وتاندىق تەلەارنالاردان كورسەتىلمەگەن ءفيلمنىڭ رەجيسسەرى مارات قوڭىروۆپەن سۇحبات.

«توي – ءتاڭىردىڭ قازىناسى»، «بار جيعانىڭ تويدا شاشىلسىن» دەيتىن قازاق سوڭعى كەزدەرى تويلايتىن تاقىرىپتى شاتاستىرا بەرەتىن بولىپ ءجۇر. ابىلايدىڭ 300 جىلدىعى سياقتى ۇلتتىق رۋحقا سىلكىنىس اكەلەتىن تالاي توي اتاۋسىز قالدى. حح عاسىر باسىندا قازاق قوعامىندا ۇلكەن قايراتكەرلىك جاساعان الاش الىپتارىن دا ءتيىستى دەڭگەيدە ارداقتاي الماي كەلەمىز. 31 مامىردا عانا ء«تورت جارىم ميلليون قازاق اشتان ءولىپتى» دەپ، قالعان كۇنى تۇك بولماعانداي جۇرە بەرەتىن قازاقتىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىز تاڭى قالاي اتتى؟ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن سوۆەتتىڭ سوقىر ساياساتىنان سۋسىنداعان بيلىكتەگى قازىرگى كوممۋنيستەر ەمەس، «الاشتىڭ» ارداقتى ۇلدارى جاندارىن قۇربان ەتىپ ەدى عاسىر بۇرىن.

سول اياۋلى بابالارىمىزدىڭ ءبىرى – ماعجان جۇمابايۇلى. اقىن، اعارتۋشى، XX عاسىرداعى قازاق زيالىلارىنىڭ جارىق جۇلدىزى ماعجاننىڭ ەڭبەگىن سانامالاپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. مۇحتار ماعاۋين: «ماعجان – قازاقتىڭ جانباي كەتكەن جۇلدىزى» دەپ ەدى ءبىر سوزىندە. اقىندىعى ءبىر توبە، ازاماتتىعىنىڭ دا شوقتىعى اسقاق ماعجاندى تىرىسىندە قادىرلەمەگەن قازاق بۇگىندە ۇلىقتاي الىپ جاتقان جوق. ولاي دەيتىنىمىز، جۇمابايۇلىنىڭ 120 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا مارات قوڭىروۆتىڭ «ماعجان» اتتى اقىن ومىرىنە ارنالعان كوركەم ءفيلىمى جارىق كورەدى. اتالعان فيلم ماعجاننىڭ كۇندەلىگىندە جازىلعان وقيعالاردىڭ جەلىسىنە قۇرىلعان. سول ءفيلىمدى مەملەكەتتىك تەلەارنالار كورسەتۋگە ەش قۇلىق تانىتپاعان. 2013 جىلى ىستامبۇلدا وتكەن ءفيلىمنىڭ پرەمەراسىنا تۇرىكتەردىڭ ىقىلاسى قازاقتاردان الدەقايدا ىستىق بولىپتى.

وتاندىق مەديادا ترەيلەرى عانا بار ءفيلىمنىڭ رەجيسسەرى مارات قوڭىروۆپەن كەزدەسىپ، مەملەكەتتىك تەلەارنالاردان كورسەتىلمەگەن ءفيلىم تۋرالى سۇراپ تومەندەگىدەي اڭگىمە دۇكەن قۇردىق.

- ماعجان جۇماباەۆ تۋرالى فيلم ءتۇسىرۋ قالاي ويىڭىزعا كەلدى؟

- بالا كەزىمدە، ماعجاننىڭ شىعارمالارىنا تيىم بار كەزدە، ماعجاننىڭ «تىڭداشى، تاعدىر» دەگەن سياقتى ولەڭدەرىن جاتتاپ ءوستىم. وتىزعا جۋىق ولەڭىن جاتقا ءبىلدىم. تاعىدىرىنا قىزىقتىم. حالىق مۇددەسىنە جاساعان قىزمەتىنە باس ءيدىم. ماعجان داۋىرىندەگى قايراتكەرلەردىڭ قاي-قايسىسىن دا وزىمە ۇلگى تۇتتىم. رەجيسسەرلىك كاسىپكە كەلگەندە ولار تۋرالى فيلم ءتۇسىرۋدى ماقسات ەتتىم. ۋاقىتى كەلدى. 2012 جىلى ءفيلىمدى ءتۇسىردىم. ءتۇسىرىلىم جۇمىستارى ماعجاننىڭ اۋىلى - سارىتوماردا جانە پەتروپاۆل قالاسىندا، ماعجان جۇماباەۆ اۋدانىنىڭ ورتالىعى - بۋلاەۆودا تابيعاتتاعى تۇسىرىلىمدەر جاسالدى. نەگىزگى ءتۇسىرۋ ءۇردىسى الماتى مەن الماتى وبلىسىندا بولدى.

-  بىلۋىمشە، ءفيلىمنىڭ تۇساۋ كەسەرىنەن كەيىن ەلدەگى ارنالار «ماعجاندى» ەفيرگە شىعارۋعا قۇلىق تانىتپاپتى. بۇعان نە سەبەپ بولدى؟

- فيلم دايىن بولعاندا الماتىدا، اقىننىڭ تۋعان ءوڭىرى پەتروپاۆلدا تۇساۋكەسەرىن وتكىزدىك. زيالى قاۋىم مەن ماعجاننىڭ تۋىستارى ءفيلىمدى كورگەندە كوزدەرىنە جاس الىپ،  تەبرەنىستەرىن جاسىرمادى. مەن بۇل ءفيلىمدى جاستارعا ارناپ، اقىننىڭ ءومىر جولىن، ازاماتتىعىن تانىسىن دەپ ءتۇسىردىم. سوندىقتان دا مەملەكەتتىك تەلەارنادان كورسەتۋگە ءوتىنىش ءبىلدىرىپ، حابار ارناسىنىڭ ديرەكتورىنا حات جازدىم. ولار حاتقا جاۋاپ بەرمەدى. سوسىن تەلەفون شالدىم ءجيى، ءتۇرلى سىلتاۋ ايتىپ، مەنى جولاتپادى. فيلم ولاردىڭ «بيۋروكراتياسىنان وتپەدى». ءسويتىپ جۇرگەندە ماعجاننىڭ 120 جىلدىعى دا ءوتىپ كەتتى. اقىننىڭ تويىنا شەنەۋنىكتەر جيىلىپ الىپ، «بەشبارماق» جەگەنى بولماسا، باسقالاي تاريحي باعاسىن بەرىپ، توي وتكىزگەنىن ەستىمەدىم. حابار، قازاقستان سياقتى تەلەارنالاردان كورسەتىلمەگەن ءفيلىمدى ستۆ ارناسى كورسەتتى. الايدا، مەملەكەتتىڭ بارلىق وڭىرىنە تارايتىن باس تەلەارنالارىمىز سول بويى قۇلىقسىز. ۇلتتىق رۋحتان جۇرداي شەندىلەر ماعجان تۋرالى بىلگىسى دە كەملەيدى.

- ءفيلىمنىڭ تۇرىك ەلىندە كوسرەتىلۋى قالاي جۇزەگە استى؟

- تۇرىكتەر وزدەرى ءفيلىمدى  تۇركيادا كورسەتۋگە ۇسىنىس جاسادى. تۇركيانىڭ اك پارتياسى ارناۋلى قاراجات ءبولىپ، فيلىمگە تۇرىكشە دۋبلياج جاساتتى ءارى تۇساۋ كەسەر وتكىزگەندە ءبىزدىڭ جولشىعىنىمىزدى تۇگەلدەي كوتەردى. ىستامبۇلداعى وپەرالىق تەاتردا وتكەن تۇساۋكەسەرگە يزمير، انكارا، اناتاليا سياقتى ۇلكەن قالالاردان ءتۇرلى عالىمدار كەلىپ، باس-اياعى 1 ساعاتتىق ءفيلىمنىڭ تۇساۋ كەسەرىن التى ساعاتقا سوزىپ، ۇزاق قولشاپالاقتاپ قوشامەتىن كورسەتتى. ماعجان تۋرالى ولار ساحنادا ۇزاق-ۇزاق سويلەدى.

كەيىن دە ءبىزدى، مەنى جانە فيلىمدەگى اكتەرلاردى ارنايى شاقىرىپ، مەملەكەتتىك تەلەارناسىندا حابار جاساپ، تىكەلەي ەفيردە سويلەتتى. فيلم دە ەفيردەن بىرنەشە قايتالانىپ كورسەتىلدى.

- قازىرگى كۇندە ماعجان جۇمابايۇلى 1938 جىلى اتىلماي قالعان، 1951 جىلى ماگاداندا اۋىر ەڭبەكتەن ناۋقاستانىپ، قايتىس بولعان دەگەن سوزدەر بار. ءسىزدىڭ فيلىمىڭىزدە ماعجان تاعدىرى قالاي شەشىلەدى؟

- ءيا، ونداي پىكىر بار. الايدا، دالەلدەيتىن ەشقانداي قۇجات جوق. ونىڭ 1938 جىلى ولمەي قالۋى مۇمكىن ەمەس دەپ ويلايمىن. مەن ءتۇرلى قۇجاتتارمەن كوپ جۇمىس ىستەدىم، ولاردىڭ بارىندە ماعجاندى ءتىرى قوياتىنداي سەبەپ جوق. سوۆەت زامانىندا شىققان ۇكىمدەردىڭ ورىندالماي قالعانى جوق قوي. بۇل ءسوز 2009 جىلدان باستاپ شىقتى. ال، بۇل كەزدە ماعجاننىڭ اقتالىپ، شىعارماشىلىعىنىڭ حالىققا ەركىن تانىستىرىلعانىنا 20 جىل بولعان. ماعجان 1938 جىلى اتىلمادى دەگەن پىكىر وسى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە نەگە ايتىلمادى؟ ماعجاننىڭ نەمەرەسى شايزادا اپامىز مەنىڭ كينو تۇسىرۋىمە كوپ كومەگىن كورسەتتى. ول كىسىلەر ماعجان اتامىزدىڭ سۇيگىن ىزدەپ، كولىماعا،  سۋسۋمانعا بارعان كەزدە ەشقانداي ءىز-دەرەك تاپپاعان. ءفيلىمنىڭ پرەمەراسى پەتروپاۆولدا وتكەن كەزدە ماعجاننىڭ بۇكىل تۋىسقاندارى زالدا بولدى. سولاردىڭ اراسىندا ماعجاندى ءوز كوزىمەن كورگەن كىسىلەر دە وتىردى. سولار ءفيلىمدى كورگەندە ماعجاننىڭ ءوزىن كورگەندەي بولدىق دەپ جىلادى. مەنىڭ فيلىمىمدە ماعجاننىڭ اباقتىداعى كۇندەرى، اتىلعانىنا دەيىنگى تاعدىرى بەينەلەگەن.

- فيلىمدە ماعجاننىڭ وبرازىن اشۋ ءۇشىن سول تۇستاعى ماسكەۋ ساياساتىن كورسەتۋ كەرەك. فيلمدە مۇنى انىق بەينەلەي الدىڭىز با؟

- ارينە، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ رەپرەسسياسىن اشىق كورسەتتىم. مەنىڭ «ماعجاننان» باسقا كەنەسارى تۋرالى دەرەكتى ءفيلىمىم بار. سونى ءتۇسىرۋدى باستاعانىمدا شەنەۋنىكتەر قاتتى قورىقتى. ماعان كەلىپ «بۇل تاقىرىپتى قوزعاماي-اق قويىڭىز» دەپ اقىل ايتقاندار دا بولدى. بۇل تاقىرىپقا رۇقسات جوق دەيدى. مەن ولارعا: «رۇقسات سەندەرگە جوق شىعار، كەنەسارى قازاقتىڭ سوڭعى حانى، ونى جاستار ءبىلۋى كەرەك، تۇسىرەمىن» دەدىم. بۇل ءفيلىمدى دە دايىن بولعاندا حابارعا ۇسىنعانمىن، كورسەتپەدى. ولار تولعان قورقاقتار. كەشەگى وتكەن ەرلەردى، قايراتكەرلەرىن سىيلامايدى، ارداقتامايدى.

- فيلىمگە دەگەن حالىقتىڭ ىقلاسىن قالاي باعالايسىز؟

- جوعارىدا پرەمەرا كەزىندەگى جۇرتتىڭ ىقىلاسى تۋرالى ايتتىم عوي. ءبارى دە جاقسى باعاسىن بەردى. الايدا، مەنىڭ جانىمنىڭ ءبىر قىنجىلعانى: گۋميلەۆ اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتە پرورەكتور، الاشتانۋشى ديحان قامزابەكتىڭ قولداۋىمەن ءفيلىمدى ستۋدەنتتەرگە كورسەتتىك. سوندا بار-جوعى ءبىر ساعاتتىق كينونى جاستار تىنىش وتىرىپ كورە المادى. مىنبەگە شىعىپ، ماعجان تۋرالى ايتقانىمدا، 500 كىسى وتىرعان زالدا قۇلاق قويعاندار از بولدى. تەلەفونمەن سويلەسىپ، وتىرىپ-تۇرىپ، ارى-بەرى جۇرگەنى، كۇلگەنى بار – ماعجاننىڭ رۋحىن سىيلامادى. بۇعان كىم كىنالى، سول جاستار ماعجاننىڭ سەنىپ كەتكەن جاستارى ەدى عوي. مەن، ارينە، جاستاردى كىنالامايمىن. سولارعا ماعجاننىڭ كىم ەكەنىن تانىتا الماعان قوعامدى كىنالايمىن. ءبىز ارىستارىمىزدىڭ قادىرىن بىلمەيمىز. قادىرلەمەك تۇگىلى كەيبىرەۋلەر تانىمايدى دا. بيلىكتىڭ الاش ارىستارىنىڭ ەڭبەگىن جاستارعا بۇگە-شىگەسىنە دەيىن وقىتىپ، سولاردىڭ رۋحىمەن تاربيەلەۋگە نەگە قورقاتىنىن مۇلدە تۇسىنە المايمىن.

- ماعجاننان باسقا دا الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى فيلم ءتۇسىرۋ ويىڭىزدا بار ما؟ بۇگىندە قانداي شىعارماشىلىق جۇمىستاردى قولعا الىپ جاتىرسىز؟

- قازىر «حاندىقتىڭ 550 جىلدىعى» تۋرالى كينو ءتۇسىرىپ جاتىر. وندا قازاق تاريحىنداعى تۇتاس حاندار كورسەتىلۋى كەرەك قوي. سوڭعى حان رەتىندە كەنەسارى دا كورسەتىلۋى كەرەك. حاندار كورسەتىلىپ قانا قويماي قايراتكەرلىك وبرازدارى جان-جاقتىلى اشىلۋى كەرەك. ولاي بولماسا، كينو ءتۇسىرىپ نە كەرەك؟.. سول كينونىڭ وزىنە بولىنگەن قاراجاتتى ۇرلاپ-جىرلاپ، ەندى كەلىپ «جەتپەيدى» دەپ حالىققا الاقان جايىپتى. ماعجان تۋرالى ءفيلىمدى بىتىرگەن سوڭ مادەنيەت مينيسترلىگىنە حات جازعانمىن. مەن مۇحاممەدجان تىنىشبەۆ تۋرالى كينو تۇسىرۋگە يدەيا ۇسىندىم. قولىمدا بارلىق ماتەريالدار بار. ولار ەلەمەدى. مىسالى مەن «ماعجاندى» تۇسىرۋگە 140 مىڭ دوللار، «كەنسارىنى» تۇسىرۋگە 110 مىڭ دوللار قاراجات جۇمسادىم. بۇنداي قارجى مينيسترلىك ءۇشىن تۇك تە ەمەس. ەشتەڭەگە قاجەتى جوق نەشە ءتۇرلى شوۋلارعا دا كەتىپ جاتىر عوي.

سونداي-اق، التاي قازاقتارىنىڭ تۇركياعا قالاي جەتكەنى تۋرالى ءفيلىمدى دە ستسەناريىن دايىنداپ ۇسىندىم. وندا حاليفا التاي ارقىلى التايدان انادولىعا كەتكەن قازاقتىڭ ءومىرىن كورسەتكىم كەلدى. حاليفا التايدىڭ بۇكىل كىتاپتارىن ورىس تىلىنە مەن اۋداردىم. سول كىتاپتارىنان كينورومان جازدىم. سول ويعا العان كينو ارقىلى بابالارىمىزدىڭ ءدىندى قالاي ۇستاعانىن كورسەتىپ، داستۇرمەن بىتە قايناسقان ءدىن ۇستانۋ عۇرپىمىزدى حالىققا تانىتقىم كەلدى. قازىر ءتۇرلى سۇمدىقتار شىعىپ جاتىر ءدىن اتىن جامىلىپ. يسيم سياقتى توپتارعا قازاقتاردىڭ كەتىپ قالۋى مۇلدە ءدىني ساۋاتسىزدىعى عوي. ءداستۇرلى ءدىنىمىزدى كورسەتكىم كەلگەن ول ءفيلىمنىڭ جوباسىنا دا مينيسترلىكتەن جاۋاپ جوق. ودان باسقا دا ءتۇرلى تىزىمدەر ۇسىندىم. ازىرگە قولداۋ بولماي تۇر. ءبىزدىڭ ەلدە ۇلت مۇددەسىنە باعىتتالعان جۇمىستارعا  قولداۋ بولعاننىڭ ورنىنا بيلىكتىڭ ءوزى قولبايلاۋ بولىپ كەلەدى.

***                                       ***                                       ***

فيلم رەجيسسەرى مارات قوڭىروۆ بىزگە حالىققا جاريالايسىڭدار عوي دەپ «ماعجان» ءفيلىمىنىڭ ديسكىسىمەن قوسا، كەنەسارى حان تۋرالى تۇسىرگەن دەرەكتى ءفيلىمىن دە ۇسىندى. ايتۋىنشا، رەجيسسەر كەنەسارى حاننىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى اتقا مىنگەن ون جىلدىق كوتەرىلىسىن ەرمۇحان بەكماحانوۆتىڭ ەڭبەگى مەن ماسكەۋ مۇراعاتتارىنداعى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ وتىرىپ، بارىنشا شىنايى كورسەتۋگە تىرىسقان.  الداعى ۋاقىتتا Abai.kz پورتالىنان كەنسارى حان تۋرالى ءفيلىمدى دە كورە الاسىزدار.

ءۇندى مەن كارىس فيلىمدەرىن تاڭنان قارا كەشكە دەيىن حالىققا زورلاپ كورسەتىپ، ارزان كۇلكى مەن  داڭعازا ساۋىقتى عانا حالىققا ۇسىنىپ كەلە جاتقان تەلەارنالاردىڭ وزدەرى مەملەكەت تاريحىنا قاتىستى دۇنيەلەردى تىم از جاريالايدى. ونداي تاقىرىپقا ەفيردەن از ۋاقىت قانا ەمەس، بيۋدجەتتەن دە از اقشا بولىنەدى.  

حاندىقتىڭ 550 جىلدىعى تۋرالى تويدىڭ داقپىرتى تىم باياۋ. كينوعا قاراجات جەتپەيدى. بارىمىزدى اشىپ-شاشىپ جاسايمىز دەگەن EXPO كورمەمىز اناۋ – كۇن سايىن ءبىر جاۋاپتىسى جەمقورلىقپەن تۇتقىندالىپ جاتىر. ونىڭ تاساسىندا قالىپ بارا جاتقان ابايدىڭ 170 جىلدىعى، ءاليحاننىڭ 150 جىلدىعى، الاشوردانىڭ 100 جىلدىعى تۋرالى بيلىكتە ءالى ءبىر اۋىز ءۇن جوق. سوۆەتتىڭ قىزىل شەڭگەلىنە ىلىنەر الدىندا سوڭعى رەت قارسى شىققان 100 جىل بۇرىنعى «ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىس» تۋرالى دا ەشكىم ەشتەڭە دەيتىن ەمەس. قۋاتتى 30 ەلدىڭ ەمەس، ءۇش ەلدىڭ ءبىرى بولساق تا، رۋحىمىز اسقاقتاماي، باتىرىمىزدى تۇگەندەپ، قايراتكەرلەرىمىزدى قادىرلەمەي ەل بوپ كەتۋىمىز قيىن ەكەنىن ەل تىزگىنىن قولىنا ۇستاپ الىپ، شىعارماي وتىرعاندار قاشان ۇعىنار ەكەن؟

نۇرعالي نۇرتاي

Abai.kz