قازاقستاننىڭ استاناسى – استانا قالاسىندا تۇراتىن جۇرتتىڭ ارمانى جوق شىعار! «كونگرەسس-حولل» عيماراتى باستاپ، ۇلكەن-كىشى تەاترلارى قوستاپ، الاقانداي الاڭ بىتكەننىڭ بارشاسىندا كۇندە جيىن، كۇندە توي («كونگرەسس-حولل» دەگەن تىركەس سوزدەردى تاۋەلسىز رەسپۋبليكامىزدىڭ مەملەكەتتىك تىلىنە اۋدارۋعا دا بايگە جاريالاپ، توي وتكىزۋ كەرەك-اۋ!).

ال بۇل جولعى توي – توي بىتكەننىڭ كوكەسى بولدى. ءداستۇرلى «استانا كۇنى» جانە پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ مىرزانىڭ «بەسجىلدىق» سايىنعى مەرەيتويىنىڭ بيىلعى تاريحي 75-ءىنشىسى بۇكىل تايلى-تاياقتىمىزدى تامسانتىپ ءوتتى. ءبىر اي بۇرىن گازەتتەردەن وقىپ، تەلەەكراننان كورىپ، راديودان ەستىپ مارە-سارە بولدىق قوي، تاپتىشتەپ جىرلاماي-اق قويايىن.

گازەتتەردەن دەمەكشى، وسى گازەتتىڭ 2 شىلدەدەگى سانىندا شىققان «جۇرەك تازا بولسىن...» دەگەن ماقالامدا ساۋىتبەك ءابدىراحمانوۆ مىرزانى كۋا ەتكەن تۇسىمدا، «ەگەر جاڭىلىسپاسام» دەپ وتىرىپ، جاڭىلىسىپ قالىپپىن: مەن حاتتى پارتيا جاققا ەمەس، مينيسترلەر كەڭەسىنە جازىپپىن، ال ساۋىتبەك ول كەزدە سوندا اعا رەفەرەنت، ىشكى ساياسات ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى ەكەن. سونداعى لاۋازىمىن بۇگىن ء«وسىرىپ جىبەرگەنىمە» قالامداس ءىنىم رەنجىمەگەن بولار.

ال ەندى سول ماقالاعا قوسايىن دەپ وتىرىپ، ۇمىتىپ كەتكەن ءبىر ءجايتتى دە ايتا وتىرايىن.

ەسەنعالي راۋشانوۆتىڭ مەن دە نازار اۋدارعان سۇحباتىندا اتالعان تاشكەنتتىڭ «دۇرمەنىندە» مەن بۇدان 25 جىل بۇرىن ءبىر اي جاتقانمىن. جازۋشىلارعا ارنالعان شىعارماشىلىق ءۇيدىڭ سول كەزدەگى قالپى ءالى ساقتاۋلى ەكەنىن ەستىپ، وزبەك اعايىندارعا وتە رازى بولدىم. وزبەك زيالىلارىنىڭ يسلام كاريموۆتى اسپەتتەۋى ورىندى. ول – حالقىنىڭ ماقسات-مۇددەسىن قادىرلەپ جۇرگەن باسشى. ء«وز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور!» دەپ نۇسقاۋ بەرگەن جوق. ءبىزدىڭ كەيبىر جالباقايلار يسلام-اكانى، وزبەكستاندى كەمسىتە سويلەپ، بوسقا ارامتەر بولىپ ءجۇر.

ەندى استانادا وتكىزىلگەن قوس تويدى «تاپتىشتەپ جىرلاماي-اق قويايىنعا» ورالىپ، ءبىر عانا ءساتىن اڭگىمەلەيىن. ءسان-سالتاناتتىڭ ورتاسىندا جۇزدەرى مونشادان جاڭا عانا شىققانداي-اق قىزارا ءبورتىپ، جان-جاقتارىنا ەڭسەلەرىن كوتەرە قاراپ، كوزدەرى جايناپ، ەكى ەزۋلەرى ەكى شىقشىتتارىنا شىعىپ كەتكەن ءبىر مول توپ ءجۇردى. ول توپ – حالقىمىزدىڭ قالاۋلىلارى، پارلامەنتىمىزدىڭ دەپۋتاتتارى.

كەشە عانا اناۋ رەسەيدىڭ «ساتيرا ي جيزن» دەگەن ينتەرنەت-سايتىنان: ء«پۋتيننىڭ كرەملدەگى سوزىنەن كەيىن (قاشانعى، قاي سوزىنەن كەيىن ەكەنى اتالماپتى، ءسىرا، كوسەمدەرىنىڭ كوپ ءسوزىن ساناي بەرمەيتىن بولعان شىعار. – ع. ق.) ءۇش دەپۋتات جانە ۆالەنتينا ماتۆيەنكو اۋرۋحاناعا جەتكىزىلدى. تورتەۋىنىڭ دە شاپالاق سوعۋدان الاقان سۇيەكتەرى سىنىپتى» دەگەندى وقىدىم. ءبىزدىڭ دەپۋتاتتار ازىرشە ونداي كۇيگە ۇشىراعان جوق، ءالى دە قۇداي ساقتاسىن! ءبىزدىڭ دەپۋتاتتارعا قولدارى جاندارىنان دا قىمبات. ايلىق جالاقى قۇجاتىنا 400 مىڭ تەڭگە العاندارىن راستاپ، قولتاڭبا قالدىرىپ جۇرۋلەرى ءۇشىن، ماجىلىستەردە توراعانىڭ قاس-قاباعىن باعۋمەن كوتەرۋ كەرەكتە – كوتەرۋ، كوتەرمەۋ كەرەكتە – كوتەرمەۋ ءۇشىن قاجەت.

مىنە، وسىنداي تۇسىنگىش، بىلگىش دەپۋتاتتارىمىزدىڭ توبىن «حابار»، «قازاقستان» تەلەارنالارىمىز كەزەك-كەزەك كورسەتكەن سايىن، كوز جازباي وتىرىپ، قاراعاندى وبلىسىنان سايلانعاندارىن ىزدەدىم. ەشقايسىسىن ءوزىم جىعا تانىماعان سوڭ، قايتەيىن، ارنا ءتىلشىسى ءبىرىن بولماسا، ءبىرىن اتاپ قالار دەپ ۇمىتتەنىپ ەدىم، ونىم بەكەرشىلىك بولدى.

ال قاراعاندىلىقتاردىڭ قالاۋلىلارىن نەگە ىزدەدىم؟ ويتۋىمە وسى ايدىڭ 2-ءسى كۇنى كەشكى ساعات 8-دە 31-تەلەارنادان كورگەن سۇرقايى جاعداي سەبەپ بولدى (بۇگىنگى تىرشىلىگىمىزدەگى قيىنشىلىقتار وسى جانە «كتك» ارناسىندا ايتىلادى، باسقالارى بيلىككە جاقپايتىن جايتكە جولامايدى). ارنا حابارىندا، تاعى دا «ەگەر جاڭىلماسام» دەپ ايتايىن: 7000 شامالى حالقى بار ايگىلى اقتاۋ ەلدى مەكەنىنىڭ تۇرعىندارى سۋدىڭ جوقتىعىنان سەندەلىس كۇيگە ءتۇسىپتى. تاۋقىمەت تارتقاندارىنا بىرنەشە اي بولعان. مەكەننىڭ ءىشى-سىرتى شاڭداققا اينالعان. تۇرعىنداردىڭ ءۇي ىرگەسىندەگى جەر بولىكتەرىنە ەگىلگەن، وتىرعىزىلعان كوكونىستەرى، جەمىس-جيدەكتەرى، گۇلدەرى كوكتەي بەرە كۇيىپ كەتكەن. ودان بۇرىن اۋىزسۋدىڭ تاپشىلىعى جۇرتشىلىققا قانشالىقتى ازاپ بولىپ تۇرعانىن ايتۋعا ءداتىڭ بارمايدى. سۇمدىق!..

قازەكەمدە: «بوراندى كۇنى يت پەن بالا قۇتىرادى» دەگەن ماتەل بار عوي: اقتاۋلىقتار تاپ بولعان اۋىرتپالىققا الاقايلاپ جۇرگەندەر دە جوق ەمەس. ارنا تىلشىسىنە شاعىمدانعان ءبىر تۇرعىن: «سۋدىڭ يەلەرى ءبىزدى ادام ەكەن دەمەيدى، ءسوزىمىزدى تىڭدامايدى. بىزگە بىلتىر 1 ليتر سۋدى 150 تەڭگەگە ساتىپ ەدى، بيىل 350 تەڭگە!» دەپ قاسارىسىپ وتىر»، – دەپ كۇيىندى.

ادام توزگىسىز مۇنداي جاعداي وبلىستىڭ باسقا دا بىرنەشە اۋىل-سەلوسىندا ۇستەم. ال پارلامەنتتىڭ سەناتى مەن ماجىلىسىندەگى قاراعاندىلىق دەپۋتاتتاردىڭ قايسىسى اناۋ جەرلەسىنە قوسىلا كۇيىندى؟ قايسىسى قاي كۇنگى سەناتتا، ماجىلىستە اشىنىپ سويلەدى؟ جىم-جىرت. ويتەتىنى ولار، باسقا وبلىستاردان سايلانعان قالاۋلىلاردىڭ كوپشىلىگىنشە، شىن مانىندە جەر بەتىندەگى جۇماقتا ءجۇر. «كويلەك كوك، تاماق توق»، باس ماڭگىرتەر ماسەلە جوق. بار شارۋالارى – قاجەتتى-قاجەتسىز، ورىندالار-ورىندالماس زاڭ شىعارۋ. حالىقتىڭ مۇڭ-زارىنا قۇلاق قويۋ، ءمان بەرۋ، جاقتاۋشىسى، جوقشىسى بولىپ داۋىس كوتەرۋدى ازاماتتىق پارىزىم دەپ بىلمەيدى.

بيىل كوكتەمدە 5–6 وبلىس سۋ تاسقىنى سالدارىنان وراسان زارداپ شەكتى. مەن تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان قاراعاندى وبلىسىندا 35 اۋىل-سەلو سۋ استىندا قالدى. مىنە، وسى اپات پارلامەنتتە ارنايى ءسوز بولدى ما؟ بولسا، اپاتتىڭ الدىن الۋعا قام جاساماعاندار تابىلدى ما؟ تابىلسا، كىمدەر جانە ولارعا قانداي جازا قولدانىلدى؟ الدە ول ۇكىمەتتىڭ عانا قۇزىرىنداعى ءىس پە؟ ەگەر پارلامەنت، سونداي-اق اناۋ حالىق اسسامبلەياسى «بارداك» ۇكىمەتتىڭ بەتىنە قاراي الماس بولسا، وندا ولاردىڭ حالىققا كەرەگى نە؟

ءاۋ باستا «قازاقستان حالىقتارىنىڭ اسسامبلەياسى» دەپ اتالىپ، «ەل بىرلىگى» دەگەن دوكتريناسىن قۇشاقتاپ شىعا كەلگەن، بۇگىندە «قازاقستان حالىق اسسامبلەياسى» دەلىنىپ، جۋىقتا عانا ءوزىنىڭ 20 جىلدىعىن دۇركىرەتىپ تويلاعان وسى ۇيىم تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز. «اسسامبلەيا» دەگەننىڭ ماعىناسى نە؟.. «شەت تىلدەر سوزدىگىندە» بىلايشا تۇسىندىرىلگەن: «اسسامبلەيا (فر. asemblee) – 1) بال، سوبرانيە ۆ ەپوحۋ پەترا I; 2) نازۆانيە نەكوتورىح رۋكوۆودياششيح ورگانوۆ ۆ مەجدۋنارودنىح ورگانيزاتسياح; گەنەرالنايا اسسامبلەيا ورگانيزاتسي وبەدينەننىح ناتسي (وون) – ودين يز گلاۆنىح ورگانوۆ وون، سوستوياششي يز پرەدستاۆيتەلەي ۆسەح گوسۋدارستۆ – چلەنوۆ وون; 3) ۆ نەكوتورىح بۋرجۋازنىح ستراناح – سوستاۆنايا چاست نايمەنوۆانيا پارلامەنتا يلي ودنوي يز ەگو پالات».

بۇل ءۇش مىسالدىڭ قايسىسى قازاقستانعا ءتان؟ ازيالىقتاردى (ونىڭ ىشىندە، ارينە، قازاقتاردى دا) مىلقاۋ قارا كۇشكە اينالدىرىپ، جانىشتاپ ۇستاۋ كەرەك دەپ وتكەن ءى پەتردىڭ ويىن-ساۋىق كەشى مە، جينالىسى ما؟ وشكەن اتى جاڭعىرماسىن! الدە حالىقارالىق باسشى ورگانداردىڭ ءبىرى مە؟ قايداعى؟!. نەمەسە ءبىز بۋرجۋازيالىق ەلمىز بە؟ قۇداي ساقتاسىن!..

دەمەك، «قازاقستان حالىق اسسامبلەياسى» – وزىمىزدە ويلاپ شىعارىلعان ۇيىم.

بىزدە پالەن حالىقتىڭ، تۇگلەن حالىقتىڭ رەسپۋبليكالىق مادەني ورتالىقتارى بار. انىعىندا ول پالەن ۇلىستىڭ (دياسپورانىڭ) مادەني ورتالىعى دەلىنۋى كەرەك. جوق، ءبىز ءبارىن دە تۇپكىلىكتى ۇلتپەن تەڭەستىرە سالدىق. «تەڭەستىرە» دەگەندە، باسقالار ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادام رەتىندە قازاقتان سورتى كەم دەپ وتىرعان جوقپىن، تەك: «جەر مەنىكى، ءتور مەنىكى!» – دەپ توستەڭدەۋگە ءتيىس ەمەس دەيمىن. ال ەندى وسىناۋ ورتالىقتار قازاقستانداعى ۇلىستاردىڭ بارلىق ماسەلەسىن شەشىپ كەلدى، شەشىلمەگەنى (ونداي بولعان-بولماعانى ەسىمدە جوق) ءتيىستى مينيسترلىكتە نەمەسە ۇكىمەتتە، پارلامەنتتە رەتتەلىپ وتىردى. ەندەشە «اسسامبلەيانى» شىعارىپ، ونى مينيسترلىكپەن، ۇكىمەتپەن، پارلامەنتپەن جاعالاستىرۋدىڭ كىمگە، نەگە قانشالىقتى قاجەتى بولدى؟

ول «ەل بىرلىگىن ساقتاپ وتىر» دەپ داۋرىعۋدامىز. كەشەگى تويىندا دا وسى توپشىلاۋ اسپانداتا ايتىلدى. بۇل – قازاق حالقىنىڭ جاراتىلىسىن، تاريحىن جەتە بىلمەيتىندەردىڭ پايىمسىماعى. قازاق قازاق بولعالى، رۋعا، جۇزگە بولىنگەلى، سىرتتان كەلگەن جوڭعارلاردىڭ شاپقىنشىلىعىنا، رەسەيدىڭ وتارشىلدىعىنا قارسى تۇرىپ، جانپيدالاپ شايقاسقانى بولماسا، ءوزارا ەشقاشان قىرقىسقان جوق. «قازاق قويدان قوڭىر» دەگەن ماتەلدىڭ شىققانى سونى مەڭزەيدى.

ال وسى ۇيىمدى ۇستاۋعا، ونىڭ جانە «الەمگە ايگىلى» استانانىڭ جىلداعى تويلارىنا قانشاما قارجى كەتتى ەكەن؟ پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ وسىدان ءبىر اي بۇرىنعى ءبىر سوزىندە تويدى شەكتەۋ كەرەك، تاريحي تۇلعالاردىڭ مۇشەلتويلارىن عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا رەتىندە اتاپ ءوتۋ كەرەك دەگەن وي ايتىپ ەدى. ولاي دەسە، استانا قالاسىنىڭ 10–15 جىل دەگەندەي ءداستۇلى كۇنىن («كرۋگلايا داتاسىن») ەمەس، ءارى-ءسارى 17 جىلدىعىن بۇكىل قازاقستان بويىنشا تويلاۋعا، ونداعان ميلليون تەڭگە قارجىنى ىسىراپ ەتۋگە نەگە جول اشتى؟ رەسمي دەرەككوزدەرى قازىرگى ۋاقىتتا رەسپۋبليكامىزدا 600 شامالى اۋىل اۋىزسۋسىز وتىر، بىرنەشە ءۇي ءوزارا بىرلەسىپ، اقشا قوسىپ، جاقىن ماڭداعى سۋى بار مەكەندەردەن سۋ تاسىپ ءجۇر دەيدى.

مەنىڭشە، ادىلبەك جاقسىبەكوۆ مىرزا باسقارىپ وتىرعان قالاداعى جەرگە، پاتەرگە، جۇمىسسىزدىققا بايلانىستى قيىنشىلىقتار تۇزەتىلىپ بولعانداي-اق، مىناۋ استانا تويىنا جۇمسالعان قارجىنى، كەشە عانا وپىر-توپىر كەلىپ كەتكەن ماسكەۋلىك «مۋزتۆ» توبىنا تولەنگەن 2 ميلليون دوللاردى ء(باسپاسوزدىڭ ماعلۇماتى) اۋىلعا جۇمسار بولساق، اۋىزسۋ ماسەلەسى ءبىراز شەشىلمەس پە ەدى؟ البەتتە!

جالپى بىزدە اۋىلدى قالپىنا كەلتىرۋ ءسوز جۇزىندە عانا. سوڭعى 10 جىلدا بۇل ماقساتقا مەملەكەت بيۋدجەتىنەن دۇركىن-دۇركىن جۇزدەگەن ميلليارد تەڭگە بولىنگەنى، ونى پارلامەنتتىڭ قۇپتاپ قاۋلى قابىلداعانى، پرەزيدەنت ن. نازارباەۆ مىرزانىڭ قول قويىپ بەكىتكەنى كەزىندە جاريا ەتىلدى. بىراق وڭ وزگەرىس جوقتىڭ قاسى.

جىلدان-جىلعا قاعىنىپ تۇرعان قىمباتشىلىقتىڭ قىسپاعىنداعى حالىقتىڭ جاردەم تىلەگەن جان داۋىسى قازانى لىققا تولى تويشىلداردىڭ جەلىكپە-جەلپىنىستى ۋ-دۋىنىڭ، داراقى-دالاقپاي شۋىلىنىڭ استىندا قالىپ جاتىر. «الەم» دەمەي ءسوز باستامايتىن «كوسەمدەر مەن كوسەۋلەر» قاشاندا: «استانامىز ارقىلى قازاقستاندى الەمگە تانىتامىز!» دەگەن سۋجاڭا ۇران كوتەرە باستادى. استانا قالاسىن اپتاعان التىن، كۇپتەگەن كۇمىس اناۋ جۇزدەگەن اۋىلعا اۋىزسۋ، ەلەكتر جارىعى، ەمحانا-اۋرۋحانا، جىلۋ جۇيەسى، جۇمىس ورنى بولا الار ما؟

تويدىڭ بولعانى، ارينە، جاقسى. تەك مىناۋ 6 شىلدەدەگىدەي داڭعازا-داقپىرتقا اينالىپ، حالىقتىڭ ناپاقاسىن اۋزىنان جىرىپ الىپ جاتقانى جامان.

عابباس قابىشۇلى

"D"