تاريحتا تاڭبالانعان دەرەكتى تۇبىرىمەن ەشكىمدە تەرىسكە شىعارا المايدى. 1731 ج. كىشى ءجۇز حانى ابىلقايىر وكتەم رەسەي يمپەرياسىنىڭ بوداندىعىن (پوددانستۆو) قابىلداعاننان كەيىن (باسىندا رەسەي قۇرامىنا ۆاسسالدىق مەملەكەت رەتىندە كىرگەنىمىز تۋرالى ارنايى گراموتا بولا تۇرا، كەيىننەن ورىستار ونى وتارشىلدىق ساياساتقا (كولونيالنايا پوليتيكا) اينالدىرىپ جىبەردى) قازاق ەلىن قوسىپ الۋ ءىسىنىڭ تىم ۇزاققا سوزىلعانى جانە پوليتسيالىق تارتىپپەن جۇرگىزىلگەن ورىستاندىرۋدىڭ جىمىسقى ساياساتىنىڭ كەسىرى كوشپەندىلەر وركەنيەتىنىڭ قابىرعاسىن قاقىراتا سوككەنى بارشاعا ايان. قىسقا مەرزىم ارالىعىندا ورىستار جانتالاسا قيمىلداپ، دالامىزدىڭ ءتورت قۇبىلاسىن اينالا قورشاي قامالدار مەن بەكىنىستەر سالىپ، تۇپكىلىكتى ورنىقتى دا قازاق جەرىن اسكەري قورشاۋدا ۇستادى. قازاق دالاسىنداعى قوزعالىستاردى باقىلاپ وتىرۋدىڭ ماڭىزى زور بولعان سوڭ، يمپەريانىڭ ىقپالىمەن بۇلاردىڭ تىرشىلىگى دە ەرەكشە قارقىنمەن جاندانا ءتۇستى. ولاردىڭ كۇزەتى ورىس كازاچەستۆوسىنا تاپسىرىلدى. بۇل قازاق جەرىن وتارلاۋدىڭ (كولونيزاتسيا) -ءبىرىنشى ءتاسىلى بولاتىن. ياعني، اق پاتشا كۇللى رەسەي بويىنشا قۇرىلعان 11 كازاك اتتى اسكەر شەبىنىڭ (لينيا) 4-ءۋىن قازاقتىڭ جەرىنە باعىتتاپ اتتاندىردى. قازاق ساحاراسىنداعى حالىقتى قىرىپ-جويۋعا جىبەرىلگەن ءدال وسى قانىپەزەرلەرگە «دالادا مالىن باعىپ، كۇنىن كورىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ جەرىن كۇشپەن يەلەنىپ الىڭدار!» دەگەن قاتاڭ بۇيرىق تا بەرىلدى. كەشەگى پاتشانىڭ قاندى قىلىشى بولعان، باسقىنشىلىق ساياساتىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قازاق جەرىندە تەك قانا جاۋلاپ الۋشىلىقتى جۇرگىزگەن وسى اق كازاكتار ەدى. ال، ەكىنشى ءتاسىل -قازاق دالاسىن رەسەيدىڭ «بەيبىت» وتارلاۋى 1750 جىلدارى قولعا الىندى. 1752 جىلى ەسىل وزەنىنىڭ رەسەيگە تاياۋ جەرىندە قازاقتاردى قاس قاقپاي باقىلاپ وتىراتىن پەتروپاۆل قامالىنىڭ بوي كوتەرگەن كەزەڭى-كرەستياندىق وتارلاۋدىڭ باستالۋ كەزەڭى (ورىس كرەستياندارىنىڭ جاپپاي قونىس اۋدارۋى). ول تۇستا قازاق جەرىنە قاراي ۇدەرە كوشىپ، ەلىرە اعىلعان كەلىمسەكتەردەن قازاق دالاسىنىڭ بەلى قايىستى. ءار جاقتان ءبىر قاڭعىپ كەلگەن كەزبە توبىر دالامىزدا جىرتىلىپ-ايىرىلدى. رەسەيدىڭ ىشكى ولكەلەرىنەن قازاق دالاسىنا كەدەي شارۋالاردى كوپتەپ قونىستاندىرۋ جۇمىسى جەدەلدەتە جۇرگىزىلدى. ورىستىڭ قارا شەكپەندىلەرى «بوس جاتقان جەر» دەپ قازاق جەرىنىڭ قۇيقالى، قۇنارلى وڭىرلەرىنە باسا كوكتەپ، ەنتەلەي ەنىپ، جايلاي باستادى. ونىڭ ۇستىنە 1861 جىلى رەسەيدە «كرەپوستنوە پراۆو» جويىلعاننان كەيىن پاتشا ۇكىمەتى ءجۇز مىڭداعان ورىس شارۋالارىن تاعى دا وسىلاي قاراي جىبەرىپ، ولارعا اق كازاكتاردىڭ قارۋىمەن قازاقتىڭ ەڭ شۇرايلى جەرلەرىن تارتىپ اپەرگەنگەننەن سوڭ، ورىستار بىردەن قازاق جەرىندەگى ءبىرىنشى سورتتى ۇلتقا اينالىپ شىعا كەلدى. وسىلايشا، دارحان دالامىزدىڭ كەۋدەسىنە قازىق قاعىلدى، حالىقتىڭ كوڭىلىنە قاۋىپ كىردى. ەڭ وكىنىشتىسى، كەڭدىگىنەن باس اينالاتىن، ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالاتىن،تۇلپاردىڭ تۇياعى توزاتىن ۇلى دالانىڭ بايىرعى حالقى ەجەلگى قونىستارىنان كۇشپەن كوشىرىلىپ، مالعا جايسىز قۋاڭ دالاعا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. وتارلاۋ كەزەڭىنىڭ ءون بويىندا اسكەري ەكسپەديتسيالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى جىبەرىلىپ، ولاردىڭ بارلاۋشىلارى قازاقتىڭ جەرىن، تابيعاتىن، بايلىعىن، ءتىلى مەن ادەت-عۇرپىن، سالت-ءداستۇرى مەن كۇن كورىسىن ابدەن زەرتتەدى. ءسويتىپ، جوعارىعا اسكەري تاكتيكالىق تۇجىرىمدار تۇرىندە تاپتىشتەپ، بايانداپ وتىرعان. پاتشا 1891 جىلى 25 ناۋرىزدا: «اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، ورال جانە تورعاي وبلىستارىن باسقارۋ تۋرالى» جاڭا ەرەجەنى بەكىتتى. اتالمىش قۇجاتتىڭ 119- بابىندا: «كوشپەندىلەر (قازاقتار) ورنالاسقان جەرلەر، سول جەرلەردىڭ بار بايلىعى، سونىڭ ىشىندە ورمان-توعايى دا مەملەكەت مەنشىگى بولىپ سانالادى» دەلىنسە، 120-بابىنىڭ قوسىمشاسىندا: «كوشپەندىلەردىڭ ارتىق جەرلەرى مۇلىك مينيسترلىگىنە ءوتسىن» دەپ انىق جازىلعان. ياعني، مەملەكەتتىڭ مەنشىگىنە وتكەن جەردى كىمگە بەرەدى، ۇكىمەتتىڭ ءوزى بىلەدى. بۇل قۇجات قابىلدانعاننان كەيىن قازاق حالقى بوستاندىعىنان ءبىرجولاتا ايىرىلاتىن كۇندەردىڭ تابالدىرىعىنا كەلدى. 1894 جىلى III-ءشى الەكساندر پاتشا گەنەرال-گۋبەرناتورعا قۇپيا حات جازىپ: «قازاق جەرىندەگى ەلدى-مەكەندەرگە ورىس اتاۋلارىن بەرىڭدەر نەمەسە ولاردى ورىس تىلىنە اۋدارىڭدار، رەسمي قاعازدارعا ورىس گرامماتيكاسىنىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي جازاتىن بولسىن!»-دەگەن ارنايى نۇسقاۋ دا بەرگەن. سودان كوپتەگەن جەر-سۋلار ورىستاندىرىلا باستادى، اتاۋلار تابىلماعان كوپتەگەن اۋىلدار نومىرلەنىپ كەتتى. سونىمەن قاتار، پاتشا وتارلانعان جەرلەرگە رومانوۆتار ديناستيا¬سىنا قىزمەت ەتكەن كنيازدەر مەن وتارلاۋدى ىسكە اسىرعان اسكەري قولباسشىلاردىڭ ەسىمى بەرىلسىن دەپ تە تاپسىرعان. مى¬سالى: الماتى بەكىنىسىنىڭ العاشقى اتى ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورى گاسفورتتىڭ قىزى ۆەرانىڭ قۇرمەتىنە «ۆەرينا» دەپ اتالىپ، 1867 جىلى «ۆەرنىي» دەپ وزگەرتىلگەن. قازاقتار كەرەكۋ اتاپ كەتكەن قالاشىقتى (كەرەكۋ –ەرتە تۇرىك ءتىلىنىڭ وعىز ديالەگىندەگى «كەرەكۋلەن» ءسوزىنىڭ ماعىناسى «شاڭىراق تىك» ، «شاتىر قۇر»، «وزىڭە كەرەگە كوتەر» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. م.قاشقاري «ديۋاني لۇعات-ءات-تۇرىك»), 1861 جىلى گەنەرال-گۋبەرناتور گوسفورد ءىى الەكساندر پاتشانىڭ بالاسى پاۆەلدىڭ ءبىر جاسقا تولۋ قۇرمەتىنە وراي «پاۆلادور» (پاۆلۋ داريۋ) دەپ وزگەرتتى. اپوستول پەتر مەن پاۆەلدىڭ قۇرمەتىنە وراي قىزىلجار وڭىرىنە سالىنعان بەكىنىسكە «پەتروپاۆلوۆسك» دەپ ات بەردى. ارتىنشا كوپ ۇزاماي-اق ەل مەن جەر اتاۋلارىمەن قوسا قابات حالىقتىڭ ساناسى دا زورلىقپەن ورىستاندىرىلا باستادى. 
1870 جىلى رەسەي يمپەرياسىنىڭ حالىق اعارتۋ مينيسترلىگى شەت ايماقتاعى وتار حالىقتارعا ءبىلىم بەرۋ تۋرالى زاڭ قابىلدايدى. بۇل زاڭ بويىنشا شەت ايماقتاعىلاردى ورىستاندىرۋدى كوزدەگەن «ميسسيونەرلىك پەداگوگيكا» جۇيەسى قۇرىلادى - بۇل ءۇشىنشى ءتاسىل ەدى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى - ورىس ەمەس حالىقتاردى جاپپاي ورىستاندىرۋ، شوقىندىرۋ ساياساتىن ىسكە اسىرۋ جولىنىڭ نەگىزى نومىرلەنگەن قازاق-ورىس شكولدارى بولدى. ولاردىڭ بۇنىسى ءبىرشاما ىسكە استى دا. وسى نومىرلەنگەن ارالاس مەكتەپتەردىڭ اۋرەشىلىگىنەن ءالى كۇنگە دەيىن قۇتىلا الماي كەلە جاتىرمىز دا ەمەس پە؟ (XX ع. ەڭ قانقۇيلى ديكتاتورلارىنىڭ ءبىرى-ادولف گيتلەر: ء«بىر ۇلتتى بىرتىندەپ جويۋ ءۇشىن الدىمەن ونىڭ مادەنيەتىن توزدىرىپ، كۇيزەلىسكە ءتۇسىرۋ قاجەت. مادەنيەتىن توزدىرۋ ءۇشىن ونى ۇستاپ تۇرعان تىلىنەن ايىرۋ كەرەك. ال ءتىلىن جوعالتىپ، قۇرتۋ ءۇشىن مەكتەپتەن باستاۋ ءلازىم»،-دەگەن ەكەن). بۇل ارينە ادام بالاسىنا جانى اشىمايتىن زۇلىمنىڭ ءسوزى.
ءتورتىنشى ءتاسىل-قازاقتى ورىستاندىرۋ ساياساتىندا پاتشا ۇكىمەتىنەن دە ءجۇز ەسە اسىپ تۇسكەن «كەڭەس وكىمەتى» اتتى ۇلتى جوق تەكسىز، «الەمدىك پرولەتاريات» دەگەن ادامنىڭ ميىنا سىيماس قيالدى كۇيتتەگەن، قايداعى ءبىر ساندىراققا سەنگەن توبىرلىق يدەولوگيانىڭ اياسى وتە تاياز ءارى تار بولسا دا، ولار تىڭ يگەرۋدەن باستاپ بارلىق جەڭىلدىكتەردى ءۇيىپ-توگىپ جاساۋ ارقىلى قازاقتىڭ دالاسىن دا، قالاسىن دا ەكىنشى ورىس ەلىنە اينالدىرۋدى كوزدەدى. 1925 جىلى ف.گولوششەكيننىڭ ي.ستالينگە جولداعان حاتى بار. ول وندا بەس ماسەلەنى كوتەرەدى، سونىڭ باسقى ەكەۋىنە توقتالا كەتەيىك. ءبىرىنشىسى: «كولحوزداستىرۋعا قازاقتار بىلىكتى، اسەرى كۇشتى، سوعان پايدالانامىز، سوسىن ءبارىن اتىپ تاستايمىز. قازاقتىڭ زيالىسىن ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، جىك-جىككە ءبولىپ، وزىمەن-ءوزىن الىستىرىپ، ارتىنان تۇگەلدەي كوزىن جويامىز!». ەكىنشىسى: «ۇرپاقتى اداستىرۋ ءۇشىن، جازۋىن ەكى رەت وزگەرتىپ جىبەرۋ كەرەك»،-دەپ اشىق حات جازدى. ياعني ۇرپاق وتكەنىن وقي المايدى، ماڭگۇرتتەنەدى. سول ساياساتتىڭ كەسىرىنەن راسىندا دا ورىستانىپ شىعا كەلدىك ەمەس پە؟ وڭتۇستىك امەريكادا XIX ع. سوڭىنا امان جەتكەن اتاقتى «مايالاردىڭ جالعىز ۇرپاعى-كەچۋا» دەگەن ۇلت بولعان. وزدەرى ءبىز سەكىلدى ءارى العىر، ءارى اڭقاۋ ەكەن. يسپانداردان ازاتتىق العاننان كەيىن دە يسپان تىلىندە ءتالىم-تاربيە العان كەچۋا ەليتاسى «كەچۋا تىلىنە انە كوشەمىز، مىنە كوشەمىز» دەپ، ءدال بىزدەگىدەي تۋرا 30 جىل سوزبۇيداعا سالىپ ءجۇرىپ، حالىقتىڭ دىڭكەسىن قۇرتىپ، اقىرىندا شارشاعان حالىق قالاي يسپان ءتىلدى كوپ مەملەكەتتىڭ بىرىنە اينالىپ كەتكەنىن بىلمەي قالعان. ول مەملەكەت-بۇگىنگى پەرۋ. وسى ارادا قوجاناسىردىڭ قىلىعى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى. بىردە قوجاناسىر: «شاحقا 30 جىلدىڭ ىشىندە ەسەكتى ادامشا سويلەتىپ بەرەمىن دەگەنىم، وعان دەيىن يا ەسەك ولەدى، يا شاح ولەدى، يا مەن ولەمىن دەپ ايتسام،ودان ەشتەمە وزگەرمەيدى» دەگەن ەكەن.
رەسەيدى الەم الدىندا بيىكتەتۋگە بارىن سالىپ تالپىنىپ كەلگەن وسى قوس شوۆينيستىك وكىمەتتىڭ دە قازاق حالقىنىڭ جەرىن تارتىپ العان قىلمىستارى ءالى اشكەرەلەنبەي جاتىر. ال بۇگىندە پاتشالىق رەسەي دە، كەڭەس وداعى دا جوق. بىراق، ول يمپەريالار ىدىراعانىمەنەن كەيبىرەۋلەردىڭ باسىنان شىقپاي جۇرگەن پوستتوتوليتارلىق سيندروم بار. سونىڭ كەسىرىنەن قۇلدىق سانالى شەنەۋنىكتەر 22 جىل بويىنا ۇلتتىق يدەولوگيامىزعا توسقاۋىل قويىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ قازاق، «قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن» دەپ بالكىم وسىندايلاردى مەڭزەگەن بولار. ايداي اقيقاتىن ايتقاندا، وزگە ەمەس، وزىڭنەن، ءوز ەلىڭنىڭ ورتاسىنداعى بەيشارا حالىڭنەن ۇيالساڭ ەتتى نەمەسە مۇحاممەد پايعامباردىڭ حاديسىندە: «اللانىڭ پەندەلەرى ەمدەلىڭدەر، ويتكەنى اللا تاعالا كارىلىكتەن باسقا كەسەلدىڭ بارىنە شيپا بەرگەن» -ەمدەلىڭدەر دەگىم كەلەدى! ءار قازاقتىڭ بويىندا ۇلتتىق سەزىم عاجاپ بولۋى كەرەك، سالدىر سالاق مي ەمەس، بەزەي بەرەتىن ءتىل ەمەس، ار جاعىندا جۇرەگى سويلەپ تۇرۋى كەرەك! ويتكەنى، حالقىمىزدىڭ قانشاما عاسىر اڭساعان ەڭ قاسيەتتى، ەڭ قاستەرلى ارمانى بولعان تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتىنىڭ قاق تورىندە وتىرمىز. ياعني، قازاق قالاي ورىستاندىرىلسا، سولاي قازاقىلاندىرىلۋى دا كەرەك دەگەندى ماڭگۇرت تۋىستارىما ايتقىم كەلەدى دە تۇرادى. 
قازاق كەڭ عوي، 360 جىل بويى ۋلى جىلانداي ىسىلداعاندارعا قاسيەتتى توپىراعىن تاپتاتىپ، قارنىن تويدىرىپ كەلەدى. ال، ولار بولسا قازاقستان كوپ ۇلتتى مەملەكەت دەپ، قازاققا كوپتىڭ ءبىرى رەتىندە قاراپ وتىرۋدى ادەتكە اينالدىرىپ العان. كىم قالاي دەسە دە، قازاق ەلىندە ەكى-اق ۇلتتىڭ بارى اقيقات،ولار: جەردىڭ يەسى-قازاقتار جانە باسقالار!

ايدىن ىرىسبەكۇلى،

«اق جول» پارتياسى ورتالىق اپپاراتىنىڭ ساراپشىسى، الاشتانۋشى 

Baq.kz