ەڭ العاش قولدانىلا باستاعان قازاق قاۋىمى وكىلدەرىنىڭ ءوز زەردەسىنەن تۋعان تۇڭعىش زاڭ نۇسقاسى – تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى سانالىپ كەلەدى. دەسە دە قازاق دالاسىندا تۇڭعىش جارىق كورگەن پراۆولىق قۇجات 73 باپتان تۇراتىن «ەرەجە» دەپ اتالاتىن زاڭ نۇسقاسىن اباي جازىپ، سەمەي وبلىسىنىڭ قارامولا دەيتىن جەرىندە بەس دۋان ەلىنىڭ بيلەرى سەزىندە قابىلدانىپ، بەكىتىلگەنىن بىلسەك تە، تەرەڭدەپ، دەندەپ زەرتتەي الماي كەلەمىز. 

سەمەي گۋبەرنياسىنا قاراستى بەس ويازدىڭ بي-بولىستارى، ەل بيلەۋشى اقساقالدارى باس قوسقان قارامولا جارمەڭكەسىندە، 1885 جىلدىڭ مامىر ايىندا وتكەن توتەنشە سەزىنە بيىل 130 جىل تولىپ وتىر. قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىنا تۇسپا-تۇس كەلسە دە، ۇلى اقىننىڭ 170 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا  تاقىرىپقا سۇرانىپ تۇرعان بۇل ايتۋلى شارا تۋرالى ەشقايسىسى ءتىس جارمادى. قازاق حاندىعى، قازاق تاريحى جايلى نە ءبىر تەلەارنالار، باسىلىم بەتتەرى تۇششىمدى حابار بەرە المادى. قازاقستان بويىنشا جوعارى وقۋ ورىندارى مەن ارناۋلى وقۋ ورىندارى ابايدىڭ 170 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ءارتۇرلى ءىس-شارالار وتكىزىپ جاتقانىمەن قازاق تاريحىندا ويىپ ورنىن الاتىن مەرەيلى قارامولادا جازىلعان ەرەجە جايلى جاق اشپادى. 

قازىر كەز كەلگەن وقۋ وردالارىندا زاڭ فاكۋلتەتتەرى مەن ارنايى زاڭ تۋرالى عانا ءبىلىم بەرەتىن جەتەكشى وقۋ ورىندارى  دا ۇندەمەدى.  قازاق تاريحىندا شەربەشناي سەزى، شار سەزى، قارامولا سەزى سياقتى بىرنەشە اتاۋعا يە تاريحي وقيعا بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاندا ءوز باعاسىن الۋى زاڭدىلىق قوي. ديپلوم جۇمىسى كەزىندە، عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەزىندە تاقىرىپ تابا المايتىندار بۇل جونىندە بىلمەيتىن دە شىعار. ايتپەسە ساكەن وزبەكوۆ، سالىق زيمانوۆ سىندى بىرەر عالىمنان كەيىن نازاردان تىس قالعان ابايدىڭ قايراتكەرلىك قىزمەتىندەگى جۇلىندى سالاسى وسى «قارامولا ەرەجەسى». بۇل «ەرەجەنىڭ» 1886 جىلى قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسپاحاناسىندا اراب ارپىمەن باسىلىپ شىعارىلعان مۇقيات تۇپتەلگەن شاعىن كىتاپشا تۇرىندەگى ءبىر داناسىن بەلگىلى جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ عۇمىرىنىڭ سوڭعى كەزىندە قازاقستان ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆىنە تابىس ەتكەن. قۇجاتپەن بىرگە بەلگىلى قالامگەر ساپار بايجانوۆقا تومەندەگىدەي حات جولدايدى: «ساپار، 1885 جىلى قارامولادا بەس دۋاننىڭ سەزىندە قابىلدانعان ەرەجەنى بەرىپ جىبەردىم.

1. ەسكىشە بىلەتىن بىلەتىن بىرەۋگە تۇگەل جاڭا الفاۆيتپەن كوشىرتىپ الارسىڭ دا باستىرىپ شىعارارسىڭ (كوشىرمەسىن مۇقيات قاراۋ كەرەك بولار)
2. ەرەجە اۋەلى ورىسشا باسىلعان، قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحيۆىنەن سول تۇپنۇسقاسىن دا الدىرعانىڭ دۇرىس بولار.
3. بۇل وتە ماعىنالى نارسە عوي، ەكى تىلدە دە باسىلىپ شىققانى ۇلكەن ەڭبەك بولار ەدى. (باسقا كورشىلەس باۋىرلارىمىزدا بۇنداي زاڭ قابىلدانباعان عوي).

اباي ارىزىن الدىم. راحمەت.

عابيت مۇسىرەپوۆ. 21.11.85.

ر.س. كوشىرگەندە تاتارشا تەكستىڭ ءوزىن قازاقشالاعان دۇرىس بولاتىن شىعار.ع.م.» وتكەن عاسىردىڭ اياعىندا قازاق قالاسىندا اراب ارپىمەن باسىلىپ شىققان قازاق تىلىندەگى تۇڭعىش پراۆولىق قۇجات قازاقستان ورتالىق ءارحيۆىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ب.بايعاليەۆ پەن ج.احماديەۆتىڭ كۇشىمەن قازىرگى قازاق ءارپى مەن ادەبي تىلىنە يكەمدەي كوشىرىلىپ، 1992 جىلعى اباي جۋرنالىنىڭ №3 سانىندا تۇڭعىش رەت جاريالاندى.

1885 جىلى قارامولا دەگەن جارمەڭكەدە بىرنەشە دۋان ەلدىڭ ول كۇندەگى ادەتى بويىنشا باس قوساتىن شەربەشناي سەزى بولادى. وسىعان اباي دا كەلەدى. سەمەي وبلىسىنا قاراستى بەس ۋەزدىڭ سەزىنە اباي بي ەمەس، شىڭعىس بولىسىنىڭ «قۇرمەتتى قازاعى» رەتىندە شاقىرىلعان. بۇعان اتالعان سەزدى قابىلداعان ەرەجەنىڭ سوڭىنا جازىلعان تىزىمدەگى اتى-ءجونى دالەل بولادى. ورايى كەلگەندە ايتا كەتۋىمىز كەرەك، عالىم بەيسەنباي باعاليەۆ «اباي ءومىربايانى ارحيۆ دەرەكتەرىندە» اتتى كىتابىندا: «قۇرمەتتى قازاق» ەل ۇعىمىنداعى اۋىلدىڭ سىيلى اقساقالى، كەز كەلگەن بەدەلدى ادامى ەمەس، جەرگىلىكتى اكىمشىلىك تاراپىنان ۇسىنىلىپ، دالا گۋبەرناتورى بەكىتەتىن – اتاق-دارەجە. بۇل دارەجە وكىمەت الدىندا ەرەكشە ەڭبەگىمەن كوزگە تۇسكەن قازاقتارعا عانا بەرىلگەن» – دەيدى. بۇل ۋاقىتتا توبىقتى ىشىندە ابايعا جاۋ بولىپ شىققان كىسىلەر، وزدەرىن ىشتەي نيەتتەس، تىلەكتەس بولاتىن كىسىلەردى باسقا ەلدەردەن دە تاۋىپ العان بولادى. بۇرىن ابايدىڭ وزگە سىرت ەلدەگى دوستارى كوپ بولسا، سول دوستارىنىڭ قارسىسىندا جۇرگەن جاۋلارىنىڭ بارلىعى دا ەندى توبىقتى ءىشى جىكتەلىپ العاندا شۇرقىراسىپ كەلىپ، وپ-وڭاي ابايدىڭ توبىقتى ىشىندەگى جاۋلارىمەن تابىسىپ، سولاردىڭ قاراسىن كوبەيتىپ، تابىن مولايتادى.

شەربەشنايعا جيىلعان توپتىڭ ىشىندە وسى سياقتى ابايعا قاستىق نيەت ويلايتىن كىسىلەردىڭ بارلىعى قارامولاعا كەلەتىن جاندارالدان ابايدى جازالايتىن قاتتىلىقتى كۇتەدى. اباي ايدالار دەپ تە ءۇمىت قىلاتىندار بولادى. سونىمەن جاندارال كەلىپ توبىقتى ىشىندەگى كىسىلەرىن جاعالاي ءجۇرىپ، ارقايسىسىمەن تانىسىپ كەلە جاتىپ، ابايعا كەلگەندە; «پارتياشىل، ەل بۇلدىرگىش  قۇنانباەۆ سەنبىسىڭ؟» دەيدى. اباي «مەن» دەپتى. «نەگە پارتيا قىلاسىڭ؟» دەگەندە; «جالعىز مەن پارتيا قىلمايمىن، دۇنيە تۇگەل پارتيا، جاندى-جانسىز ماقۇلىقتىڭ بارلىعى دا الىس-تارتىسپەن تىرشىلىك ەتەدى. دۇنيەدەگى تىرشىلىك كۇرەس، پارتيا تىرشىلىگى، اۋەلى ءوزىڭىز دە پارتيا قىلاسىز» دەيدى. «سەنى ەل نەگە كوپ جاماندايدى؟» دەگەندە: «ەل كوپ، مەن جالعىزبىن، كوپ ارقاشان تەنتەك، بۇزىق، بۇزىق كوپپەن الىسقان جالعىز جاماناتتى بولماي تۇرمايدى. قاي قاۋىمدى الساڭىز دا، جاقسىسىنان جامانى كوپ ەمەس پە؟ بىراق، كوپ ەكەن دەپ جاماننىڭ ءسوزىن ماقۇلداۋ كەرەك پە؟» دەپتى.

وسى سوزدەردەن كەيىن «ابايدى نە قىلار ەكەن» دەپ انتالاسىپ،  اسىعىپ كۇتىپ تۇرعان ەلدىڭ بارلىعىنىڭ كوزىنشە جاندارال ابايدى وزىنە تىككەن ۇيگە ەرتىپ ءجۇرىپ، ۇزاق اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ قالادى. ازدان سوڭ، شاي ءىشىپ شىققاندا ەلگە «سەزدى جاقسى وتكىزىڭدەر، ۇرىدا اقىسى كەتكەندەردىڭ اقىسىن اپەرىڭدەر، سەزدى جاقسى وتكىزۋ ءۇشىن اباي سياقتى كىسىنى توبە بي سايلاڭىزدار» دەپ، ءوزى ابايدى شەربەشنايدىڭ توبە ءبيى قىلىپ قايتىپ كەتەدى. ءسويتىپ، سەمەي گۋبەرناسياسىنا قارايتىن 5 ۋەزدىڭ 100-دەن استام بي-بولىستارى باس قوسقان توتەنشە  سەزدە اباي توبە بي بولىپ سايلانادى.

بۇل وقيعا ابايدىڭ بىلىمدىلىگى، جۇيىرىكتىگى ارقاسىندا مۇنىمەن الىسقان كىسىلەردىڭ ارقاشان تەڭ تۇسە الماي، ۇلىق الدىنا كەلگەندە جەڭىلىپ شىعاتىنىنى دالەلدەيدى.

سەزدى سەمەيدىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى، گەنەرال تسەكلينسكي باسقارادى. بۇل جارمەڭكەدە وتكەن سەزدە سەمەي قازاقتارى ءۇشىن قىلمىستى ىستەرگە قارسى ارنايى زاڭ ەرەجەسىن قابىلداۋدى ۇيعارادى. تسەكلينسكي ابايمەن جولىققاندا، اباي جالپى قازاق دالاسىن ورىس زاڭدارىمەن عانا باسقارۋعا بولمايتىنىن، بۇل ەلدىڭ ءوزىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەنىن، اتادان بالاعا عاسىرلار بويى ميراس بولىپ كەلە جاتقان ادەت-عۇرپى، زاڭدارى بارلىعىن، كوپ ماسەلەلەردى قازاق ىشىندە وسى زاڭدار نەگىزىندە شەشۋگە بولاتىندىعىن ايتادى. بۇل كەزدە ابايدىڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيىرىلىپ، كەيبىر اتقامىنەرلەر ابايدى وسى جيىندا قۇرتامىز دەپ كەلگەن ەدى. كەرىسىنشە، ابايدىڭ پاتشا ۇلىقتارىمەن جولىققاننان كەيىن ونىڭ زەرەك، تەرەڭ ءبىلىمدى ادام ەكەنىنە كوزدەرى جەتىپ، ەشقانداي قياناتقا بارمايتىنىن تۇسىنگەننەن كەيىن الگى ادامدار ابايدى توبە بي ەتىپ سايلايدى. اباي شار بويىندا ءۇش كۇننىڭ ىشىندە جانىنا بىرنەشە ادامدى عانا الىپ، 100-دەن ارتىق باپتان تۇراتىن زاڭدى جاسايدى. اباي قازاقتىڭ بۇرىنعى زاڭدارىن جەتىك بىلەتىندىگىن، سونىمەن قوسا ورىس زاڭدارىن دا تەرەڭ بىلەتىندىگىن كورسەتىپ، وسىلاردىڭ بارلىعىن ۇيلەستىرە وتىرىپ، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان داۋىردەگى قازاق قوعامىنا قاجەتتى زاڭداردى جازىپ شىعادى. اباي قازاق ەلىنىڭ ادەت-سالتىن، جەتە زەرتتەي وتىرىپ، ادام قۇقىن جان-جاقتى قورعاۋعا بەلسەنە قاتىسادى. وسىلايشا ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ىشىندە قارامولا سەزىنە ارنايى زاڭ ەرەجەسى جاسالىپ، بيلەر تالقىسىنان وتەدى. اباي جازعان قازاقتىڭ جاڭا زاڭ ەرەجەسى (74 ستاتيا) قابالدانادى.  ابايمەن بىرگە قارامولادا بولعان ءمۇسىرالىنىڭ كۋالىگى بويىنشا اباي تىزگەن ەرەجە بابى جۇزدەن اسادى. شاماسى كەلگەنشە كوپشىلىك ءۇشىن ادىلەت ىزدەگەن اباي ۇرلىق، قىلمىس پەن ايەل ماسەلەسىنە ارناپ ەكى جاڭا ەرەجە ايتادى.

ابايدىڭ ەل بيلەۋدىڭ ادىلەتتىك، قۇقىقتىق جۇيەسىنە ساي  زاڭ نورمالارىن زامان تالابىنا ساي جاڭارتادى.  بۇل قازاق قاۋىمىندا ەجەلدەن قالىپتاسقان كەرتارتپا ادەت-عۇرىپ زاڭدارىنا دا، پاتشا وكىمەتىنىڭ حالىقتى قاناۋشىلىققا، زورلىق-زومبىلىققا نەگىزدەلگەن زاڭىنا دا ۇقسامايتىن، وزگەشە قۇجات ەدى. اباي قازاق قوعامىندا ادىلەتتىلىك پەن تۇراقتىلىقتىڭ بەلگىسىندەي بولعان، ەجەلدەن كەلە جاتقان بيلەر ينستيتۋتىنىڭ ادامگەرشىلىكتى ءھام قۇقىقتىق مۇراسىن بارىنشا يگەردى. سوناۋ ءحىىى عاسىردا بيلەر اتاسى اتانعان مونكە ءبيدىڭ تاجىريبەسىن، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىن»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن»، تاۋكە حان تۇسىنداعى ۇلى بيلەر تولە، قازىبەك، ايتەكەلەر دايىنداعان «جەتى جارعىدان» رۋحاني سۋسىندادى. مۇنىڭ ءبارى ابايدى بي رەتىندە ەرتە تانىلۋىنا ىقپال ەتتى.

بۇعان دەيىن رەسپۋبليكالىق «اباي» جۋرنالىنىڭ 1992 جىلعى №3 سانىندا جاريالانعان ساپار بايجانوۆتىڭ نۇسقاسىن جاريالاپ وتىرمىز.

سەمەي وبلىسىنىڭ بەس دۋانىنىڭ بارشا حالقىنىڭ سايلانمىش ادامدارىنىڭ 1885 جىلى ماي ايىندا شار بويىندا قارامولا سەزىندە جازىلعان ەرەجە»

1-باپ.  بولىستىق سەزدە داۋلار ۇلكەندىگىنە قاراي، سوماسىنا قاراي بىتىلەدى. توتەنشە سەزدەردە ۇلىقتاردىڭ ءامىرى بويىنشا ءبىر وياز ءبىر ويازبەن كەزەكتەسىپ بىتىلەدى، ءار ويازدىڭ بارشا بيلەرىمەن ەمەس.

2-باپ. داۋلاسقان ءار ەكى تاراپ قالاعان بيلەرىن تاڭداپ الادى. بىراق، بي ەسەبىن ەرەجە بويىنشا ەرەجە بويىنشا ۇلىقتار شىعارادى. سۇرايمىز، ءار تاراپتان ءۇش بيدەن ارتىق بولماسا ەكەن. بي شەشىمىن شىعارماس بۇرىن ۇشتىك بيمەن جاراسادى. ەگەر داۋگەرلەر ۇشتىك بي بىتىمەن بىتپەيمىن دەسە ءھام ءبىتىم بولماسا، سوندا جوعارىدا ايتىلمىش بويىنشا بيلەر تاڭداپ شىعارادى. ەكى جاعىنىڭ بيلەرى تالاسىپ، جۇپ بولسا، تومەندە ايتىلمىش رەت بويىنشا بىتىرەدى. ءار ويازدىڭ حالقى ورتالارىنان ءبىر توبە باسى بي شىعارادى. بۇعان قىزمەتتەگى ءھام قىزمەتسىز دە قۇرمەتتى كىسىلەر سايلانۋعا مۇمكىن. ەگەر بيلەردىڭ ءبىتىمى تالاس بولسا، سايلانعاندار ەكى توبە بي شىعارتىپ الادى، ءتيىستى وياز حالقىنان. ەگەر بۇلاردىڭ اراسىندا تالاس بولسا، قالعان ويازداردىڭ توبە باسىنا جەرەبە سالىنىپ، شىققان كىسى بىتىمدەرىنە ارالاسىپ، سول كىسىنىڭ اۋعان جاعىنىڭ ءبىتىمى ورنىعىپ، ماقۇل بولادى. وسى رەت بويىنشا ويازدىق توتەنشە سەزدەردە ەكى جاعى تەڭ تالاس بولسا، توبە باسى بي ءبىر جاعىنا اۋىپ توقتاتادى.

3-باپ. جاۋاپكەردىڭ شاقىرۋ بويىنشا كەلمەگەندىكتەرىن ستارشىن مەن بولىستار كۋالاندىرىپ، كەلمەگەندىگىنىڭ ماقۇل ياكي ەمەسىن بيلەر تەكسەرەدى. ەگەردە كەلمەگەن  سەبەبى تەكسەرۋ بويىنشا سىيىمدى بولسا، سىرتىنان بيلىك شىعارىلادى. ءبىر ءبيدىڭ ياكي سەزدەگى بيلەردىڭ سىرتىنان قىلعان بيلىكتەرى تاعايىنسىز بولماق. بيلىك كوشىرمەسى ستارشىندار ياكي بولىس ارقىلى ماقۇلدانادى. ەگەردە جاۋاپكەر رازى بولسا، بيلىك تاعايىندى بولىپ، بۇزىلمايدى. ەگەردە رازى بولماسا، ەكى جۇما اراسىندا العاش بيلىك ايتقان بيگە قايتادان ارىز قىلادى. سوندا بي جاۋاپكەردىڭ قۇزىرىنا قايتادان بيلىك ايتادى. ەگەر جاۋاپكەر تەكسەرىلۋ بويىنشا اعارسا ياكي بولىستىق سەزگە تىڭداتسا، سەز بيلەرىنىڭ بيلىگىن ۇناتپاسا، سوندا ايىپتى جاعىن شىعىنىن قايتارۋعا مىندەتتى قىلىپ ءھام جازا بۇيىرىلادى. جالعان ايتقانى ءۇشىن جوعارىدا ايتىلمىش رەت بويىنشا بولىستىق سەزد سىرتتان بيلىك قۇرادى. رازى بولماعان توتەنشە سەزگە بيلىگىن سىناتادى. ءار توتەنشە سەزدىڭ بيلىگى دەر ۋاقىتىندا بۇزىلمايدى.

4-باپ. ەگەر داۋگەر شاقىرىلعان ۋاقىتىندا كەلمەسە، سۇرالمىش داۋىن بوس قالدىرادى. سوندا جاۋاپكەر ارىز ەتسە، بيلەردىڭ ىقتيارى بويىنشا جاۋاپكەردىڭ شىعىنىن داۋگەردەن بۇيىرىپ بەرەدى. بىراق داۋگەر ىقتيارلى داۋىن قايتادان سۇراماققا سول داۋى بيلەردىڭ تەكسەرۋى بويىنشا جالعان شىقسا، داۋدىڭ سوماسىنا قاراي ءھام جاۋاپكەردىڭ قادىرىنە قاراي شىعىنىن تارتادى.

5-باپ. ءبىر ستارشىن ەلدىڭ ىشىندە داۋگەر، جاۋاپكەرلەردىڭ بارشا جانجال، سۇراۋ داۋلارىن سول ستارشىن ەلىنىڭ ءبيى بىتىرمەككە مىندەتتى. بىراق بي ءوزىن مىنانداي جاعدايدا بيلىك ايتۋدان بوساتادى: ەگەر داۋلاسقان جاعىنان ءبىرى تۋىسقان جاقىنى بولسا، قايسى ءبىرى اتا-اناسى، ءبىر تۋما اعا-ءىنىسى، اكەسىنىڭ ءبىر تۋما اعا-ءىنىسى، جيەنى، نەمەرە بالاسى جانە تۋعان قۇداسى ءھام دۇشپان، وشتەس ادامدارى، قايسى ءبىرىنىڭ دۇشپاندىقتارى بۇرىن بيگە ءتۇسىسىپ، موينىنا جازا سالىنىپ، انىقتالعان بولسا، سىيىمدى بولادى.

(جالعاسى بار)

الماحان مۇحامەتقاليقىزى، استانا قالاسىنداعى زياتكەرلىك تەحنولوگيالار اكادەمياسىنىڭ «ابايتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى قىزمەتكەرى

Abai.kz