سول «يسلام مەملەكەتىنىڭ» ساپىندا قازاقتىڭ قاراكوزدەرى دە ءجۇر. بەيرەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنەر بولساق، لاڭكەستىك ۇيىمنىڭ قاتارىندا 400-دەن استام قازاق بار ەكەن. وكىنىشتىسى، سيرياعا كەتىپ جاتقان قانداستارىمىزدىڭ سانى ۋاقىت ساناپ ءوسىپ كەلەدى.

زاماناۋي تەولوگ-عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى قازاق قوعامىندا ءدىندى اقىلمەن، عىلىمي تانىممەن ەمەس، ەلىكتەۋشىلىكپەن قابىلدايتىندار وتە كوپ. سالدارىنان جات اعىمداردىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، اداسىپ جاتقانداردىڭ دا قاتارى ارتىپ بارادى. وسى جانە وزگە دە ماسەلەلەردىڭ جايى مەن كىلتيپانىن ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى ءدىنتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، فيلوسوفيا جانە تەولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دوساي كەنجەتايدان سۇراپ كوردىك.

- دوساي اعا، كۇنى كەشە ەلىمىزدە ءدىن ليدەرلەرىنىڭ كەزەكتى سەزى اياقتالدى. تالقىلانعان نەگىزگى تاقىرىپ – «يسلام مەملەكەتى» لاڭكەستىك ۇيىمىنىڭ الەمگە قاۋپى. وسىناۋ ۇيىمنىڭ كۇن سايىن اۋقىمىن كەڭەيتىپ بارا جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. ەرتەڭ قازاقستانعا كەلەدى دەگەن قاۋىپ جوق پا؟
- بۇل ۇلكەن جوبا بۇكىل الەمگە قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇر. ولاردى «يسلام مەملەكەتى» دەپ ايتپايمىز، ايتا المايمىز. ويتكەنى، ول قوعامدىق ساناعا قاۋىپتى ۇعىم. بۇلاردىڭ ىستەگەن ارەكەتى، تانىمى، جولى يسلام رۋحىنا سايكەس كەلمەيدى شىندىعىندا. بۇل – باتىستىق جوبا، يسلام الەمىندەگى بۇلىك. 
اتالعان لاڭكەستىك ۇيىمنىڭ نەگىزى بۇگىن نەمەسە كەشە قالانعان جوق. بۇل سوناۋ كسرو مەن باتىس ەلدەرىنىڭ اراسىندا بولعان قىرعي-قاباق سوعىستىڭ ءبىر جالعاسى دەسە دە بولادى. بۇرىنعى عالىمدار يسلام ۇستانۋشىلارى مەن حريستياندار اراسىندا تۇبىندە سوعىس بولادى دەپ بولجاپ كەتكەن. وكىنىشكە قاراي، مىناۋ سونىڭ ءبىر كورىنىسى. قازىر الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن تاياۋ شىعىسكە كەلىپ، قولىنا قارۋ الىپ سوعىسىپ جۇرگەندەر سانى ون مىڭداپ ەسەپتەلەدى. بىراق، ولار ءوزىنىڭ كىممەن، نە ءۇشىن سوعىسىپ جۇرگەنىن بىلە مە ەكەن؟
ولاردىڭ اراسىندا ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەر دە جەتىپ ارتىلادى. بەيرەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، سيرياعا سوعىسقا كەتكەن قازاقتار سانى مىڭنان اسادى ەكەن. بۇل راسىمەن دە وتە قاۋىپتى، تەك قازاقستانعا عانا ەمەس ورتا ازيا ەلدەرىنە دە. 
مەن «يسلام مەملەكەتىنىڭ» قۇرىلۋىن كەزىندە ءستاليننىڭ شىعىس ەۋروپاعا ءسوتسياليزمدى ورناتۋىمەن تەڭەر ەدىم. ونداعى ەلدەر مەن حالىق كسرو جولىن قابىلداعىسى كەلمەسە دە ستالين كۇشپەن ورناتقانداي بولدى. سالدارىنان، دامۋ دەڭگەيى باتىس ەۋروپا ەلدەرىنەن قانشاما جىلعا كەيىن قالىپ قويعانىن وزدەرىڭىز كورىپ وتىرسىزدار. 
ءدال سول شابلون تاياۋ شىعىس ەلدەرىنە دە قولدانىلعان بولاتىن. ال، كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاعان سوڭ ونىڭ ينەرتسياسى بۇل ەلدەردە ەندى عانا باسەڭدەپ كەلەدى. لاڭكەستىك ۇيىمداردىڭ قۇرىلۋى وسىنىڭ سالدارىنان بولدى دەپ تۇسىنەمىن
ال، ەندى قازاقستانعا كەلەر بولسام، مەملەكەتتىڭ ەڭ ءبىرىنشى فۋنتسياسى ول – باقىلاۋ. ءوزىنىڭ ازاماتتارىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ تەتىكتەرىن وتە دۇرىس ۇيىمداستىرا السا، بىزگە ەشقانداي سودىر قاۋىپتى ەمەس. قاۋىپ وزىمىزدەن. سەبەبى، جاستارىمىزعا يە بولا الماي وتىرمىز. ولارعا ءتيىستى نورماتيۆتىك قۇجاتتاردى، ءبىلىمدى، تانىمدى بەرىپ، تالاپ ەتە الماي وتىرمىز. قىقساسى، ءبىز جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىمىزعا العىمىز كەلمەيدى. سيريادا سوعىسىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ ەشقايسىسى وزدىگىمەن، قاراپتان-قاراپ كەتىپ جاتقان جوق، بۇل جەردە ۇلكەن توپتار جۇمىس ىستەپ جاتىر، قازاقستاننىڭ ىشىندە.
- بيىل تۇركىستاندا وتكەن كونفەرەنتسيالاردىڭ بىرىندە ءسىز ءدىننىڭ بىلىمسىزدىككە ۇرىنۋىنان راديكاليزم تۋىندايدى دەگەن سىڭايداعى پىكىر ايتتىڭىز. قازاقستانداعى ءدىني احۋالعا قانداي باعا بەرەسىز؟
- ءدال قازىر وتە قيىن جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز، سەبەبى ءدىن دەگەن ءسوز شابلون، جول دەگەن ءسوز. اللا مەن ادام اراسىنداعى قاتىناستا بەلگىلى ءبىر شابلوندار، پرينتسيپتەر جانە سول ارقىلى بايلانىس جاسايتىن ينستيتۋتتاردى ءدىن دەپ اتايمىز. ال، ونىڭ نەگىزىندە، وزەگىندە ادام تۇرعانىن بۇگىنگى كۇنى مۇلدەم ۇمىتىپ كەتتىك. ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار تومەندەپ، ناداندىق پايدا بولا باستاعاندىقتان ءدىني بىلىمسىزدىك دە ءورشي باستادى. بۇل جوعارىدان تومەن قاراي ارەكەت ەتۋ ءپرينتسيپى ادامنىڭ اقىل-ويىنىڭ تارازاسى ەمەس، ادامعا كيگىزىلىپ جاتقان شابلوندار عانا. ول شابلونداردىڭ بارلىعى يسلام بوياۋىمەن بەرىلىپ جاتىر. قاراساڭ قاپ-قارا كيىنگەن قازاقتىڭ قىزدارىن كورەسىڭ، قازاقتىڭ مادەنيەتىندە قارا كيىم كيۋدىڭ ءوزىنىڭ سيمۆوليكالىق ءمانى بار ەدى. بىرەۋدىڭ تۋىسى ولگەندە عانا كيىلەتىن قارا جامىلۋ ءداستۇرى ترانسفورماتسياعا ۇشىراپ، اراب مادەنيەتى قولدانىسىنداعى ۇردىستەر كەڭ تاراپ جاتىر. بۇل ءبىزدىڭ ءدىندى قابىلداۋداعى باستى شابلون عىلىمي تانىم ەمەس، ەلىكتەۋ، كوشىرمە ماسەلەسى ەكەندىگىن كورسەتەدى. 
ءدىندى اقىلمەنەن، عىلىمي تانىممەن قابىلداۋ كەرەك. دىندەگى ەڭ باستى قۇندىلىق – ادام. يسلامدى قاراپ وتىراتىن بولساڭىز، قۇراننىڭ وزىندە اللا تاعالا ءدىندى دە، 18 مىڭ عالامدى دا ادام ءۇشىن جاراتقان. بىراق ءبىز بۇگىن وسى ءدىندى قابىلداۋ پروتسەسىندە ادامدى ۇمىتىپ كەتكەنبىز، بارلىعىن ءدىن اتىنا، اللا اتىنا تەلىپ، سول باعىتتا ارەكەت ەتىپ جاتىرمىز. ءدىن اللا ءۇشىن ەمەس، ادامعا قىزمەت ەتەتىن ينستيتۋت. ەگەر ءدىن اللاعا قىزمەت ەتەدى دەيتىن بولساق، بۇل ۋاھابيلىك تەندەنتسيا بولعان بولار ەدى. ونىڭ ار جاعىندا فاناتيزم، ەكسترەميستىك توپتار پايدا بولادى. ونىڭ ار جاعىندا ناداندىق تۋادى، ونىڭ ار جاعىندا مۇلدەم ادام دەگەن ۇعىم اتىمەن جوعالادى.
- دەمەك، ءاربىر قۇبىلىس بەلگىلى سەبەپتەن تۋىندايدى دەيتىن دەتەرمينيزمنىڭ بەلەڭ الىپ تۇرعانى دەسە بولادى عوي؟ ياعني، قانداي دا ءبىر ادام تاراپىنان بولعان قاتەلىك پەن بۇرىستىقتى اللاعا جابا سالۋ. وسى تۇرعىدا يسلامداعى ادامنىڭ پاراساتتىلىعى، وي ەركىندىگى، اقىل تارازىسى، سەزىم دەگەن قۇندىلىقتارىنىڭ الار ورنى قانداي؟
- اللا تاعالانىڭ 99 سيپاتىنىڭ ءبىرى – ءادىل. قۇداي ادامدى جاراتىپ، وعان ەركىندىك، قالاۋ ەركىندىگى مەن تاڭداۋ ەركىندىگىن، سالىستىرۋ، ەڭ باستىسى اقىل مەن ويدى بەرىپ وتىر. بىراق، جاقسى مەن جاماندى، حالال مەن حارامدى كورسەتەمىن دەيدى. ءوزىڭ تاڭدايسىڭ، سىناق الاڭىنداسىڭ، ەرتەڭگى ءومىرىڭنىڭ باياندىلىعىن قالايتىن بولساڭ كورسەتىلگەن جولدارمەن ءجۇرۋ كەرەك دەيدى. ءسويتىپ كورسەتە وتىرىپ، سىناق جاساي وتىرىپ ءبىر ادامعا، «جوق سەن بىلاي جاساۋ كەرەكسىڭ» دەگەن ماجبۇرلەۋى قالاي بولادى؟ ولاي بولاتىن بولسا ءال-ادل سيپاتىنان سيپات قالمايدى. نۇقسان ءبىر بولمىسقا اينالادى. ياسساۋي ايتادى، ء«ازيز جانىڭ امانات، جۇرمە بەيعام» دەپ. سوندا باستى بەرىلگەن جاۋاپكەرشىلىك پەن اقىلىڭ، ەركىندىگىڭ وزىڭنەن سۇرالادى. سيرياعا بارعانداعى جاۋاپكەرشىلىكتى اللا سەنىڭ اتىڭنان جۇرگىزبەيدى عوي. 
بىراق يسلامدا حاداريا-تاعدىرشىلدار دەگەن ءتارىزدى مۇنداي اعىمدار بولعان. ءبارىن تاعدىرعا بايلاپ قويادى. 
جۇرەگىم سول لاڭكەستەر جاماعاتىنا كىرىپ كەتكەن قاراكوز قىزدارىمىزدى ەسكە العاندا اۋىرادى، ولارعا ەرەكشە وبال بولدى. ءدىن دەگەن بۇل قىزدارىمىز ءۇشىن ءبىر قورا جاماعات سياقتى، وعان كىرىپ، ارالاسۋ دىنگە كىرۋ سياقتى بولىپ ەسەپتەلەدى. سويتەدى دە جاماعاتتىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋدى ءدىن دەپ ويلايدى. جاماعات دەگەن، ءمازھاب دەگەن – ءدىن ەمەس، ءدىننىڭ كورىنىسى عانا. ءدىندى ىزدەيتىن بولساڭ وزىڭنەن ىزدەۋ كەرەكسىڭ، ءوزىڭدى تانۋ كەرەكسىڭ. اللامەن تىكەلەي بايلانىسۋعا اركىمنىڭ قۇقى بار. سەن قانداي دەڭگەيدە اللا تاعالامەن بايلانىسقىڭ كەلسە سونداي دەڭگەيدە قابىل ەتەدى. جالپى يسلامنىڭ مانىندە ار تازىلىعى جاتىر.
- جالپى يسلام سوڭعى ءدىن ەكەندىگى بارلىعىمىزعا ايان. قالاي بولعان كۇندە دە الەمگە دانالىق پەن جاڭاشىلدىقتىڭ ۇلگىسى بولىپ كورىنە الماي وتىر قازىرگى ساتتە. الدە دىنگە  رەفورما كەرەك پە؟ سونىمەن بىرگە ەل اراسىندا يسلامنىڭ كەي شارتتارىنا دا وزگەرىس ەكەرەك ەكەندىگىن، مىسالى ورازادا ىستىق كۇندە سۋ ىشپەي ءجۇرۋ دەنساۋلىققا زيان، قازىر بۇرىڭعى زامان ەمەس دەگەن سىڭايدا پىكىر ايتىلىپ قالىپ جاتادى. بۇل قانشالىقتى قيسىندى؟
- يسلامدا كەمشىلىك جوق، بار نۇقساندىق ءدىندى ءوزىنىڭ ىڭعايىنا بۇرعىسى كەلەتىن ادامداردىڭ وزىندە. قۇراندا اللا تاراپىنان قابىل بولاتىن ءبىر-اق ءدىن بار، ول – يسلام دەپ ايتىلعان. كەز-كەلگەن جاراتىلىس، كەز-كەلگەن ادام يسلامنىڭ تابيعاتىندا تۋادى. سودان كەيىن بارىپ اتا-انالارى وزگە ءدىن ىقپالىمەن تاربيەلەيدى. بۇل سوتسيولوگيالىق، مادەني اقيقات رەتىندە تاماشا پرينتسيپ. 
قۇرانداعى اياتتاردىڭ بارلىعى ادام قابىلەتىن شىڭداۋعا، وي ەركىندىگىنە باعىتتالعان. ايەل مەن ەردىڭ اراسىنداعى تەپە-تەڭدىك ماسەلەلەرى دە تەك يسلامدا قامتىلعان. باسقا ماتىندەردە بۇل ماسەلەگە وزگەشە كوزقاراسپەن قارايدى.
مۇسىلماندار XVI عاسىردان كەيىن ءوزىنىڭ اقلي، عىلىمي تانىمدىق، تەحنولوگيالىق-پروگرەسسيۆتىك ويلاۋ ەركىندىگىنەن ايرىلىپ قالدى. بۇل ادامنىڭ تانۋ قابىلەتى، تانىمنىڭ باستاۋى، فورمالارى، ادىستەرى تۋرالى، اقيقات جانە وعان جەتۋدىڭ جولدارى بولاتىن ەپيستەمولوگيالىق جانە گنوسەولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ تۇڭعيىققا تىرەلۋىندە جاتىر. ءبىلىم-تانىم تەوريالارى وسى عاسىردا توقتادى، ونىڭ نەگىزگى سەبەبى – يسلام الەمى مازھابشىلدىق دەرتىنە شالدىقتى. سوندا كەيبىر ويشىلدار «ويلانۋ ءبىتتى، يجتيحاد جابىلدى، ۇكىم بەلگىلى» دەپ بارلىق اقيقاتتى ءدىني تانىمدىق شەڭبەردە عانا قاراستىراتىن بولدى. 
ءدىني تانىمنان باسقا ميفولوگيالىق، فيلوسوسوفيالىق، مادەني، ونەر، اكۋلتتىك تانىمداردىڭ بارلىعىن ءدىني شەڭبەرمەن عانا تۇسىندىرۋمەن كەتىپ، ناقلي شاريعات عىلىمدارى اقىلدى تۇنشىقتىرىپ تاستادى. باتىس الەمىندەگى بۋ، موتور، ماشينا ءداۋىرى ءجۇرىپ جاتقاندا، ءبىز ۇيىقتاپ جاتتىق. بۇل ولاردىڭ وركەنيەتتىك-تەحنولوگيالىق جاعىنان العا شىعۋىنا اسەر ەتتى دە، يسلام الەمى ساياسي تۇرعىدان دا، ەكونوميكالىق جاعىنان دا ءوز ەركىندىگىنەن ايىرىلا باستادى. وسى جاعدايدا ولار ەۋروتسەنتريستىك تەندەنتسيالارىن ەرىكسىز ەنگىزە باستادى. بۇل بارا-بارا يدەولوگيالىق ورتالىققا اينالىپ، باتىس، حريستيان وركەنيەتى رەتىندە تاراتىلدى. شىن مانىندە بۇگىنگى باتىس وركەنيەتىندەگى اريستوتەل مەن پلانتوننىڭ پرينتسيپتەرىن XII عاسىردان كەيىن بارىپ وقي باستادى. 
ء«السىز ادام وتكەن تاريحىمەن ماقتانادى» دەيدى. ءبىز نەلىكتەن وسىنداي كۇيگە تۇستىك دەيتىن بولساق، بىردەن-ءبىر سەبەبى عىلىمي تانىمنىڭ ءدىني تانىمنان تومەن ءتۇسىپ قالۋىنان. گرەك فيلوسوفياسىندا اۋرۋ بار – تاۋىق پەن جۇمىرتقانىڭ پايدا بولۋى دەگەن، ياعني بولمىس پەن سانانىڭ ارا قاتىناسى تۋرالى. بىراق بۇل ماسەلە ءومىرى شەشىلمەيتىن ماسەلە بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن وزگەرمەي كەلە جاتىر. بۇل عىلىمي تانىمنىڭ السىزدىگىنەن، عالىمعا دەگەن قۇرمەتتىڭ جوقتىعىنان، ءدىني فاناتيزم ورىن العاننان كەلىپ شىعىپ وتىر. مۇندايدا مۇسىلماننىڭ ءوزى قولجاۋلىق، قۇرالعا اينالىپ كەتىپ وتىر. ال ەندى ورازا شارتىنا وزگەرىس دەگەن سۇراعىڭىزعا كەلەتىن بولساق، جالپى يسلامنىڭ نەگىزگى كانوندارىنا، ءدىن شابلونىنا ەشكىم وزگەرىس ەنگىزە المايدى. ال، ءدىني تانىم تۋرالى رەفورمالار عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلەدى. ەشكىم مىسالى يسلامنىڭ بەس پارىزىن وزگەرتە المايدى. ول ءدىننىڭ وزگەرمەيتىن قىرلارى ...ال وزگەرەتىن قىرلارى ۋاقىت وتكەن سايىن وزدىگىنەن بەيىمدەلىپ، تانىمدىق قىرىنان كورىنىسى بەرىپ جاتادى.
-تەلەارنالارداعى توك-شوۋلاردا بولسىن، اعارتۋشىلىق باعىتتاعى كەز-كەلگەن تانىمدىق باعدارلامالاردا بولسىن، ءدىن تۋرالى ايتىلسا بولدى قالاي كيىنۋ كەرەك، نامازدىڭ شارتى، دۇرىس پا، بۇرىس پا، جۋىنۋ ءتارتىبى دەگەن سياقتى شارتتارمەن شەكتەلىپ جاتادى. ءدىني ءىلىم دەگەننىڭ اۋقىمى بۇل شەكتە ەمەس قوي. ەندەشە ءبىزدىڭ ءدىندارلارىمىزدىڭ دەڭگەيى ساقال مەن حيدجاب توڭىرەگىندە عانا اڭگىمە وربىتۋگە جەتكەنى مە؟
- بۇل ءبىر جاعىنان راس. نەگىزگى سەبەپ ءبىز ءدىن دەپ نەنى تۇسىنەتىنىمىزگە، نەنى انىقتايتىندىعىمىزعا بايلانىستى بولىپ وتىر. شاريعات دەگەنىمىز ءدىننىڭ، قۇلىشىلىقتىڭ عانا تالاپتارى. ءدىن دەگەنىمىز ادامنىڭ بۇكىل ءومىر، تىرشىلىك قاباتتارىن قامتيدى. قازىرگى كۇنى يمام، مولدالارىمىز وسى توڭىرەكتە عانا جاۋاپ بەرەدى، ويتكەنى حالىق تالابى وسى بولىپ وتىر. ەگەردە حالىق، تەوريالىق الدەبىر ماسەلەنى قۇراننان ىزدەپ، دالەلىن سۇراپ جاتسا يمامنىڭ دا ءسوزى تۇزەلەر ەدى. الايدا حالىق ءدىندى بەس ۋاقىت ناماز، يسلامنىڭ شارتتارىن قالاي جۇزەگە اسىرۋ كەرەك دەگەن شەڭبەردە قاراپ كەلەدى. بىراق ءدىن دەگەنىمىز ادامنىڭ تانىمى، تىنىس-تىرشىلىگى، ويلاۋ ەرەكشەلىكتەرى، ونەر، عىلىمدى رەتتەيتىن الىپ ينستيتۋت. ەگەر كەرىسىنشە بولسا ءدىن پارتيالىق دەڭگەيدەگى قۇرال بولىپ قانا قالادى. دەمەك ءبىزدىڭ يمامدارىمىز ءدىندى مەشىتتىڭ ىشىنەن شىعارۋى كەرەك، مەشىتتىڭ سىرتىندا دا قازاق الەمى، دۇنيەتانىمى، فيلوسوفياسى، وركەنيەتى جاتىر. سوعان يسلامدى ءورىپ بەرسە، ينشاللا حالىقتىڭ كوزى اشىلىپ، دەڭگەيى كوتەرىلىپ، بۇگىنگى زاماناۋي شارتتارعا دا تولىق جاۋاپ بەرە الاتىن قابىلەتتە ، سيپاتتا بولار ەدى.

- ەندى وسى ايتىلعان ماسەلەلەرگە سوڭعى كەزدەرى ءجيى اۋىزعا الىنىپ جۇرگەن ء«داستۇرلى يسلام» دەگەن تۇسىنىك تۇرعىسىنان كوز سالساق. جالپى وتكەن عاسىرلارداعى يسلامدى ۇستانۋ مەن بۇگىنگى كۇنگى ءدىندى ۇستانۋ اراسىندا قانداي دا ءبىر ۇندەستىك، تۇتاستىق بار ما؟
- عالىم رەتىندە مەن ء«داستۇرلى يسلام» دەگەن تىركەستى قولدانبايمىن. ءبىز ءداستۇرلى يسلام ەمەس مۇسىلماندىق، ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىك دەپ ايتۋ كەرەكپىز. سەبەبى يسلام بىرەۋ، ءداستۇرلى، ءداستۇرلى ەمەستىگى، كلاسسيكالىعى، كلاسسيكالىق ەمەستىگى، گەتەرادوكستىق يسلام، ارتودوكستىق يسلام دەگەن انىقتامالاردىڭ بارلىعى كەشەگى ءبىزدى سىرتتان زەرتتەپ جۇرگەندەردىڭ تىركەستەرى. يسلام دەگەن قۇندىلىققا، كاتەگورياعا جاسالعان قيانات. سوندىقتان ء«داستۇرلى يسلام» ۇعىمى مەنىڭ ويىما، عىلىمي تانىمىما سايكەس كەلمەيدى. بىراق «ساقاۋ قىزدىڭ ءتىلىن شەشەسى عانا تۇسىنەدى» دەگەندەي ء«داستۇرلى يسلام»، ء«داستۇرلى قازاق مۇسىلماندىعى» دەگەن ۇعىمداردىڭ نەگىزسىز ەمەستىگىنە دالەل بولا الاتىن ەكى سالا قاينار كوز بار. ءبىرىنشىسى – يسلام ءىلىمىن جەتىك مەڭگەرىپ، قازاقى دۇنيەتانىممەن استاستىرا بىلگەن، قازاقى مۇسىلماندىققا نەگىز بولعان بىرەگەي ىلىمدەر قالىپتاستىرعان ۇلتىمىزدىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنىڭ ەڭبەكتەرى; ەكىنشىسى – حالقىمىزدىڭ ءدىني تانىمىن، رۋحاني قۇندىلىقتارى مەن ۇستانىمدارىن تانىتاتىن شىعارماشىلىق مۇرالارى (اۋىزشا شەجىرەلەر، ماقال-ماتەل، جىر-اڭىز، سالت-ءداستۇر، ىرىم-تىيىمدارى). ونىڭ ىشىندە يمام اعزام ءابۋ حانيفانىڭ مەكتەبى، ماترۋدي مەكتەبى، يااسساۋي ءىلىمىن تۇتاس قاراستىرا وتىرىپ، قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگى دەپ ايتامىز.
بۇگىندە بىزدە قمدب-دا كوپتەگەن وڭ وزگەرىستەر بار ەكەنىن ايتۋىمىز كەرەك. كوپتەگەن يمامداردىڭ قۇرىلتايىن ۇيىمداستىرىپ، اشىق الاڭقايلاردى قۇرىپ جاتۋى كەشەگى كەڭەستىك تۇستاعى ءدىن ادامىنا دەگەن كوزقاراستىڭ بۋىنى 180 گرادۋسقا وزگەرگەندىگىن بايقايمىز. يمامداردىڭ قوعامداعى ستاتۋسىن، ءرولىن باعالاۋعا دەگەن قاجەتتىلىكتىڭ تۋىنداپ جاتقاندىعىن كورۋگە بولادى. 
ءابۋ-حانيفا ءىلىمىنىڭ جالعاسى ماتۋريدي اقيداسىنداعى قاعيدالاردى، ۇستانىمداردى، تۇسىنىكتەردى، تاعدىر تۋرالى تۇسىنىكتەردى الىپ بۇگىنگى قوعامعا اكەلۋ كەرەك، بەرۋ كەرەك. ءبىلىم بەرۋ ۇزدىكسىز پروتسەسس، سونىڭ ىشىندە ءدىني ءبىلىمنىڭ باستى كومپونەنتى – ءدىن تانىم. جاڭاعى يمام اعزام، ماتۋريدي، يااسساۋي پرينتسيپتەرىنىڭ نەگىزىندە ورىلگەن ءدىني تانىمدى ابستراكتىلى تۇردە ەمەس، تاريحي سۇزگىدەن وتكىزە وتىرىپ قولدانۋ. ءدىني تانىمنىڭ ار جاعىندا ءدىني سانا جاتىر. ەگەر ءبىز ءوز ءداستۇرلى تانىمىمىزدان اجىراپ باسقا ءدىني تانىمنىڭ ەتەگىنەن ۇستار بولساق قازاقتىڭ مادەنيەتى دە ترانسفورماتسياسى دا وزگەرىسكە ۇشىراپ كەتەدى. ال وسى ياسساۋي ءىلىمىن، ءپرينتسيپىن مەملەكەت تە، قوعامدىق ينستيتۋتتار دا ءالى تولىققاندى پايداسىنا جاراتا العان جوق. ياسساۋي ءىلىمى تەك تاريحي ءرول اتقارىپ قانا قويعان جوق. بۇل ىلىمدە قازىرگى قوعامعا قاجەتتى يدەلوگيالىق ۇستانىمداردىڭ بارلىعىنىڭ نەگىزى قالانعان. قازىرگى زايىرلى، وركەنيەتتى قازاقستان قوعامىنا ءزارۋ پاراساتتى يدەولوگيا مەن قاستەرلى قاعيدالار ياسساۋي ىلىمىندە كورىنىس تاپقان. رۋحاني تاجىريبەسى اسا باي قازاق حالقى ءوزىنىڭ ۇلتتىق باستاۋلارىنداعى وسىنداي تابيعي، تۇنىق ىلىمدەردى جاڭعىرتۋ ارقىلى جاھاندانۋ جاعدايىندا دا ءوزىنىڭ بىرەگەي بولمىسىن ساقتاپ قالا الادى. تاريحتىڭ تار جول، تايعاق كەشۋىندە ۇلتتى ۇيىستىرا بىلگەن ياسساۋي ءىلىمى قازىرگى قازاق قوعامىنا دا رۋحاني باعدار بولماق.
قازىرگى ءدىني تانىمىمىز كەڭەستىك كەزەڭگە دەيىنگى، كەيىنگى شاقتاردان الدە قايدا ارتىق دەپ ايتا الامىن. سەبەبى يمام اعزام ءابۋ حانيفانىڭ ءماتىنىن عالىمي اينالىسقا ەنگىزىلىپ جاتىر. جالپى ءبىلۋ جانە سەزىنۋ دەگەن دۇنيە بار. كەي ادامدار بىلەدى سەزىنبەيدى، تاعى بىرەۋلەر بىلمەيدى سەزىنەدى. ۋاقىت اعىنىمەن، تانىمدىق دەڭگەيمەنەن ءوزىمىزدى ءوزىمىز ساراپتاۋ ارقىلى دۇرىس جولعا باعىتتالامىز دەپ ويلايمىن.
- ءبىر سوزىڭىزدە قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ بەدەلىن ارتتىرۋ ءۇشىن ونىڭ اتاۋىنان گورى مازمۇنىن وزگەرتۋ قاجەت دەگەن ەدىڭىز. ياعني، ءدىني ساۋاتتىلىققا جەتۋ تەتىكتەرىن زايىرلىلىق شەڭبەرىندە پىكىر ايتقاندا ءدىني ىستەرگە جاڭاشا دەم بەرىلەدى دەگەندى ايتاسىز. وسىنداعى زايىرلىلىق مەحنايزمىن دامىتۋ دەگەنگە ناقتى توقتالىپ وتسەڭىز.
- زايىرلىلىق دەگەن اشىق قوعامدا، رەسپۋبليكالىق جۇيەدە بۇگىنگى ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ءومىر سۇرۋدەگى نەگىزگى شارتى دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك. رەسپۋبليكالىق جۇيەدەگى، اسىرەسە دەموكراتيالىق ۇستانىمداعى مەملەكەت پەن ءدىننىڭ جانە اداممەن ارا-قاتىناسىنداعى ءوزارا كەلىسىم مەن ۋاعدالاستىقتى جاسايتىن بىردەن-ءبىر پلاتفورما. بىراق مۇنى پرينتسيپ بولسا دا، ەلباسىمىز ن.نازارباەۆ قۇندىلىق رەتىندە قاراستىرۋ كەرەك دەپ وتىر. بۇل تۇرعىدا مەملەكەت باياندىلىعى ءۇشىن ءالى قۇندىلىقتىق باعىتىن بۇكىل ەلگە پسيحولوگيالىق تۇرعىدا، انتولوگيالىق تۇرعىدا جاريا ەتە الماي تۇرعان ءبىز سياقتى دامۋشى مەملەكەتكە بۇل ۇستانىم شارتتى سيپات. 
قازىر ءبىز ايتىپ جۇرگەن «ماڭگىلىك ەل» ۇعىمى سوكرالدى، كيەلى ۇعىم. ال، كەز-كەلگەن مۇنداي ۇعىم ارتىندا اللاعا دەگەن سەنىم، تانىم جاتادى. يسلام ءدىنىنىڭ تابيعاتىندا زايىرلىلىق ۇستانىمى بار جانە ول ەكىگە بولىنەدى: ءدىني جانە ءدۇنياۋي. جالپى، بۇل ۇعىمنىڭ شىققان تاريحىنا قارايتىن بولساق، ءدىني بيلىك پەن ساياسي بيلىككە كەلىپ تىرەلەمىز. بۇرىن حريستياندىق الەمدە ءدىن باسىلارى قۇدايدىڭ وكىلى رەتىندە سويلەپ، ءتىپتى كەي جەرلەردە شىركەۋ قۇدايدىڭ تاراپىنان دەپ باسقارىلاتىن ەدى. بۇل سوعان قاراما-قارسى پايدا بولعان ۇستانىم دەپ ايتۋعا بولادى. ونىڭ انىقتامالارى مەن پرينتسيپتەرىن قارايتىن بولساق، يسلامنىڭ تاريحىندا، پايعامبارلىق ۇلگىسىندە جاتىر. 
وسى ۇستانىمدى قالاي جالعاستىرامىز؟ ارينە، ءبىز مۇنىڭ تاجىريبەسىن وزگە ەلدەردەن كوشىرىپ المايمىز، ءوزىمىزدىڭ تاريحي ساناعا، تاجىريبەگە سۇيەنەمىز. قانشا دەگەنمەن، يسلام ءدىنى – تاۋحيد ءدىنى. دىندە «وسى دۇنيەدەگى ىستەردىڭ ناتيجەسىن و دۇنيەدە سالىستىرىلىپ جاۋاپ بەرەدى» دەگەن ساباقتاستىق پەن تۇتاستىق بار. ەندى بۇل تۇتاستىقتار ءدىننىڭ احيدا، سەنىم نەگىزىنە قاتىستى. 
ال، ءدىننىڭ وزگەرمەيتىن جاعىنا ءبىز تيىسپەيمىز، سەبەبى زايىرلىلىق ۇستانىمى دا قايشى كەلمەيدى. راسىندا زايىرلىلىق ادامدار اراسىنداعى قاتىناستار، قۇقىقتىق، ءوزارا ساياسي قۇقىقتىق ەگەمەندىگى، ەرىكتىلىگى، ادامداردىڭ بارلىعىنىڭ اللا تاراپىنان جاراتىلعاندىعى تۋرالى، ونىڭ دىنىنە، تىلىنە، تانىنمىنا قاراماستان ادام باستى قۇندىلىق ەكەندىگى تۋرالى جايتتار ءدۇنياۋي ۇستانىم اياسىندا قاراستىرىلادى. سوندىقتان، زايىرلىلىق ۇستانىمى يسلاممەن استاسىپ جاتىر. بۇعان يسلام ءدىنىنىڭ ءماتىنى ەش قارسىلىق تانىتپايدى. 
بىراق قازىرگى كۇنى ءبىر كەدەرگى بار، ياعني ءدىن مەن مەملەكەت اراقاتىناسىنداعى ءوزارا كەلىسىم پلاتفورمالارىن جاسايتىن ماماندار، مەملەكەتتىك، قوعامدىق ينستيتۋتتار اراسىنداعى عىلىمي تانىمعا نەگىزدەلگەن انىقتامالار مەن ۋاجدەر، زەرتتەۋلەر جوقتىڭ قاسى. كەي ۇشقىندارى ەندى-ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتىر دەپ ايتۋعا بولادى. استانادا سوڭعى سەگىز اي بويى مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ينستيتۋت، عالىمدار، قمدب قوسىلىپ ءوزارا سۇحباتتاسۋ الاڭىن قالىپتاستىرۋدا. بۇل سۇحبات شىندىعىندا ۇلكەن جەتىستىك. مەملەكەت بولعاننان كەيىن مەملەكەتتىڭ باستى ينستيتۋتى قۇقىقتىق جۇيە بولىپ تابىلادى. قۇقىقتىق جۇيە ءبىزدىڭ كونستيتۋتسياعا نەگىزدەلەدى. سول كونستيتۋتسيانىڭ قاعاز جۇزىندە قالماي ءبىزدىڭ ەگەمەندىگىمىزگە، ازاماتتار اراسىنداعى قاتىناستارعا قىزمەت جاساۋى ءۇشىن جاندى قۇبىلىسقا اينالۋى كەرەك. ول دەگەن ءسوز، پرينتسيپ رەتىندە قالماي ومىردە ءوز كورىنىسىن كورسەتۋى ءتيىس دەگەندى بىلدىرەدى. 
الايدا، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ايتىلىپ كەلە جاتقان بۇل پرينتسيپ ءوز ءمانىن كورسەتە الماي كەلەدى. سەبەبى مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار مەن قوعامدىق ينستيتۋتتار اراسىنداعى تالاپ، تىلەك تەپە-تەڭدىگى، ءوزارا بايلانىسۋ تەتىكتەرى جۇمىس ىستەمەي تۇر. ونى تاجىريبەدە قاي جەردە كورىنەدى دەيتىن بولساڭىز، ونىڭ بىرنەشە سەبەپتەرىن ۇسىنۋعا بولادى. مىسالى، قمدب يمامى زايىرلىلىق تۋرالى، شاريعات تۋرالى، حيدجاب تۋرالى، مەكتەپتەگى بالانىڭ جامىلىپ-جامىلماۋى تۋرالى باسقاشا جاۋاپ بەرەدى. ال، مەملكەتتىك مەكەمەلەر، ءبىلىم بەرۋ، وزگە دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرى ولار مۇلدەم باسقاشا انىقتاما جاسايدى. ءبىر مەملەكەتتە ەكى قابات ينستيتۋت بار جانە ولاردىڭ اراسىنداعى بايلانىستا ورتاق پلاتفورما جوق. وسىنى قامتاماسىز ەتەتىن زايىرلىلىق ۇستانىمىن ەكەۋى دە قولدانا المايدى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل ءوزارا سۇقباتقا، بىرلىككە، تۇتاستىققا نيەت بار، بىراق جاسالىپ جاتقان امالدىڭ جوقتىعىن كورسەتەدى. ياعني، مۇنىڭ جولى قالاي دەگەن ساۋالعا ءبىر شەشىم تابىلماعان. شەشىمدى ءبىزدىڭ سوتسيولوگتار، فيلوسوفتار، قۇقىقشىلار مەن عالىمدار تالقىلاپ، وسى ۇستانىمعا قاتىستى، ءدىن جانە مەملەكەت قاتىناسىنىڭ تەوريالىق نەگىزىن انىقتاۋى ءتيىس. جاڭادان ۆەلوسيپەد ويلاپ تابۋدىڭ قاجەتى شامالى.
- سوندا قازاقستان ءۇشىن زايىرلىلىقتىڭ جاڭاشا مودەلىن ويلاپ تابۋدىڭ قاجەتى جوق دەيسىز عوي.
- ءيا، الايدا، سىرتقى تاجىريبەگە سۇيەنۋ كەرەك، بىراق، ەشقاشان كوشىرمەيمىز. ءوزىمىزدىڭ قوعامىنىڭ مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ فۋندامەنتتەرى بار، ولارعا قاتىستى ماتىندەر مەن عۇلامالارىمىز بار، تاريحي تاجىريبەلەر بولدى. سولاردىڭ بارلىعىن جيناقتاپ، وتكەن مەن بۇگىن، كەلەشەكتى تۇزەمىز. سونى ىستەيتىن بەلسەندىلىك تومەن بولىپ تۇر. ينشاللا، وسىعان قاتىستى كەزىندە مەن ەكى ۇسىنىس جولداعان بولاتىنمىن. سوندا بىزدەگى قمدب قىزمەتكەرىنىڭ اۋىزىمەن، تۇلعاسىمەن، تانىمىمەن ءبىز زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ قۇرال ەكەندىگىن، شارتى ەكەندىگىن جۇزەگە اسىرا الامىز.
ادام مەن دۇنيە اراسىنداعى قاتىناستى يمام اعزام ءابۋ حانيفا جولىمەن، ال ادام مەن اللا اراسىنداعى قاتىناستى ماترۋدي اقيداسىمەن شەشەمىز. ادامدار مەنەن ءدىن ارالىق، مادەنيەت ارالىق قاتىناستاردى شەشەتىن ينستيتۋت بار، ول يااسساۋي ءىلىمى. وسىلاردىڭ بارلىعىن قوسقان كەزدە، قۇدايعا شۇكىر، بارلىق ماتەريال بار بولىپ شىعادى، تەك قانا قولدانۋ تەتىكتەرىن جۇزەگە اسىرا الماۋ ءبىزدى اقساتىپ تۇر. ال زايىرلىلىقتى مەملەكەت دامۋىنداعى باياندىلىعىنىڭ باستى شارتى دەپ قابىلدايىق. بۇگىنگى كۇنى تەرروريزم، يسلاموفوبيا، تاياۋ شىعىس ەلدەرىندەگى ماسەلەلەر، ءوزارا باسەكەلەستىكتەر ورىن الىپ جاتقان بارلىعىنىڭ پلاتفورماسىنا جاۋاپ بەرەتىن مەنىڭ تاريحي تاجىريبەمدە بارلىعىنا دالەلدەر بار. بىراق سونى الىپ بۇگىنگى كۇنگە قايتادان كوممەنتاري جاسايتىن مەملەكەت پەن قوعام اراسىنا بەلگىلى ءبىر بۋىن كەرەك. سوندا بۇل ماسەلە دە، ينشاللا، شەشىلەدى. سوندىقتان زايىرلىلىق بىزگە جات ەمەس، اتالعان ماسەلەلەردى شەشە بىلسەك مەملەكەتتىك تۇرعىدا زايىرلىلىق ماسەلسى ءوز ورىنىن الادى دەپ ويلايمىز.
-اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

ايا ءومىرتاي