەن، از دا بولسا سوزدەرىنىڭ جانى بار. ويتكەنى مەن مامبەتتەردىڭ ءتىلى مەن ادەت-عۇرپى جونىندە عىلىمي ەڭبەك جازعان وسى ەلدەگى بىردەن-ءبىر مامانمىن. تالاي دۇركىن فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋ ەكسپەديتسياسىن باسقاردىم. دەمەك، بۇلاردىڭ ىشەگىنىڭ قىرىندىسىنا دەيىن بىلەم دەسەم، ماقتانعاندىعىم ەمەس. ءوزىڭىز دە كوردىڭىز، ەشكىمگە ۇقسامايتىن مادەنيەت جاساعان اسا دارىندى، ونەرپاز حالىق. تەك رۋ-رۋعا، اتا-تايپاعا ءبولىنىپ الىپ، ءبىر-بىرىمەن قىرقىسادى دا جاتادى. ەڭ ۇلكەن تراگەدياسى سول.

- بۇل – وتارلىق ەزگىنى باسىنان كەشكەن كەز كەلگەن كىشى حالىقتىڭ ماڭدايىنا باسىلعان قارعىس تاڭباسى.- سەر روبەرت قاباعىنا كولەڭكە ۇيالاپ تەرەڭ كۇرسىندى. – ميتروپوليت ءوز وتارىنىڭ ەڭ اۋەلى بەرەكە-بىرلىگىن بۇزۋعا كۇش سالادى. ء«بولىپ ال دا بيلەي بەر» دەگەن ەجەلگى ءادىسى ەمەس پە. ءبىرىن ىشكە تارتىپ، ەكىنشىسىن كەۋدەدەن يتەرىپ، ءبىر-بىرىنە ايداپ سالادى. قارعىباۋ تاعىپ ايتاقتاعان يت ابالاپ ءبىرىن ءبىرى قالاي تارپا باسسالادى، يەسىنىڭ ايتاعىمەن قانمايدانعا تۇسكەنى بولماسا، ۇيالاسىنىڭ ەش كىناسى جوق ەكەنىن بىلە مە؟ بۇلار دا سول سياقتى بويلارىن وشپەندىلىكتىڭ ارام قانى ابدەن ۋلاپ العان سوڭ، كوزدەرىنە وزدەرىنەن باسقا جاۋ كورىنبەيدى.

– دۇرىس ايتاسىز. بۇلار ءۇشىن: «مامبەتتىڭ جاۋى – مامبەت»، جاۋدى تەك ءوز ىشىنەن ىزدەيدى. سورى قايناعان بەيباقتار «مامبەتتىڭ دوسى – تەك مامبەت» ەكەنىن تۇسىنبەي-اق وشەتىن شىعار تاريح ساحناسىنان.

– وي-ساناسى وسپەي قالعان بالا سياقتى دەسەڭشى.

– ءيا، ءتىسى شىقپاي قارتايعان حالىق.

ەكەۋى اۋىلعا قايتاۋعا اسىققان جوق. توق باسىپ، اياق جازىپ ءالى دە جۇرە تۇسكەندى ءجون كورگەن. ەكىنشى ءبىر بيىكتەۋ شوقىعا شىققاندا سامال جەل قۇلاق تۇبىنەن ۋىلدەپ قاناتىن قاعىپ-قاعىپ قالدى، ۇلبىرەپ، ايمالاپ جانىڭا راحات قۇيعانداي. كوز بايلانىپ، قاراڭعىلىق قويۋلانعان سايىن وشاقتاعى مازداعان وتتىڭ ساۋلەسى الىسقا شاشىراپ  سوزىلا شالقىپ جارقىراي ءتۇستى. جىپىرلاپ لىپىل قاققان قالىڭ وت، قىزىق-شىجىعى وزگەشە قايتالانباس تىرشىلىكتىڭ شام-شىراعى. كۇندەردىڭ-كۇنىندە وسى الاۋ دا وشەر مە ەكەن؟ مازداعان وتى قاراڭعى ءتۇندى شۇرق-شۇرق تەسكىلەگەن الاڭسىز اۋىل ەتەك-جەڭى داليىپ جايباراقات جاتىر.

سەر روبەرت تاڭەرتەڭ جولعا جينالماق ەدى، اۋىل ادامدارى جىبەرمەي قويدى جاتا-جابىسىپ، ساقالى ەڭ ۇزىن شالداردىڭ ءبىرى مۇنىڭ ءجون ەمەس دەگەندەي باسىن شايقادى:

 – شىراعىم، سەن كەلىمدى-كەتىمدى بازارىمىزدى قىزدىراتىن كوپ ساياحاتشىنىڭ ءبىرى ەمەس، ۇلكەن ەلدەن كەلگەن وكىلسىڭ ءھام جۇرەگىمىز ءبىر ءتۇرلى جاقىن تارتىپ، كوزگە جىلى ۇشىراپ تۇرسىڭ. قازىنى قاربىتا اساپ، قىمىزدى تارتىنباي  سىمىرۋىڭە قاراعاندا، تۇبىڭدە ءبىر جاقىندىق بار-اۋ، ءسىرا. باياعىدا ءبىزدىڭ بوقباي  دەگەن اتامىزدىڭ ءبىر بالاسى جالاعا ۇشىراپ شەتكە كەتتى دەۋشى ەدى. باقپايىپ  دەگەن پاميلەڭ دە سوعان كەلىڭكىرەپ تۇر. قالاي دەگەندە دە ءجونىڭ بولەك، تاي سويىپ، قازان كوتەرىپ وتىرمىز، ءبىر كۇنىڭدى قي! – دەپ قيىلعان سوڭ، سەر روبەرت امالسىز ۋاجدەن توسىلعان.

تۇسكە تارماسا يگى جاقسىلار كەشەگى اقورداعا قايتا باس قوستى. كەشەگى جاميعاتتىڭ ءبارى جينالعان، تورتكوز تۇگەل. شىرىق بۇزعان ەكى سودىر دا وسىندا. تاياق جەگەن بۇجىر قارا ءبىر جاق كوزىن شەكەسىمەن وراي اق داكەمەن تاڭىپ الىپتى. جىلتىر سارىنىڭ ءجۇزى تومەن. قۇندىز بوركىن باسا كيىپ، كوزىن جەردەن كوتەرمەيدى. قوناقتار جايعاستى-اۋ دەگەن شامادا ارسى-كۇرسى ەنتىككەن، بەس جاسار بالانىڭ بويىنداي، ءبۇيىرلى سارى ساماۋىردى ءبىر قىزارا بورتكەن، ساماۋىردان دا سارى جىگىت تالتاڭداي كوتەرىپ تابالدىرىقتان اتتاي بەرىپ ەدى، جاڭاعى ۇزىن ساقالدى شال «ازىرگە اپارا تۇر» دەگەندەي وڭ قولىن سىلتەدى، جىگىت تورگە ارقاسىن بەرمەستەن كەلگەن ىزىمەن شەگىنشەكتەي شىعىپ كەتتى. قاريا داستارحان باسىندا مالداس قۇرا تىك شانشىلىپ وتىرعان قالپى الدەبىر كوشەلى اڭگىمەنى ساباقتايتىن سىڭايمەن اينالاسىن قۇراعىتا ءبىر شولىپ الدى دا تاماعىن كەنەدى:

– ال، اعايىن، كەشەلى- بەرى قاباعىمىزعا كىربىڭ ءىلىنىپ، جانىمىزعا شانشۋداي قادالعان كەلەڭسىز ءجايدى وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر. ءبىر-بىرىمىزدەن تەرىس قاراپ تومىرايماي، الدىمىزعا كەلگەن استى جادىراي ءىشىپ، ءماسليحاتىمىز جاراستى بولسىن دەسەك، اتا جولىنا جۇگىنەيىك. «باس سىنسا، بورىك ىشىندە، قول سىنسا، جەڭ ىشىندە»، بۇلىنگەن ەشتەڭە جوق. ەنەسى تەپكەن قۇلىننىڭ دەنەسى اۋىرمايدى، ساباسا ءوز باۋىرى، ىزاسى سۇيەكپەن كەتەر جاتتىڭ قورلىعى ەمەس.  قايدا الگى ەكى تەنتەك، اعايىندى كۇرەڭ قاباق قىلماي كەشۋ سۇراپ ءبىر-بىرىمەن جاراسسىن.

–                ءجون ءسوز-اق!

–                اتىكەم  ايتسا، دۇرىس ايتادى...

– «جۇزگە بولىنگەننىڭ ءجۇزى كۇيسىن» دەپ اتام مامبەت تەگىن ايتقان با؟ وسىنداي كۇيىنگەن سوڭ ايتقان عوي. ءبىر مامبەتتىڭ بالاسى بولماشىعا قىرىق پىشاق بوپ ىرىڭ-جىرىڭ بوپ جاتقانى كورەر كوز، ەستىر قۇلاققا ۇيات ەمەس پە!..

 ۇزىندى-قىسقالى ساقالدار ءار تۇستان جارىسا يزەڭدەدى.

اۋەلى جىلتىر سارى تىزەرلەگەن ورنىنان سوزالاڭداي تۇردى. باسى سالبىراپ، كوزى جىپىلىقتاپ، قورباڭ-قورباڭ باسىپ بۇجىر قارانىڭ الدىنا جەتكەن بويدا ءبىر تىزەرلەپ وتىرا كەتتى. بوركىن شەشىپ الدىنا تاستادى:

ء–بىر اشۋىڭدى بەر، ەرەكە! شايتان ءتۇرتىپ، يت بولدىم. ساعان تيگەن قول مەنىكى ەمەس، شايتاندىكى. كەسەم دەسەڭ – باس مىنە، قىلشا موينىم – تالشا، كوتەرىپ الدىم ايىبىمدى. كەشىرە الساڭ، كەش ءبىر جولعى يتتىگىمدى!

بۇجىر قارا دا وسىنى كۇتكەندەي ازەر تۇر ەكەن، مۇرىنى قوڭقىلداپ:

– باۋىرە-ەم! – دەپ باسسالعانى. ەكەۋى قۇشاقتاسا كەتتى. – «كەش» دەگەن ءبىر اۋىز سوزىڭنەن ساداعا كەتەيىن. نەگە كەشپەيمىن، كەشتىم ءبارىن!..

– ات-شاپان ايىپ مەنەن. كۇرەڭ جورعامدى بەلدەۋىڭىزگە بايلادىم، ەرەكە!

- مەن دە ساۋ سيىردىڭ بوعى ەمەسپىن.  وسى بار عوي، ءتىلىم جامان مەنىڭ، تۇبىنەن كەسىپ تاستاسا دا وبالى جوق...- قۇشاقتارى جابىسىپ، ءبىر-بىرىنە ارزاسىن ايتىپ، ايرىلىسار ەمەس. اينالاداعى قاراپ تۇرعان مامبەتتەردىڭ كوڭىلى بوسادى.

– قايران باۋىر-اي!..

 - وكپەگە قيسا دا ولىمگە قيمايتىن تۋىس  دەگەن وسى ەمەس پە. كايتسىن-ءاي ەندى... – دەسىپ، كەيبىرەۋلەرى جەڭىنىڭ ۇشىمەن كوزىن ءسۇرتتى.

سالدەن كەيىن سارى ساماۋىرىن قايتا كىردى بۋلىعىنان «تۇكىرىگى» اتقىلاپ. دۋمانداتقان ءان مەن كۇي، جادىراڭقى داۋىس، جارقىن كۇلكى شاڭىراقتان شالقي كوتەرىلىپ جاتتى.

سەر روبەرت تاڭ بوزىنان ويانىپ الدى، الدەبىر قۋانىشپەن كوكىرەگى الابۇرتىپ وياندى. شالقالاعان كۇيى كەرىلە ەسىنەپ، تۇڭلىگى تۇرىلگەن شاڭىراققا قارادى. دوڭگەلەنگەن تۇنىق اسپاننىڭ تۇڭعيىعىندا مەڭدەي بوپ بوزتورعاي ءىلىنىپ تۇر. قۇددى ءبىر سىڭعىرلاعان قۇيتاقانداي قوڭىراۋ دەرسىڭ. شىناشاقتاي جۇرەگىنىڭ شالىقتاعان شاتتىعىن تاڭعى اۋاعا تامىلجىتا شاشىپ جاتىر. جەلدىڭ قاناتىنا ءمىنىپ، كۇلىمدەگەن كۇننىڭ كىرپىگىنە ىلەسىپ ءبىر ۇلى قۋانىش سالقام ساقارانى شارلاپ بارادى. سەر روبەرت ەس بىلگەلى كوكىرەگى سىڭعىرلاپ ءدال بۇلاي قۋانىپ ويانعان ەمەس ەدى. يت بايلاسا تۇرعىسىز بەدىرەيگەن قۋ مەديەننەن مىناۋ بەيعام جۇرتتىڭ كىندىك ءۇزىپ كەتە المايتىنى بوزالا تاڭدا سايراعان بوزتورعايدىڭ وسىناۋ سيقىرلى ءۇنى مە ەكەن؟

وتكەندە كۇتىپ العانىنداي، ساقالدىلارىن العا سالىپ، ءۇش اۋىلدان ءۇش توپ ادام ءسان-سالتاناتىمەن فلايەرگە دەيىن شىعارىپ سالدى. ءتىلماش جىگىت زەرتتەۋ جۇمىستارىنا بايلانىستى مامبەتتەردىڭ اراسىندا ءالى ءبىراز كۇن بولاتىندىقتان، ول دا وسى جەردە قايىر-حوش ايتىسىپ، سەر روبەرت جولعا ءوزى جالعىز شىقتى. دىبىسسىز تىك كوتەرىلىپ قالىقتاي جونەلگەن فلايەردى تاڭسىق كوردى مە الدە مارتەبەلى مەيمانعا دەگەن ىقىلاس-پەيىلدەرى مە، مامبەتتەر تالتۇستەگى شاقىرايعان كۇننەن قاباقتارىن قالقالاپ ، قولدارىن بۇلعاعان كۇيى بىرازعا دەيىن ۇيىرىلگەن ورىندارىنان تابجىلعان جوق. سەر روبەرتتىڭ دە كوڭىلى الابۇرتتى. استىنداعى فلايەر جەردىڭ تارتىلىس كۇشىن وپ-وڭاي جەڭىپ ءسات سايىن بيىككە شارىقتاي تۇسكەنمەن جۇرەكتەردى جالعاستىرعان قيماستىقتىڭ الدەبىر نازىك ءجىبى ءبارىبىر ۇزىلەر ەمەس، جىراقتاعان سايىن شيرىعىپ قايتا وزىنە تارتا تۇسكەندەي. ءۇش كۇنگى سىي-قۇرمەت، شالقىعان ونەر، قيلى مىنەز، مەيىرىمدى كوزدەر، سۋسىعان قۇم مەن قارا جەرگە تىستەي قادالىپ قاسارىسقان قارا جۋسان... ءبىر-ءبىر سۋرەت بوپ جان تۇكپىرىنە بەكىپ قالىپتى. مىنە سونىڭ ءبارىن جۇدىرىقتاي جۇرەگىنە سيعىزىپ وزىمەن بىرگە الىپ بارادى. وشاعىندا ءتۇتىنى بۋداقتاپ مامىرجاي تىرلىكتىڭ الديىندە مۇلگىگەن اقبوز ۇيلەردى تاعى ءبىر اينالىپ ءوتتى دە فلايەر بىردەن تىك سۋىرىلىپ بيىككە بەتتەدى. قالپاقتارى جەرگە تۇسەردەي شالقالاعان مامبەتتەر نوقاتتاي كوگىلدىر شار كوز ۇشىنان اسپان تۇڭعيىعىنا ءسىڭىپ جوعالعانشا قاراپ تۇردى.

 اينالا تىپ-تىمىق بولعانمەن ەكرانداعى دابىل بەلگىسى قىزىل كوزىن جانتالاسا جىپىلىقتاتىپ، فلايەر اياقاستىنان تىك سۋىرىلىپ كوككە كوتەرىلە جونەلگەندە، سەر روبەرت نە بولعانىن تۇسىنبەي اڭتارىلىپ قالعان. ىلە الگىندە عانا كوز ۇشىندا تۇيدەك-تۇيدەك قالىقتاعان قازباۋىر بۇلتتار كوزجەتپەس تومەندە قالىپ، شىرقاۋعا شىعانداپ شىققاندا، كەڭ الەم كوز اياسىنا سيىپ، شىعىس جاق كوكجيەكتەن قابارعان قالىڭ بۇلت كورىندى. بۇلت ەمەس، تورنادا، قۇم سۋىرعان قۇردىم وڭەش قارا داۋىل. كوككە شانشىلىپ، باسى قاقشاڭداعان مىڭ-سان اجداھا ىسىلداپ-ىشقىنىپ جولىنداعىنى قاۋساتا جايپاپ كەلەدى. ءبىر جارتى ساعاتتا سۇراپىلدىڭ  الدى بەيعام جاتقان مامبەتتەردىڭ اۋىلىنا جەتەرىن ويلاعاندا سەر روبەرتتىڭ وزەگى قالتىرادى. كوز الدىندا الگىندەگى اقبوز ۇيلەر قارا قۇيىننىڭ اراسىندا ءبىر باتىپ-ءبىر شىعىپ اسپاندا دوڭگەلەنىپ ءجۇر. ءالى بولا قويماسا دا بولاتىنداي كورىنگەن ەلەسپەن ارپالىسىپ كوڭىلى ۇيقى-تۇيقى. قاۋىپسىز كەڭىستىككە كوتەرىلىپ، ءدىرىلسىز ەركىن سامعاعان فلايەردىڭ ءىشى جانعا راحات. ەكراندا كوك تولقىن باياۋ ىرعاتىلىپ، ءدال اياعىڭنىڭ استىندا شالقار تەڭىز شالقىپ-قايتىپ جاتقانداي. سوعان كوزى الدانىپ، ءوزى تۋىپ-وسكەن فلوريدانىڭ جاعاسىنا قيالىمەن الدەنەشە بارىپ-قايتسا دا ءبارىبىر ءۇش كۇننىڭ اسەرى تارازى باسىن تومەن تارتىپ، كوكىرەك تۇكپىرىنەن سۋرەتى شەگىنەر ەمەس. قۇم سۋسىعان سۇرقاي دالاعا كىندىگى بايلانىپ قالعانداي. ءۇش كۇن بويعى كورگەن قىزىق، ەستىگەن ءان-كۇي، تاتقان ءدام، كوز ايناسىنا تۇسكەن سان-مىڭ سۋرەت... ءبارى-ءبارى ءبىر ەلى قالماي وزىمەن بىرگە ىلەسىپ كەلەدى. «كەتپە، كەتپە» دەپ جان-جاعىنان انتالاي قۇشاق جايعانداي. شىمىرلاپ بويعا جايىلعان الدەبىر ءتاتتى مۇڭ جۇرەك ءتۇبىن شىمشىلايدى. ويدان سەرپىلمەك بولىپ راديولانى قوسقان. الەمنىڭ قازىرگى «التىن داۋىسى» دجو پەرلي ءوزىنىڭ ايگىلى «سامانتاسىن» ساكسوفونمەن جارىسا سۇڭقىلداتىپ جاتىر ەكەن. بۇرىن تىڭداعان سايىن جانى كىرىپ، ىرعاعىنا ەلىتىپ، قانى دۋىلداپ شىعا كەلەتىن. قازىر سەلت ەتكىزەر ەمەس، قۇلاق تۇبىنەن قۇر جاڭعىرىپ قايتىپ جاتىر. جان-جۇرەگىن باسقا ءبىر ىرعاق، وزگەشە اۋەن  جاۋلاپ العان. تۇڭعيىعىنا شىم باتىرىپ ەلىتىپ، ەلەۋرەتىپ بارادى. دۇنيەدەگى وزگە دىبىس اتاۋلىنى ەستىپ-سەزەر حالدە ەمەس. توسىننان ساپ ەتىپ ەستىلگەن اۋەن بە، نە ءوز كوكىرەگىنىڭ الدەبىر سيقىرلى پەرنەسى كۇمبىر قاعىپ قويا بەردى مە – بىلمەيدى. شالقىپ-ەسكەن سىڭعىرلى، سىلقىم اۋەزدىڭ الديىندە تەربەلىپ وتىرىپ يلليۋميناتوردان سىرتقا ناۋمەز عانا كوز تاستاپ ەدى، سول بويدا سەلك ەتىپ ورنىنان ۇشىپ تۇرەگەلە جازدادى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنەر ەمەس. قۇس قاناتى جەتپەس جەتىقات شىرقاۋدا فلايەرمەن قاتارلاسىپ ءبىر اققۋ ۇشىپ كەلە جاتىر. جو-جوق، اققۋ ەمەس، مويىنى اققۋداي سوزىلعان ۇكىلى دومبىرا! كەشەگى قوس ىشەگى بەبەۋ قاققان ساتتە كۇي كوتەرىپ  شاڭىراقتى ءۇش اينالعان كۇيى اسپانعا ۇشىپ جوعالعان قارا دومبىرا! شاناعىنان كۇي ساۋلاعان  شەرلى دە سىرلى دومبىرا! پەرنەسىنە قوناقتاعان عاسىرلاردىڭ وكسىگى مەن قۋانىشى تاسقىنداي توگىلىپ جاتىر. التىن قاناتىن سىڭعىرلاي قاققان سيقىرلى ساز اينالا... جارىسا سامعاعان قوس نۇكتە بىرتە-بىرتە ءتۇپسىز تۇڭعيىققا ءسىڭىپ كوز ۇشىنان ۇزىلە بەردى.

 

ءبىرىنشى ءبولىمنىڭ سوڭى

Abai.kz