قازاقستاننىڭ باق- تارىندا يم (يسلام مەملەكەتى) تۋرالى ءجيى جازىلىپ تا، ايتىلىپ ءجۇر. دەگەنمەن بۇل ۇيىمعا باسقا ەلدەردەن دە قاتىسۋشىلار تۋرالى بىلە بەرمەيمىز. سىزدەرگە كورشىسىندە سوعىس بولىپ جاتقان تۇركيانىڭ ءوز باسىنداعى قيىندىقتار مەن  تۇركيالىق يم ساپىنداعى «جيھادشى وتباسىلار» تۋرالى مالىمەت بەرگىمىز كەلدى. بۇل ۇيىمعا قاتىسۋشىلار كىمدەر؟ ولار نە ءۇشىن سوعىسقا اتتانۋدا؟ «جيحادشىلاردىڭ» جاس شامالارى قانداي دەگەن سۇراقتار كوپشىلىگىمىزدى مازالايتىنى انىق!

2011 جىلداردان باستالعان سيرياداعى سوعىسقا، كورشىسى تۇركيادان «جيھاد» دەپ اتتانعاندار دا بارشىلىق. جالپى تۇركيا مەملەكەتى تاياۋ شىعىس ايماعىندا ورنالاسقان. قاقتىعىسقا تولى ايماقتا بەيبىت ءومىر ءسۇرۋ، ەل ازاماتتارىن ىرگەدەگى كورشىسىنىڭ سوعىستارىنا ارالاستىرماۋ قيىننىڭ قيىنى- اق. سىرتقى كۇشتەردىڭ تاياۋ شىعىستاعى ويىنىندا ۇتىلىپ قالماۋ، سوعىس ءورتى شالعان كورشىلەرىنىڭ كەبىن كيمەۋ- تۇركياعا سىن بولماق.  

ەكى جىلدان استام سيريادا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü، تاياۋ شىعىس زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى، دوكتور سەرحات ەركمەننىڭ تاياۋدا عانا تۇركيانىڭ تانىمال «حۋرريەت» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىن سىزدەرگە وزگەرتپەستەن ۇسىنباقپىز.

تاياۋ شىعىس زەرتتەۋشىسى سەرحات ەركمەن (سۋرەتتە) سوڭعى 10 جىل بويىنا ءال كايدا، ەكى جارىم جىل يم جانە ءال نۋسرا راديكالدىق «جيھادشى» توپتارى تۋرالى زەرتتەپ كەلە جاتقان ازامات. ول سوڭعى ءۇش جىلدا «جيھادشى» توپتارعا قوسىلۋ ءۇشىن 10 مىڭ ادام تۇركيادان سيريا مەن يراكقا كەتكەنىن ايتادى. بۇلاردىڭ 7000-نان استامى يم ساپىنا قوسىلعانىن ايتىپ وتىر.

سوعىسۋشىلار قاتارىندا تۇركيادان بارعان جۇزدەن اسا وتباس ء وزىن-ءوزى  «يسلام مەملەكەتى» دەپ جاريالاپ العان  ۇيىمىنىڭ قول استىندا ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن سيريانىڭ راككا، موسۋل، تەلافەر ايماعىنا قونىستانعان.

تۇركيادان يم- گە قوسىلۋعا نيەت ەتكەندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ىستامبۇل، انكارا، كونيا، ادانا، ديارباكىر، گازيانتەپە قالالارىنىڭ تۇرعىندارى بولىپ تابىلادى.

ەكى جىلدان استام سيريادا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن سەرحات ەركمەننىڭ جۋرناليستپەن بولعان «حۋرريەتتەگى» سۇحباتى تومەندەگىدەي، ءبىز ونى ەش وزگەرتپەستەن جاريا ەتكەندى ءجون كوردىك:

-تۇركيادان سيريا جانە يراكتاعى «جيحادشى» ۇيىمدارعا قاتىسۋشىلاردىڭ دەڭگەيى قانداي؟

- يراكتاعى ءال كايدا، سيرياداعى ءال نۋسرا، جۋندۋل شام، احرارۋ شام سەكىلدى ۇيىمدار، سونداي- اق يم ۇيىمىندا دا بۇرىننان تۇرىكتەر بار. سوڭعى ەكى جىل ىشىندە يم ۇيىمى الەم نازارىندا. تۇركياداعى كەيبىر يسلامداعى راديكالدىق جولدى ۇستاناتىن ادامداردىڭ دا نازارىن اۋدارىپ وتىر. تۇركيادان سيريا جانە يراكقا «جيحاد» ەتۋ ماقساتىمەن كەتكەندەردىڭ، ولارعا ەرگەن وتباسىلاردىڭ، ولاردى جەتكىزىپ سالاتىنداردىڭ جانە قارجىلاي كومەك بەرۋشىلەر مەن كەرى ورالعانداردىڭ بارلىعىن قوسقاندا 10 مىڭعا جۋىق ادامدى قۇراپ وتىر. تۇركيادان سوعىسقا اتتانۋشىلاردىڭ 70 پايىزى يم- گە قوسىلعان.

 جۇزدەگەن وتباسى «يسلام مەملەكەتىندە» ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن كەتتى

- يم- ءنىڭ باقىلاۋىنداعى ايماقتارعا كەتكەن وتباسىلاردىڭ ۇلەسى قانشالىقتى؟

- سيرياعا قونىس اۋدارعان وتباسىلار تۋرالى قازىرگە دەيىن كوپ ايتىلمادى. تۇركيانىڭ ءار جەرىنەن كوپتەگەن وتباسىلار شاعىن توپتار بولىپ نەمەسە ءبىر وتباسىنىڭ بارلىق مۇشەلەرىنەن قۇرالعان تۇردە كوشكەن. بۇل وتباسىلار سيريانىڭ راككا، موسۋل، تەلافەر ايماعىنا قونىستانعان. بۇلاردىڭ كەيبىرى ول جەردە ءومىر ءسۇرۋدىڭ قيىن ەكەنىن، ەشقانداي «جيھاد» جوق ەكەنىن كورىپ تۇركياعا قايتىپ ورالىپ تا جاتىر. ال، قايسىبى بارعان بەتتە بالالارىن، ايەلىن، اكە شەشەلەرىن قاسىنا الدىرتۋدا. بارعانداردىڭ جارتىسىنان كوبى ياعني 60 پايىزى ءبۇتىن ءبىر وتباسىلار.

شەكارادان ءوتۋدىڭ وڭاي بولۋى، بارۋشىلار سانىن ارتتىرىپ وتىر

- بۇلاردىڭ يم- گە قاتىسۋداعى نەگىزگى ماقسات نە؟

- مەنىڭ زەرتتەۋىم بويىنشا، تۇركيادان «جيھادقا» اتتانعانداردىڭ ويىندا «دىندەگى باۋىرلارىنىڭ قيىندىعىن ءبولىسۋ، يسلامدا پارىز سانالاتىن جيھادقا اتتانۋ جانە حاليفات قول استىندا ءومىر ءسۇرۋ» دەگەن ماقسات بولعان. بۇل ەكى سوعىس ايماعىنا كەتكەندەردىڭ 90 پايىزىنىڭ ويى «جيھادقا قاتىسۋ» بولعان. بىراق، كەيىننەن بۇلاردى ۇيىم باسشىلارى تەرىس ماقساتتا پايدالانىپ كەتتى.

- تۇركياداعى وتباسىلاردىڭ كوشىپ كەتۋىنە باسقا قانداي جاعداي اسەر ەتۋى مۇمكىن؟

- زەرتتەۋ بارىسىندا بۇل وتباسىلار قانداي دا ءبىر اقشالاي كومەك ءۇشىن نەمەسە بىرەۋدىڭ ماجبۇرلەۋىمەن كەتپەگەنىن بايقايمىز. كوپشىلىگى ءدىني تاربيەدە ءومىر سۇرەتىن بۇل كىسىلەر، ءوز قالاۋلارىمەن، ويلارىنداعى «يسلام مەملەكەتىندە» تۇرعىلارى كەلگەندىكتەن كەتكەن. الەمنىڭ ءار جەرىنەن سيرياداعى سوعىسقا وتباسىلارىمەن اتتانعاندار دا بار. اسىرەسە، تۇركياداعى وتباسىلاردىڭ قونىس اۋدارۋىنا سەبەپ: گەوگرافيالىق جاقىن ورنالاسۋى بولسا كەرەك. قازىرگى دەيىن شەكارادان ءوتۋدىڭ قيىندىق تۋعىزباۋى، كوپتەگەن وتباسىنىڭ ءبىر ساتتە جۇگىن جيناپ، سيريا ايماعىنا اتتانىپ كەتۋىنە مۇمكىندىك بار.

- قازىرگى تاڭدا شەكارادان ءوتۋ جاعدايى قالاي؟

- قازىرگى كەزدە شەكارادان ءوتۋ ءبىراشام قيىن، بىراق، شەكارادان اسۋ مۇمكىندىكتەرى دە جوق ەمەس. بەلگىلى ءبىر جاسىرىن وتەتىن جەرلەرى بار. تۇركيا شەكاراشىلارى بۇل جەرلەردى قىراعى قاداعالاۋدا. كەيدە امالىن تاۋىپ مۇنداي جەرلەردەن زاڭسىز ءوتىپ كەتىپ جاتاتىندارى كەزدەسەدى.

- تۇركيادا يم- ءنىڭ توپتارى بار ما؟

- تۇركيادا يم ۇيىمىنىڭ توپتارى بار دەپ ايتقانىمىزبەن بۇل توپتار قاي جەرلەردە بار ەكەنىنە قاتىستى قاۋىپسىزدىك ورگاندارىندا دا ءالى دە جەتكىلىكتى مالىمەت جوق. يم –  جىلدام كۇش العان جانە ءارى ايماقتا جەدەل جايىلىپ ۇلگەرگەن ۇيىم. ۇيىم يرەرحيالىق جۇيەمەن قۇرىلعاندىقتان، بۇل توپتاردىڭ سانىن ءبىلۋ قيىندىق تۋعىزىپ وتىر. دەگەنمەن، ۇيىمنىڭ ارەكەتتەرى يسلام «جيھادىنا» سايكەسپەسە دە تۇركياداعى حالىق اراسىندا بۇل ۇيىمدى قولدايتىندار دا تابىلىپ جاتادى. بۇل دەگەنىڭىز – قوسىلۋعا نيەتتىلەردىڭ ءالى دە بار ەكەنىن  اڭعارتادى. دىندە جوق ادام باۋىزداۋ، وتقا جاعۋ، ازاپتاۋ، جاس بالالار مەن كارىگە دەيىن «مۇسىلمان ەمەس» دەپ قىرىپ جوياتىن قاۋىپتى ۇيىمدى قولداۋى، ءبىز ءۇشىن بۇلار وتە قاۋىپتى.

- تۇركياداعى حالىقتاردان يم- گە قوسىلعىسى كەلەتىندەردىڭ سانى ارتۋدا ما، الدە كەمىپ جاتىر ما؟

- تۇركيادان بۇل ۇيىمعا قوسىلعىسى كەلەتىندەر كوبەيىپ بارادى. سيرياعا بارۋ جولدارىنىڭ وڭاي بولۋى، يم ۇيىمىنىڭ جاعدايى تۇركيا باسپاسوزىندە ءجيى جاريالانۋى، حالىقتىڭ دىننەن حاباردار بولۋى ۇيىم ساپىنا قوسىلۋعا نيەتتىلەردى ارتتىرىپ وتىر.

-  ۇيىم ساپىنا اتتانعاندار قاي قالالاردان جانە قاتىسۋشىلاردىڭ جاس شامالارى قانشا؟- يم- گە اتتانعانداردىڭ ەڭ كوبى ىستامبۇل، انكارا، كونيا، ادانا، ديارباكىر، گازيانتەپەدەن. سونداي-اق، بۋرسا، ساكاريا، بينگول، مۋش، ادىيامان سەكىلدى قالالاردان دا اتتانعاندار بار. دەگەنمەن، باسقا ايماقتاردان دا كەتكەندەر كەزدەسەدى. سالىستىرىپ قاراساق، تۇركيانىڭ شىعىس جانە وڭتۇستىك شىعىسىنان كوپ كەتەتىندەرىن بايقايمىز. يم- گە قوسىلۋشىلاردىڭ جاس ارالىعى 17- 25 ارالىعىن قۇرايدى. ال، ءال نۋسرا مايدانىنداعىلاردىڭ جاس- شاماسى ءبىرشاما ۇلكەن. ايتسەدە قاتىسۋشىلاردىڭ دەنى جاستاردى قۇرايدى.

 تۇركيادان قاتىسۋشىلاردىڭ ىشىندە قولباسشى دەڭگەيىنە جەتكەندەرى دە بار

- تۇركيالىق يم ساپىنداعى «جيھادشىلار» قانداي قىزمەتتەردى اتقارادى؟

- اراسىندا قاراپايىم سارباز، باسقارۋشى، كەيبىر تاجيربەسى بار كىسىلەردىڭ قولباسشىلىق قىزمەت العاندارى دا بار. بۇل قولباسشىلاردان بەلگىلى ءبىر اۋماقتارعا جاۋاپكەرشىلىك العاندارى دا كەزدەسەدى.

- يم ۇيىمىنان قازىرگى كەزدە تۇركيا ءۇشىن قانداي دا ءبىر قاۋىپى بار ما؟

- الەمنىڭ كەز- كەلگەن مەملەكەتى ءۇشىن بۇل ۇيىم قاۋىپتى. يم- ءنىڭ قازىرگى ساتتەگى ماقساتى مايدان شەبىن تۇركياعا بۇرۋ ەمەس. بىراق، قازىر تۇرىكشە «Konstantinniye» دەگەن جۋرنال شىعارىپ، يم- ءدى قولداۋشىلارىلاردىڭ كەزىگۋى، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە تۇركياعا اشىق قاۋىپ توندىرەرى انىق. ەسكە سالا كەتسەك، تۇركيادا ءال كايدانىڭ ەكى ۇلكەن شابۋىلى 2003 جىلى قاراشادا بولىپ، كەيىن دە شاعىن شابۋىلدار ۇيىمداستىرىلعان ەدى.

ماقالانىڭ ادرەسى: http://www.hurriyet.com.tr/dunya/29383934.asp  تۇپنۇقساداعى تاقىرىپتى ءتارجىماسى: سيرياداعى سوعىسقا تۇركيادان 10 مىڭ ادام اتتانعان  

ماقالانى اۋدارىپ، ازىرلەگەن «قالا مەن دالا» گازەتىنىڭ ءتىلشىسى، ءدىنتانۋشى -  

نازار تۇرىقبايۇلى.

Abai.kz