بيىلعى جىلدىڭ 24 ماۋسىمى كۇنى قىتايدىڭ ءۇرىمشى قالاسىنداعى «تيان-شان» كينو­ستۋ­دياسىنىڭ ارناۋلى دا مارتەبەلى كينوزالىندا قازاق رەجيسسەرى ەركىن راقىشەۆتىڭ «اي­گەرىم» كوركەم ءفيلمىنىڭ جابىق كورسەتىلىمى ءوتتى. ءىس-شارانىڭ سوڭىندا كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىققان ءفيلمنىڭ كورسەتىلىمىنە مۇرىندىق بولعان بەلگىلى اكتەر دالەلحان قادىرۇلى مەن كاسىپكەر ەسبول، ءفيلمنىڭ رەجيسسەرى ەركىن راقىشەۆ پەن ستسەناري اۆتورى رامازان قۇرمانباەۆقا قازاقى شاپان جاۋىپ، ۇلتتىق ءداستۇر-سالتىمىزبەن قوشەمەت كورسەتتى. كەشتىڭ سوڭى قازاقى كيىز ۇيدەگى ارنايى قوناقاسىلىق وتىرىسقا جالعاستى.

قوڭسى ەلدەگى قازاق زيالىلارى مەن كينو ماماندارى جاڭا تۋىندى جايىنداعى اقجارما ويلارىمەن جانە قۇندى پىكىرلەرىمەن ءبولىستى.

ءبىز قىتايدا جۇرگەن ارىپتەسىمىز، «قازاق ەلى» حالىقتىق قوزعالىسىنىڭ توراعاسى قاجىمۇقان عابدوللامەن تىڭ ءتۇسىرىلىم تۋراسىندا جانە كورەرمەننىڭ العاشقى اسەرلەرى جونىندە سىر بولىسكەن ەدىك.

 – قاجىمۇقان اعا، ءسىزدىڭ تۇسى­نىگىڭىزدە، ەركىن راقىشەۆ كىم؟

– ەركىن راقىشەۆ - الدىمەن تازاقاندى قازاق، ۇلتشىل ۇلان، تالانتتى رەجيسسەر، اقىرىندا، قازاقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنا جانى اشىپ، جانى اۋىرعان; كەم-كەتىگىن تۇگەندەپ جۇرگەن جالىندى ازامات.

تۇلكىباستان تۇلەپ ۇشقان ەرەكەڭ تۋعان جەرىمىزدە «جارالى سەزىم»، «جەتىمدەر»، «استاناعا كوكتەم كەش كەلەدى»، «كەش كەلگەن ماحاببات» اتتى كوركەم فيلم­دەر مەن رۋحى اسقاق «تۇرار رىسقۇلوۆ»، «اشارشىلىق»، «قاجىلىق»، «تەمىربەك جۇرگەنوۆ» اتتى دەرەكتى تۋىندىلاردىڭ اۆتورى رەتىندە ميلليونداردىڭ جۇرەگىن جاۋلاسا، «ايگەرىم» اتتى جاڭا كوركەم فيلمىمەن ۇلكەن كورشىمىز قىتايدىڭ ەكى ميللياردقا جۋىق حالقىن ءتانتى ەتۋگە كىرىسىپ كەتتى...

ەرەكەڭنىڭ «تەمىر ناركوم تەمىربەك» اتتى دۇنيەسىن كورگەندە قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى ءاسانالى ءاشىموۆ: ««وتكەندى ۇمىتۋ – تاريحقا توپىراق شاشۋ، كەلەشەكتى تاسپەن اتۋ» دەگەن ەكەن راسۋل عامزاتوۆ. تەمىربەك جۇرگەنوۆتىڭ قازاق مادەنيەتىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز. وتكەن تاريحتى ەسكە الىپ، «تەمىر ناركوم تەمىربەك» ءفيلمىن تۇسىرگەن ەركىن مەن رامازانعا ۇلكەن راحمەت. بۇگىنگى كينوتۋىندى كەلەشەك ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە» – دەگەن ەدى. قازاق كينوسىنىڭ اقساقالى اسەكەڭنىڭ وسىنداي قۇندى تىلەك، اق باتاسىنان ارتىق نە ايتۋعا بولادى؟!.

– ەركىن راقىشەۆ قيالى تەرەڭ رەجيسسەر عانا ەمەس، قازاعىنا شىنايى قامقور قوعام بەلسەندىسى دە ەمەس پە؟

– ونىڭ راس. ەركىن راقىشەۆ – جا­قىندا قايتا جاندانىپ، جاڭاشا قۇر­ىلعان، باسشىسى قازاقتىڭ اردا ازاماتى مۇحتار شاحانوۆ اعامىز بولىپ تابىلاتىن «قازاق ۇلتتىق كەڭەسى» توراعاسىنىڭ ورىنباسارلارىنىڭ ءبىرى بولىپ سايلاندى. قازىر ۇلتشىل ازاماتتار مەن ساياساتكەرلەر بىرىككەن «ۇلتتىق كەڭەستىڭ» باعىت-باعدارلاماسى ازىرلەنىپ، ماقساتى ايقىنداۋدا. باستى ماقساتى – قاراپايىم حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جوقتاپ، مۇددەسىن قورعايتىن كەڭەستىڭ قىزمەتىن مۇحتار اعامىز مىقتاپ قولعا الىپ، قىزۋ جۇمىسقا كىرىسىپ كەتتى.

جاقىن كۇندەردەگى ءبىر سۇحباتىندا ەرە­كەڭنىڭ ءوزى: «تۇرمىسى تومەن جانداردىڭ، ءۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەن باۋىرلارىمىزدىڭ، تاعدىردىڭ جازۋىمەن كەمتار بولىپ قالعان جارىمجان-مۇگەدەكتەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن كوتەرۋ كەرەك. جۇمىسسىزدار مەن ستۋدەنت جاستارعا قامقور بولىپ، زەينەتاقىسى كۇن كورىسىنە دە جەتپەيتىن قارتتارىمىزعا قارايلاسۋ قاجەت. اسىرەسە، قازاقتىڭ احۋالى كۇننەن-كۇنگە تومەندەپ بارادى، ءتوزىم دە شەگىنە جاقىنداعان سياقتى. اتا-بابالارىنان امانات بولعان جەردىڭ جانە قازىنا-بايلىقتىڭ ناعىز يەسى - قازاقتار - ءوز ەلىندە قايىرشىنىڭ كۇنىن كەشۋدە. حالىقتى باسىنۋدىڭ دا شەگى بولادى. اركىم ءوزىنىڭ نەسىبەسىن الۋى كەرەك. اقيقاتتى تۋ ەتىپ، ادىلەتتى قوعام ورناتۋ قاجەت» – دەگەن بولاتىن...

– قىتاي كورەرمەنى كوزايىم بولعان ەركىن راقىشەۆتىڭ «ايگەرىمى» قانداي ەكەن؟

– ءسوز جوق، تۋىندىدا تەرەڭ سەزىم، مول مەيىرىم شاراسىنىن توگىلىپ تۇر. كوزى سوقىر، مۇگەدەك قىزدىڭ ومىرىنە ارقاۋ بولعان ءفيلمدى جىلاپ وتىرىپ قارادىق. ادامنىڭ ادامعا دەگەن قايىرىمىنىڭ كومىلىپ، جاناشىرلىعىنىڭ جانشىلىپ كەتپەگەنىنە كوز جەتكىزدىك. سونىمەن قاتار، مەنىڭ ەسىمە ەركىن راقىشەۆ كەزەكتى تۋىندىسىن تاماشالاعان قوعام قايراتكەرى سەرىكبولسىن ءابدىلديننىڭ: «ەشكىممەن داۋلاسپاۋ كەرەك، جاۋلاسپاۋ كەرەك، دوس­تاسۋ كەرەك...» – دەگەن اتالىق ءسوزى ەرىكسىز ءتۇستى. جالپى، قىتاي مەن قازاقتىڭ شىنايى دوستىعىن كەمەڭگەر ابىلاي حاننان كەيىن وسى ەركىن راقىشەۆ قانا تەرەڭ تۇسىنگەندەي اسەر قالدىردى...

قازاقتىڭ ەركىندىگىن اڭساۋمەن ارماندا كەتكەن ۇلتىمىزدىڭ ۇلىقتى ءارى سوڭعى حانى كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ: «مەن ورىس حالقىمەن ەمەس، مەن ادىلەتسىزدىككە قارسى سوعىسىپ جاتىرمىن» دەگەنى بار ەكەن. سول سەكىلدى قازاعى ءۇشىن وت پەن سۋعا تۇسۋگە دايار ەركىن راقىشەۆ تا قازاقتىڭ تاريحىنداعى اقتاڭداقتاردىڭ جاسىرىنىپ-جابىلۋىنا قارسى كۇرەسىپ جۇرگەن ازامات.

مەنىڭ پىكىرىممەن ءفيلمدى تاماشا­لا­عان قىتايداعى قازاقتىڭ زيالى قاۋى­مى، عالىم-پروفەسسورلارى، جازۋشىلارى، رەجيسسەرلەرى، اكتەرلەرى جانە كاسىپكەرلەرى دە كەلىسەتىنىنە سەنىمدىمىن. مىسالى، قىتايداعى مادەنيەتتانۋشى عالىم بەكسۇلتان كاسەي: «تالاي فيلم­دەردى كورىپ ءجۇرمىز، بىراق، «ايگەرىم» مەنى قاتتى تەبىرەنتتى. ەكى ەل اراسىنداعى دوستىق – تاريحقا نەگىزدەلىپ ناقتى كورسەتىلگەن. وسىنداي تۋىندىلار ۇلتتار اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق پەن دوستىقتى ودان ارى نىعايتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى»، – دەسە، بۇرىنعى وقۋ-اعارتۋ ءمينيسترى ءمانسۇر ءابىل: «زاماناۋي فيلمگە تاريحي وقيعانىڭ سىنالاي ەنگىزىلۋى - جاس ۇرپاقتى وتانسۇيگىشتىككە تاربيەلەيدى. «ايگەرىم» ءفيلمىن مۇرالىق تاربيە وقۋلىعى رەتىندە قولدانىسقا ەنگىزىپ، قى­تاي مەملەكەتىندە تۇراتىن ءاربىر ازا­مات كورۋى كەرەك» - دەگەن ۇسىنىس ايتتى.

– تۋىندى قىتايدا تۇسىرىلگەن بە؟

– فيلم الماتى مەن ءۇرىمشى قالا­لا­رىندا تۇسىرىلگەن ەكەن. باستى رول­دەر­دى قازاقستاندىق اكتەرلەرمەن بىرگە، قى­تايلىق اكتەرلەر دە وتە اسەرلى سومداپتى.

– فيلم يدەياسىنىڭ شىعۋى جونىندە ءسوز بولدى ما؟

– ەركىن راقىشەۆ ءفيلمنىڭ يدەياسى مەن ءتۇسىرىلۋ ماقساتىن ايتا كەلىپ، بىلاي دەدى: «مەن 1931-33 جىلدارى قازاقستاندا بولعان اشارشىلىق جايلى «اشارشىلىق» اتتى دەرەكتى ءفيلمىن ءتۇسىرۋ بارىسىندا قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناسىنا بايلانىستى كوپتەگەن قۇجاتتارعا كەزدەستىم. سول جىلدارى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ زۇلىم ساياساتىنان قازاق ۇلتىنىڭ جارتىسىنان استامى قىرىلىپ قالدى. زورلىق-زومبىلىق پەن اشتىقتان قاشقان ءجۇز مىڭداعان قازاقتار قىتاي جەرىن پانالاپ، قىتاي حالقىنىڭ كومەگىنىڭ ارقاسىندا امان قالدى. بۇگىندە سول بابالارىمىزدان تاراعان ۇرپاقتار ءتىلى مەن مادەنيەتىن، ءدىنى مەن سالت-ءداستۇرىن ساقتاپ، ءوسىپ-ءونىپ وتىر. وسى ماڭىزدى وقيعانى نەگىزگە الىپ، قىتاي ەلىنىڭ قازاق ۇلتىنا جاساعان جاقسىلىعىنا العىس رەتىندە وسى كوركەم ءفيلمدى ءتۇسىردىم».

– اق پەيىل، تازا نيەتپەن تۇسىرىلگەن تۋىندى دا ومىرشەڭ شىقسا كەرەك؟!

– ءفيلمدى باسىم كوپشىلىك كورەرمەن كوزىنە ەرىكسىز جاس الىپ كوردى. ويتكەنى، ەركىن راقىشەۆتىڭ «ايگەرىمى» – ىزگىلىك پەن ادامگەرشىلىكتى، ۇلتتار اراسىنداعى دوستىق پەن ادامي ماحابباتتى قاتار وربىتكەن ورەلى تۋىندى. كورشى ەلدىڭ قازاقتىلدى ءجۋرناليسى اسان ءابۋ: «كەمتار ادامداردىڭ قوعامداعى قاسىرەتىن جەرىنە جەتكىزە كورسەتىپ، سوڭىندا كورەرمەنگە قۋانىش ءلاززاتىن سىيلاعان، ۇلتتار اراسىنداعى دوستىقتى جىرلايتىن كوركەمدىك ورەسى جوعارى تۋىندى بىزدەگى قازاقتاردىڭ مەرەيىن اسپانداتتى» - دەپ اعىنان جارىلدى. ال، قىتايلىق قازاق رەجيسسەرى قۇربانجان باۋىرىمىز فيلمنەن العان اسەرىن جاسىرماي:ء «فيلمنىڭ ستسەناريى وتە تارتىمدى جازىلعان ەكەن. اكتەرلەر ءوز رولدەرىنە بايلانىستى وتە ءساتتى تاڭدالعان. اكتەرلەر كاسىبي شەبەرلىكتەرى جوعارى دەڭگەيدەگى، ءوز كەيىپكەرلەرىن شىنايى سومداعان ەرەكشە فيلم بولىپتى. باستى رولدەگى كىشكەنتاي قىز ويناعان ساز سىرنايدى ءفيلمنىڭ اياعىنا دەيىن كوبىرەك قولدانعاندا جاقسى بولار ەدى...» – دەگەن جۇرەكجاردى ءسوز ايتتى.

– قاجىمۇقان اعا، قازاق تۋىندىسىن قىتاي قوعامى قالاي قابىلدادى؟

– قىتايلىق بەلگىلى رەجيسسەر لۋ گان­نىڭ ءسوزى قىتاي قاۋىمىنىڭ ورتاق وي-پىكىرىن ايقىنداسا كەرەك. ول بىلاي دەدى: «فيلم مەيلىنشە ءساتتى شىققان. مەن اكتەرلاردىڭ ويناۋ شەبەرلىگىنەن قاتتى اسەر الدىم. قازىر ءوزىم ءبىر فيلمگە كاستينگ جۇرگىزىپ، اكتەرلەر تاڭداپ جاتىرمىن. ەركىن راقىشەۆتىڭ «ايگەرىم» فيلمىندە باستى ءرولدىڭ ءبىرىن سومداعان ەرىك جۇماعۇلوۆتى ءوز فيلمىمە تۇسۋگە شاقىرامىن»...

– ادەتتە، «جاقسى تۋىندى ءتۇسىرۋ ءۇشىن بىرنەشە جىلدار ۇزدىكسىز ازىرلىك، تىڭعىلىقتى دايىندىق قاجەت» دەپ جاتادى؟

– شىندىعى دا وسى. بىردە جازۋشى، قوعام قايراتكەرى سوفى سماتاەۆ اعامىز: «ۇلتتىق سىلكىنىس – ۇلىلاردىڭ بەسىگىنىڭ تەربەلىسىنەن باستالادى. ءبىز ۇلىلىلارىمىزدى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك، ولاردى ۇلىقتاۋىمىز كەرەك» – دەگەن ەدى. سوندىقتان، مىقتى ادام تۋرالى تۋىندى بولسىن نەمەسە بولمىسى مىقتى شىعارما جاساۋ ءۇشىن دە مىقتىلىق كەرەك.

كينوتۋىندىنىڭ مىقتىلىعى – شىنشىلدىعىندا. ءبىز ۇلتىمىزدىڭ مىقتى تاريحىن، مادەنيەتىن، وركەنيەتىن، قۇندىلىقتارىن كورسەتۋى ءۇشىن – ءوزىمىز دە مىقتى بولۋعا ءتيىسپىز. وسال قارۋمەن وعلان بولا المايسىڭ...

ۇلتىمىزدىڭ رۋحىن كوتەرىپ، رۋحاني قۇندىلىقتار تۇعىرىنا قوندىرۋ – تاۋەلسىزدىگىمىزدى قورعاپ قالۋدىڭ سارا جولى. ء«بىز «كوشپەلى حالىق بولعانبىز» دەپ تەك كيىز ۇيلەردى كورسەتىپ قۇتىلا سالماۋىمىز كەرەك. بىزدە دە اسەم قالالار مەن ورەلى وركەنيەت، عاجاپ عيماراتتار مەن ءزاۋلىم سارايلار بولعان. كەرەك دەسەڭىز، بۇگىنگى كرەمل قازاقتىڭ سارايشىق قالاسىنىڭ جوباسىمەن سالىنعان» – دەپ وي تولعاعان قازاق كينوسىنىڭ قايسارى، بەلگىلى رەجيسسەر ەركىن راقىشەۆتاي ەڭسەلى ونەر يەسىنىڭ بيىكتەردى باعىندىرا بەرۋىنە تىلەكشىمىز!

اڭگىمەلەسكەن:

نارتاي جاقسىلىق، 

Abai.kz