م.كەنجەبايدىڭ «الاشتىڭ جاۋى – «كازاشكالار» (http://www.abai.kz/post/view?id=5246) مەن گۇلجان ءىزتايدىڭ وعان جازعان جاۋابىن (http://www.abai.kz/post/view?id=5270) وقىپ وتىرىپ; «اقساق قوي تۇستەن كەيىن ماڭىرايدىنىڭ» كەرى كەلىپ تۇر عوي دەپ ويلادىم. بىراق، ءۇمىتىم ۇزىلمەيدى... بۇل قاسىرەتتىڭ القيسساسى ارىدەن باستالعان.

تاريحقا ۇڭىلسەك، حVIII – حIح عاسىرلاردا  امەريكا، افريكا، ازيا قۇرلىعىن جاۋلاۋ ءۇشىن فرانتسيا، انگليا، بەلگيا، گوللانديا، يتاليا، يسپانيا ەلدەرىنىڭ اسكەرى، ەركەكتەرى جەر ءجۇزىن شارلاپ، مامىراجاي ءوز مەملەكەتتەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەلدەردى قاراقشىلىقپەن جاۋلاپ، كىناسىز جانداردىڭ قانىن اعىزىپ، قىز-كەلىنشەكتەرىن زورلاپ، ەكىقاباتتارىنىڭ ءىشىن جارىپ ءولتىرىپ، بار بايلىعىن تونادى. التىن-كۇمىس جەر بەتىنىڭ بار بايلىعىن اسكەرلەرى مەن باسشىلارى ەۋروپاداعى ۇيلەرىنە توننالاپ جىبەرىپ وتىردى. بىراق، كىم ءوزىنىڭ اتامەكەنىن توناتىپ، حالقىن قىرعىزىپ قويسىن ولار دا ەۋروپالىق اعىلشىن، فرانتسۋز، يسپان، يتاليان، گوللانديالىق ۇلتتاردىڭ جاۋلاۋشى اسكەرلەرىن، ياعني ەركەكتەردى قىردى. بىراق، جەسىر قالعان ايەلدەرى، ەركەكسىز قىزدارى التىنعا شومىلىپ ابدەن ەسىرىپ كەتتى. ءبىر كۇندىك «قىزىعى» ءۇشىن ەركەكتەردى جالداپ، جەزوكشەلىكتىڭ «بازارىن» قىزدىردى. ەۋروپادا ەركەكتەر ازايىپ كەتكەندىكتەن سوعىسقا قاتىسى جوق باسقا ەلدەردەن «جەڭىل ءومىر» ىزدەپ كەلگەن ەركەكتەر پاريج، لوندون قالالارىن جايلادى. ءار ەركەككە وننان اسا ايەلدەردەن كەلگەندىكتەن، ابدەن ەسىرگەن ەركەكتەر ايىنا ءبىر ايەل اۋىستىرىپ، سولاردىڭ ەسەبىنەن كۇن كورىپ، جاتىپىشەر كەر جالقاۋ، ارامتاماق ەزگە اينالىپ، ابدەن اقىماقتىققا دۋشار بولدى. «اقشانىڭ ءبارى ۇلكەن قالالاردا، باي جىگىتتەر مەن ەركەكتەر تولىپ جاتىر» دەگەن قاۋاسەتپەن باستىق، باي ەركەكتەرگە، تۇرمىسقا شىعامىز دەپ ەسى كەتكەن، جۇمىس ىزدەگەن، جەڭىل ءجۇرىستى ايەلدەر ەۋروپا  استانالارىنا قاپتاپ كوشىپ كەلدى. بيلىك قۋعان، بايسىز بالا تاپقان، مۇلدەم تۇرمىسقا شىقپاعان، جەزوكشە ايەلدەرگە تولىپ كەتتى دە «وركەنيەتتىڭ ورتالىعى» دەپ جۇرگەن پاريج «ازعىندىقتىڭ ورداسىنا» اينالدى. بۇل ازداي 1794 جىلى مەملەكەتتىك توڭكەرىس ارقىلى بيلىككە كەلگەن  فرانتسۋز “قىزىل  كوممۋنارلارىنىڭ” (بىزشە كوممۋنيستەر) العاشقى  زاڭدارىنىڭ  ءبىرى – «ايەل تەڭدىگى». ء«بىز “ايەل تەڭدىگى” ءۇشىن كۇرەسەمىز»  دەپ قىز-كەلىنشەكتەردىڭ وتىنا جەل ۇرلەپ، ايەلدەردى بيلىكتىڭ بارلىق تارماقتارىنا  ءبىزدىڭ “راۋشان كوممۋنيستەر” سياقتى تاعايىندادى.    وسى كەزەڭدە فرانتسۋز جازۋشىسى ا.ديۋمانىڭ “اق گۇلدى كەلىنشەك” (داما س كامەليامي) رومانىن بۇكىل ەۋروپا حالقى قولدارىنان تۇسىرمەي وقىدى. رومان كەيىپكەرىنە ەلىكتەگەن قىز-كەلىنشەكتەر تەك فرانتسيانى ەمەس بۇكىل ەۋروپادا اياق الىپ جۇرگىسىز بولدى. ەۋروپانىڭ بايلىق پەن بيلىكتىڭ بۋىنا ماس بولعان ايەلدەر مەن قىزدارى ءبىلىم، عىلىم، ۇرپاقتىڭ بولاشاعىن ويلامادى. كۇيەۋى بارى دا جوعى دا، تۇرمىسقا شىقپاعانى دا رومانداعى سالداقى  كەيىپكەردەي، ەركەك اتاۋلىنىڭ “اياۋلىسىنا” اينالۋدى ارمانداپ، ەسسىزدىكتە شەك جوق قوي تۋبەركۋلەز اۋرۋىن ادەيى جۇقتىرىپ، قۇپ-قۋ بولىپ، جەزوكشە بولۋ ءۇشىن جاندارىن سالدى. وسى  كەزەڭدى “سەكسۋالدى رەۆوليۋتسيا” دەپ تە اتايدى. ابدەن ەسى  اۋىسىپ، بەتىمەن كەتكەن  جەزوكشە ايەلدەر بەلگى رەتىندە ەسىگىنىڭ الدىنا “قىزىل فونار” ءىلىپ قويۋ سانگە اينالعان. وسى بەلگى ارقىلى كەز كەلگەن ەركەك قالاعان ۋاقىتىندا سول ۇيگە كىرىپ “توياتتايتىن” بولدى. وتارعا تۇسكەن حالىقتىڭ كوز جاسىنا ۇشىراعان ەۋروپا، وسىلاي ازعىندىقتىڭ باتپاعىنا بەلشەسىنەن باتىپ جاتتى…

قازاققا دا سەكسۋالدى رەۆوليۋتسيا جەتكەنىن مىنا سۋرەتتەن بايقاۋعا بولادى. قازاقستاندىق قوعامعا «كەلينكا ءسابينا» ءفيلمى ارقىلى تانىمال بولعان كينو اكتريسا، تەلەجۇرگىزۋشى اينۇر ءىلياسوۆا «گاگارين» اتتى سايتقا جارتىلاي جالاڭاش تۇسكەن سۋرەتەرىن جاريالاپ، ءوز ءتانىن مۇقىم جۇرتشىلىققا تاماشالاتىپ جاتىر. (http://gagarin.tm/article/g-spot/73-devushka-gagarin-aynur-ilyasova/)

رەداكتسيادان

ەۋروپادا ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءجۇرىپ ەركەكتەر وتان ءۇشىن، وتباسى ءۇشىن جان بەرىسىپ، جان الىسىپ جاۋمەن قىرىلىسىپ جاتسا اقىماق ايەلدەرى ولارعا قارسى ەلىندە «شايقاسىپ» جاتتى. 1914 جىلى 8 ناۋرىز كۇنى دانيانىڭ استاناسى كوپەنگاگەن قالاسىندا، سايلاۋعا قاتىسۋ «قۇقىقتارىن» قورعاپ، شەرۋگە شىققان جەزوكشە- سالداقىلاردى پوليتسەيلەر قۋىپ تاراتادى. ويتكەنى قوعام ولارعا ەڭ تومەنگى «ازعىندار» رەتىندە قاراپ جيىركەنەتىن. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا ەركەكتەر تاعى قىرىلدى. ەۋروپادا بيلىكتەگى ايەلدەر بيلىگىن پايدالانىپ، ىسكەر ايەلدەر ۇيىمدار مەن مەملەكەتتىك ەمەس قوزعالىستاردى كوپتەپ قۇردى. ولاردا ءبىر-اق ماقسات بولدى. ول;  «ەركەكتەر بىزدەن جوعارى ولاردى بىزبەن تەڭەستىرۋ كەرەك» دەپ كۇرەستى. ەۋروپا ايەلدەرىنىڭ ەركەكتەرمەن جاۋلاساتىن ورنى بار. حريستيان ءدىنىنىڭ كاتوليك تارماعىن ۇستانعان ەۋروپادا 15-17 عاسىرلار اراسىندا ايەلدەردى «سايتان»، «ۆەدما» دەپ ءجۇز مىڭداپ وتقا ورتەپ، اسىپ، اتىپ ءولتىردى. وسىعان كەكتەنگەن ەۋروپا ايەلدەرى جاپپاي «ساياساتقا» شىقتى. ءبىر-بىرىنە باقتالاس ەۋروپا ەلدەرى; «ەلىن بۇزعىڭ كەلسە ايەلىن بۇز» دەگەن قاعيدامەن ەكىنشى ءبىر ەلدىڭ ەكونوميكاسىن داعدارىسقا ۇشىراتىپ، ءبىلىم عىلىمىن سورلاتۋ ءۇشىن سول ەلدىڭ اقىماق ايەلدەرىن پايدالاندى. اقشانى اياماي بەرىپ، قانشاما مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدار اشىپ ەركەكتەرىنە قارسى قويىپ، ايەلدەردى سايلاۋدا قولداپ بيلىككە اكەلدى. ەۋروپالىق از ەركەكتەر ايەلدەردىڭ بۇل «جەڭىستەرىنە» ءمان بەرىپ، تۇبىنە ۇڭىلمەدى. ال، سايلاۋدان وتە الماعاندارى  «گەندەرلىك» ساياساتتىڭ كۇشىمەن پارلامەنتتە پەن مەمەلەكەتتىك بيلىكتە 50 پايىزدان ارتىق يەلەنىپ الدى. ايەلدەر قالاي بيلىككە كەلدى سولاي ەۋروپا ازعىندىققا ۇشىرادى. 1978  جىلى ەۋروپادا ءجۇز مىڭداعان گوموسەكسۋالدار مەن  لەسبيانكالار جينالىپ، كوتەرىلىسكە شىقتى. ء«بىزدىڭ قۇقىعىمىز اياققا تاپتالىپ جاتىر» دەپ بۇكىل الەمگە جار سالدى. ولاردىڭ كۇرەسى ون جىلعا سوزىلدى. پارلامەنت پەن بيلىكتەگى ايەلدەر وسى «ازعىنداردى» بەلسەنە قولدادى. 1987 جىلى ولاردى كەمسىتۋشىلىككە قارسى ءبىر جولا زاڭ  قابىلدانىپ، ولاردى دا «ادام قاتارىنا» قوستى. ولار بۇعان قاناعات ەتكەن جوق. ولاردىڭ قاتارى كۇن ساناپ وسە بەردى. 1995 جىلى دانيا مەن نورۆەگيادا ەركەك پەن ەركەك، ايەل مەن ايەلدىڭ زاڭ جۇزىندە نەكەگە تۇرۋعا رۇقسات بەردى. 1998  جىلى نيدەرلانديادا رۇقسات بەرسە، 2000 جىلى ولارعا بالا اسىراپ الۋعا زاڭ شىعارىپ رۇقسات بەردى. شۆەتسيادا ولاردىڭ RESL اتتى  دۇنيەجۇزىلىك بىرلەستىگى بار. ارنايى گازەت-جۋرنالدارى، كينوستۋديا، بەينەكليپ  شىعارىپ، حايۋاننان وتكەن ازعىندىقتى جارنامالاپ، جۇرەك اينىتار  شىعارمالارى  جەتىپ ارتىلادى. شۆەتسيا، دانيا، نورۆەگيا مەملەكەتتەرى ولارعا قارجىلاي كومەك كورسەتەدى. مەملەكەتتىك بيلىكتە «ازعىنداردىڭ» ءوز دەپۋتاتتارى مەن مينيسترلەرى ءورىپ ءجۇر…

(سەكسۋالدى رەۆوليۋتسيانىڭ تاعى ءبىر كورنىسى: تانىمال قازاقستاندىق كينو اكتريسا – ايسۇلۋ ازيمباەۆا  «گاگارين» جۋرنالىنا ارنايى فوتو سەسسيا جاساپ، (http://gagarin.tm/article/g-spot/88-devushka-gagarin-aysulu-azimbaeva/) جالاڭاشتانعان).

رەداكتسيادان

جيىرما ءبىرىنشى عاسىر ەۋروپا حالىقتارى ءۇشىن تاريح بەتىنەن جويىلاتىن قارالى عاسىر. وسى كۇننىڭ وزىندە بۇكىل ۇلتتىق قاسيەتىنەن ايىرىلعان، بولاشاعى  جوق ولگەن ۇلت ەسەبىنە قوسۋعا بولادى. 1998  جىلى  الەمدىك  جاس جازۋشىلاردىڭ  بايقاۋىندا گوميك، لەسبيانكا، جانۋارلارمەن جىنىستىق قاتىناس جاسايتىن ازعىندار تۋرالى جازىلعان شىعارما ءبىرىنشى ورىن الدى. ء(بىزدىڭ جەزوكشە «كەلىن» ءفيلمى ءتارىزدى ەشكىمەن جىنىستىق قاتىناس جاسايتىن). برازيليادا 2006  جىلى جەزوكشەلەردىڭ FM جەلىسىمەن «ZONA» دەپ اتالاتىن  راديوستانتسياسى اشىلدى. وندا جەزوكشەلىكتى ناسيحاتتاپ، ولاردى «الەمدەگى ەڭ تاۋەلسىز، ادەمى ءارى اقىلدى قىزدار» دەپ ماقتايدى. 1994 جىلى  ماسكەۋگە اقش-تىڭ ايەلدەر قاۋىمداستىعىنىڭ  ءتورايىمى كەلدى. جۋرناليستەر نەشە بالاسى بار ەكەنىن سۇراعاندا: – مەن بالالاردى سۇيمەيمىن، تۋعىم دا كەلمەيدى، ولار مەنىڭ كارەراما كەدەرگى كەلتىرەدى، رەسەي ايەلدەرى كۇيەۋلەرىن تىڭدايدى، ءوز قۇقىقتارى ءۇشىن  كۇرەسپەيدى، – دەپ كىنالاپ وتىردى. ازعىن ايەلدەردىڭ بيلىكتى، بايلىقتى قولدارىنا العاندىعىنىڭ بەلگىسى: 2005 جىلى امەريكالىق 43 جاستاعى مۋلتيميلليونەرشا ساندەس بەرناردەس ءوزىنىڭ 17 جاسار ۇلى ەميليوعا تۇرمىسقا شىقتى. اقش-تا «بالاسىنا تۇرمىسقا شىعۋعا» رۇقسات بەرەتىن زاڭ بولماعاندىقتان  تايلاندقا بارىپ نەكەگە تۇرعان. بۇل ازعىن ايەل: «مەن وسىعان دەيىن ەكى رەت تۇرمىسقا شىقتىم. ەكەۋى دە جۇرەك اۋرۋىنان قايتىس بولدى. ولاردى شىن جۇرەكتەن سۇيگەنىم راس، بىراق ەميليوعا  دەگەن ماحابباتىم ەرەكشە، ونىڭ ۇستىنە ول مەنىڭ ۇلىم، ءارى  سۇيىكتى جارىم. مۇنداي ەرەكشە سەزىمدى ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس» – دەدى. بۇل، ايەلگە جيىركەنىشپەن قاراۋدىڭ ءوزى ازدىق ەتەدى. «گەندەرلىك ساياسات» زاڭىنىڭ اپاراتىن جەرى وسى. يتاليانىڭ «الەۋمەتتىك بالاما» پارتياسىن باسقاراتىن (اتاقتى فاشيست ءمۋسسولينيدىڭ نەمەرەسى) الەكساندرا مۋسسوليني بالالارىنا ءوزىنىڭ فاميلياسىن بەرۋ ءۇشىن جانىن سالىپ كۇرەسۋدە. «ايەل مەن ەركەكتەردىڭ قۇقىعى بىردەي نەگە تەك ەركەكتەردىڭ فاميلياسىنا جازىلۋ كەرەك» – دەپ بايبالام سالۋدا. ايەل ساناسىزدىعىندا شەك جوق ەكەن-اۋ. مارگەرەت تەتچەر، انگەلا ماركەل، كانداليزا رايس  ت. ب. تولىپ  جاتقانداردىڭ  ومىرلەرىنە ءۇڭىلىپ كورىڭىزشى. اياۋلى، قادىرلى، جان انا دەپ ايتۋعا اۋزىڭ بارمايدى. ومىرلەرىندە پۇشپاعى قاناپ، تۇلا بويىنا بالا ءبىتىپ كورمەگەن، بالامنىڭ بولاشاعى نە بولادى دەپ باس قاتىرىپ جاتپايدى. مۇنداي جاندار ۇلت مۇددەسىن، مەملەكەتتىڭ بولاشاعىن ويلايدى دەگەندەر توپاستار. جاقىندا يسلانديا مەملەكەتىنىڭ پرەمەر – ءمينيسترى الپىستى القىمداعان ايەل ي.سيگۋرداردوتتير  ەلۋ جاستاعى «اتاقتى» جازۋشىسىماق  ي.لەوسدوتتير دەگەن ايەلگە «ۇيلەنىپ»، الەمگە جار سالىپ توي جاسادى. بالالارى «بار» دەيتىن چيلي پرەزيدەنتى ميشەل باچەلەت ءۇش ەركەكتەن ءۇش بالا تاپسا، فينليانديا پرەزيدەنتى تاريا حالونەن بايسىز بالا تاپقان. پرەزيدەنتىنەن باستاپ تۇتاس ۇلتتاردىڭ بۇدان وتكەن ازعىنداۋى – «باتىس وركەنيەتى» ەمەس، ەكونوميكاعا نەگىزدەلگەن قوعامنىڭ ءشىرۋى. قازاقستانعا «ۇلگى» قىلىپ  جۇرگەن  فينليانديا، نورۆەگيا، شۆەتسيا، دانيا، گوللانديا ەلدەرىندە بيلىكتە ەلۋ پايىزدان ارتىق  ايەلدەر وتىر. ولار وسىدان 40 جىل بۇرىن بىلىمدىلىگىمەن، بىلىكتىلىگىمەن، بيلىككە كەلگەن جوق. زورلىقپەن قابىلدانعان «گەندەرلىك ساياسات» زاڭى ارقىلى كەلدى. بۇل «زورلىق زاڭى» قازىر قالىپتى زاڭعا اينالعان. ايەلدەر دەسە سايلاۋدا سولارعا داۋىستى ەش ويلانباستان  بەرە  سالاتىن  جاعدايعا جەتتى.  ايەلدەر بيلىككە كەلگەن  قىرىق جىلدىڭ كولەمىندە وسى ەلدەر بۇكىل ۇلتتىق قاسيەتتەرىنەن  ايىرىلدى. ۇلتتىڭ اتى تەك مەملەكەتتىڭ اتىندا  عانا قالدى. بۇل كۇندەرى وسى  ەلدەردىڭ قارقىنداپ دامۋى تومەندەپ بالا تۋ، ۇلتتىڭ ءوسىمى  توقتاعان. حالىقتىڭ سانىن شەتەلدەن كەلگەن كەلىمسەكتەر ارقىلى تولتىرىپ وتىر. ايەلدەرى بيلىك قۋالاپ، كەز كەلگەن ەركەكپەن قاۋىشقانىن «باقىت» سانايتىن ەسۋاستارعا اينالعان. ونى ولاردىڭ كۇندەلىكتى بىزدە كورسەتەتىن تەلەسەريالدىرىنان-اق  كورىپ وتىرمىز. ەركەكتەرى ەز، بالالارى ءتىرى جەتىم. ەۋروپا حالقىنىڭ ۇلتتىعىنان ايرىلعانىنا سەنبەسەڭىز، پاريجگە، لوندونعا بارىپ وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىنعى فرانتسۋزدىڭ سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن، «فرانتسۋز، اعىلشىن دەگەن كىم؟» دەپ سۇراپ كورىڭىزشى، جاۋاپ بەرەتىن بىردە-ءبىر ادام تابا المايسىز. ويتكەنى ءبارى «الەم حالقىنا» اينالىپ وزدەرىنىڭ دىنىنەن، ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىنەن جيىركەنىپ، ۇلتسىز توبىرلارعا اينالعان. دانيا، شۆەتسيا، نورۆەگيا، گوللانديا ەلدەرىندە ەندى ەلۋ جىلدا سولاردىڭ تىلىندە سويلەيتىن ادام كوشەلەرىندە تابا الماي قالاتىنىنا كامىل سەنەمىن. ەۋرووداقتا اعىلشىن ءتىلى ورتاق ءتىل، ەۋرو اقشاسى ورتاق اقشاعا اينالدى. ولاردىڭ بولاشاعىن ەندى بولجاپ كورىڭىز. الەمدىك  “وركەنيەت   ايەلدەرى”  بۇكىل  بيلىكتى قولعا العاندىقتان، ەڭ سوڭعى  ەركەكتى جويعانشا كۇرەسەدى. اقش پەن ەۋروپادا، اسىرەسە، نورۆەگيا، شۆەتسيا، فينليانديا، گوللانديادا  ايەلدەر وزدەرىنىڭ  ايتقانىنان شىقپايتىن، “ايەلدەردەن  اقىلدى  ادامدار جوق” دەگەن تۇسىنگى بار اقىماق ەركەكتەردى  ورىنباسارلىققا، جاندايشاپتىققا الادى. وسى سۇمەلەك ەركەكتەردى  “مادەنيەتتى، اقىلدى، ءبىلىمدى” دەپ وتىرىك ماقتاپ، باسقا ەركەكتەرگە قارسى ۇرگىزىپ قويادى. قازىرگى تاڭدا، ولاردىڭ ەركەكتەرى ەركەك ەمەس تەلپەك، ەز، بوركەمىك، اقىلسىز، جارىمەس بولىپ تىنعان.

قازىرگى زاماننىڭ ءىرى ويشىل، فيلوسوفى بەنەديكت سپينوزانىڭ:           “بيلىك باسىنداعى ايەل – بۇكىل الەمگە قاتەر” دەگەن پىكىرى قانى تامىپ تۇرعان شىندىق ەكەنىن ەۋروپا ايەلدەرى دالەلدەدى. 

توعايباي نۇرمۇراتۇلى، قر مادەنيەت مينيسترلىگى قۇرمەت گراموتاسىنىڭ يەگەرى

استانا قالاسى

Abai.kz