ونىڭ "سارىارقا" دەگەن ەپيكالىق داستانى بار...

قازاقستاندا قولدان «تۇلعا» جاساۋ ونەرى دامىپ كەتكەن ەكەن. استاناداعى ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى سەرىك نەگيموۆتىڭ ء«سارىنجىپ اقىننىڭ «سارىارقا» داستانى جانە ءداستۇر جالعاستىعى» اتتى ماقالاسى بار. تومەندەگى ايتپاعىمىز وسى ماقالادان وربىمەك.

ەندى ءبىر قۇلاق ەستىگەن اڭگىمە: وتكەن ايدىڭ باسىندا الماتىداعى جالدامالى پاتەرىمىزگە ءبىر ۇلكەن اعامىز قوناققا كەلگەن-ءدى. جانە ءوزىمىز سىندى ادەبيەتتىڭ ماڭايىنداعى جاس جىگىتتەر جينالدى. اڭگىمە بارىسىندا «قولدان تۇلعا» جاساۋ ونەرى جايلى ءسوز بولدى. سوندا ءبىر جىگىت 2014 جىلدىڭ كوكتەمىندە استاناداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى سەرىك نەگيموۆ قاراعاندى وڭىرىنە كەلىپ، «قاراعاندى-بولاشاق» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگ-ستۋدەنتتەرىن قاسىنا الىپ، ەلدى مەكەندەرگە فولكلورلىق ەكسپەديتسيا جاساعان ەكەن. ياعني، اۋىلداعى كونەكوزدەردەن ءسارىنجىپ ازبەرگەنۇلى ەسىمدى «اقىن» شىعارماشىلىعىن جيناستىرۋ. ەسكە سالايىق، اسلان باكەنۇلى ءسارىنجىپوۆ - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى. قىزمەتىنە 2013 جىلدىڭ 7 قىركۇيەك سانىندا تاعايىندالدى. جىل وتكەننەن كەيىن ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى تاريحتان ءوزىنىڭ ءادىل باعاسىن الا الماعان، حالىق بىلمەيتىن، بىراق، شىعارماشىلىعى ەل اۋىزىندا جۇرگەن «اقىن» جايلى زەرتتەۋ جۇمىسىن جازۋدى قولعا الىپتى. 
جۋىردا كىتاپحاناعا بارىپ، گازەت-جۋرنال اقتارىپ وتىرىپ، پروفەسسوردىڭ مىنا ماقالاسىن وقىعاندا، الگى اڭگىمە ەسكە ءتۇستى. 
ءسارىنجىپ ازبەرگەنۇلى تۋرالى ءبىلۋ ءۇشىن «گۋگل» مالىمەتىنە سۇيەنەيىك: 
1) ءسارىنجىپ ازبەرگەنۇلى (1862-1935) – اقىن. قاراكەسەكتىڭ كارسەن رۋىنان. شەت اۋدارعانداعى تاعىلىتاۋىنىڭ باۋرايىندا تۋعان. جاستايىنان ونەر قۋىپ اقىندىقتى وزىنە مۇرات ەتكەن. اتاقتى نارمانبەت، ديا قاجىلاردىڭ تۇرعىلاس زامانداسى. ءسارىنجىپتىڭ كوپتەگەن ولەڭى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك تاقىرىبىن قامتيدى. قازان تەڭكەرىسى باستالىسىمەن اقپەن قىزىلدار اراسىنداعى كەسكىلەسكەن ۇرىستار جەرگىلىكتى حالىققا ۇلكەن زوبالاڭ تۋعىزعان بولاتىن. سول بىرقاتار تۇنەك زاماندا شۋ بويىنا قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولعان قازاقتاردىڭ اتا-مەكەندى قيماي قوشتاسۋى ءسارىنجىپ اقىن: «كۇن بارما قايتا ورالار كەڭ مەكەڭگە، بۇل جەردە بالا تۋىپ، ەر جەتەر مە، جوڭكىلىپ جاۋدان ۇركىپ، اۋدىق قوي ءبىز . ەركىمەن جەرىن تاستاپ ەل كەتەرمە...» - دەپ سۋرەتتەيدى. ارقاعا قايتا ورالعان ەلمەن بىرگە تۋعان جەرگە جەتكەن ءسارىنجىپ اقىن «جاستەرەك» ۇجىمشارىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان. اقىننىڭ شىعارمالارى كاعاز بەتىن كورىپ، جارىققا شىقپاعان ءسارىنجىپ ءوزى تۋعان وڭىردە دۇنيە سالىپ ، تاعىلىنىڭ باۋرايىنا جەرلەنگەن. دەرەككوزدەر
قاراعاندى. قاراعاندى وبلىسى: ەنتسيكلوپەديا. - الماتى: اتامۇرا، 2006. ءىSBN 9965-34-515-5

2) ازبەرگەنۇلى ءسارىنجىپ 1862 جىلى شەت اۋدانى تاعىلى تاۋىنىڭ باۋرايىندا تۋعان. جاستايىنان ونەر قۋىپ، اقىندىقتى وزىنە مۇرات تۇتقان. اتاقتى نارمانبەت، دياقاجى اقىنداردىڭ تۇرعىلاس زامانداسى، ولارمەن ارالاسىپ تۇرعان. كوپتەگەن ولەڭى الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك تاقىرىبىن قامتىپ، سۋرەتتەگەن. ارقاعا قايتا ورالعان ەلمەن بىرگە تۋعان جەرگە جەتكەن ءسارىنجىپ اقىن «جاستەرەك» ۇجىمشارىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى. اقىننىڭ شىعارمالارى كوزى تىرىسىندە قاعاز بەتىن كورىپ، جارىققا شىقپاعان. سوعان قاراماستانبىراز شىعارمالارى بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن. (دەرەككوزى: شەت اۋدانى: ەنتسيكلوپەديا – الماتى: قازاقپارات، 2011.-74 ب.) 
قازاقستاننىڭ باس مۇعالىمى ءوزىنىڭ اتاسىنىڭ اقىن بولعانىن بىلسە، نەگە وسى كۇنگە دەيىن ونى ناسيحاتتامادى ەكەن. اسلان باكەنۇلى – ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، بىرنەشە ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن ەمەس پە؟! (بىراق، مەملەكەتتىك تىلگە شورقاق! ەگەر اتاسى اقىن بولسا، اتاسىنىڭ ولەڭ جازعان انا ءتىلىن نەگە بىلمەيدى؟) ال، سەرىك نەگيموۆ دەگەن «دانىشپان» كىم دەپ وتىرعان بولارسىز، ەندەشە، تومەندەگى دەرەككە قاراڭىز: 

سەرىك نەگيموۆ (13.7.1948 ج.ت.، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى ءۋاليحانوۆ اۋدانى شاپاي اۋىلى) – فيلولوگيا عىلىم دوكتورى (1992), پروفەسسور (1994).
1994 - قر ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى
1999 - قازاقستان الەۋمەتتىك عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى
1972 - قازمۋ-دى (قازىرگى قازۇۋ) بىتىرگەن
1972-1992 قازاقستان عىلىم اكادەمياسى-نىڭ ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا اعا لابورانت، كىشى، اعا عىلىم قىزمەتكەر، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى (1972–1992),
1992–1997 قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە كافەدرا مەڭگەرۋشىسى ،
1997–1999 ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە كافەدرا مەڭگەرۋشىسى
2000–2005- قازۇۋ-دا پروفەسسور قىزمەتتەرىن اتقاردى.
2005 جىلدان ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسور قىزمەتىندە. عالىمنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى حالىق اۋىز ادەبيەتى تاقىرىبىنا ارنالعان. «اقىن-جىراۋلىق پوەزياسىنىڭ بەينەلىلىك-كوركەمدىك جۇيەسى» تاقىرىبىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. 400-دەن استام عىلىم جاريالانىمنىڭ اۆتورى. 
سەرىك نەگيموۆ ءوزىنىڭ عىلىمي قىزمەتىنە ساي ءمينيسترىمىزدىڭ اتاسىن ءتىرىلتىپ، ونىڭ شىعارمالارىن تۋعان ەلىمەن قايتا قاۋىشتىرماق ەكەن. بىراق، تاريحي دەرەككە سۇيەنسەك، ءسارىنجىپ ازبەرگەنۇلى – اقىن بولعان ەمەس، مۇعالىمدىك قىزمەت ەكەن جان. ونىڭ ساكەن سەيفۋللين جازباشا ايتىسقاندىعى جايلى دەرەكتە بار دەيدى-مىس. ال، نەيموۆتىڭ ايتۋىنشا، سارىارقا – سۇلۋلىقتىڭ كورمەسىندەي، جۇماقتىڭ باقشاسىنداي. اقىن ءسارىنجىپ ازبەرگەنۇلى (1862 – 1935). حالىق، زامان، ۇلت، ەل اتىنان سويلەگەن. ەل جادىندا «سارىارقا» اتتى تاريحي داستانى (1919) ساقتالعان. داۋىرنامالىق سيپاتى ايرىقشا. كولحوزشىلار قوزعالىسىنا بەلسەنە ات سالىسقان. شۋ وڭىرىنە اۋعان جەرلەستەرىن قايتارۋدا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن. كيەلى مەكەن، اتاجۇرت سارىارقانى تاعدىردىڭ تەپەرىشىنەن تاستاپ كوشۋ-كوزىڭنەن قاندى جاس اعىزادى. اقىننىڭ «سارىارقا» اتتى ەپيكالىق داستانىندا تولاعاي سىر، ولشەۋسىز قىر بار. تاريحيلىق، دەرەكتىلىك جاعىنان العاندا تۇيىققا تىرەلگەن ەلدىڭ جان ايقايى، سارى دالانىڭ جىلاۋ كۇيى، وتار كۇنى، كۇڭگىرت تۇرمىسى مەن كەلەشەگى شىنشىلدىقپەن تەرەڭ باياندالعان.
ەندى «سارىارقا» داستانىنىڭ ءماتىنىن تۇتاستاي كەلتىرىپ، كوركەم ويى مەن كەلىستى ورنەكتەرىنە كوڭىل كوزىمەن ۇڭىلەيىك:
سارىارقا
قولىما بيسميللا دەپ الدىم قالام،

بەرە گور ءوزىڭ مەدەت، حاق تاعالام.

كورگەنشە قايتا اينالىپ كىم بار، كىم جوق،

كەتەيىن امانداسىپ، ارقا، ساعان!

ارقانىڭ كەيىن قالدى جايلاۋلارى،

بالاۋسا ءشوبى شۇيگىن، سۋى ءدارى.

قوزى-لاق قىزعالداقتى جابىلا جەپ،

كەنەلگەن بۇلدىرگەنگە بالالارى.

ارقانىڭ تاۋى – بيىك، تالى – الاسا،

اعادى وزەندەرى تايتالاسا.

كوكقاسقا تاستان اتىپ بۇلاقتارى،

سىلدىراپ بىلدىرلايدى جاس بالاشا.

سارىارقا، قالعانىڭ با، قايران مەكەن،

ورالىپ قايتا اينالىپ كەلەر مە ەكەم؟

ۇشقويتاس، سارىوبا مەن مۇقىر وزەن،

سەندەردى باسقا جەردەن تابار ما ەكەم.

ەل بولىپ ۇشقويتاسقا سالدىق ەگىن،

قاپ-قاپ قىپ، مول استىقتى الدىق تەگىن.

... پەيزاج، ءتۇر-ءتۇس، دىبىس – ۇلتتىق پوەتيكانىڭ نەگىزگى شارتتارى دەيتىن بولساق، وندا «سارىارقا» داستانىندا وزىندىك ەرەكشەلىكتەرگە، وزىندىك سىر-سيپاتتارعا يە بەينەلەگىش-سۋرەتتەگىش قۇرالداردىڭ تۇتاستاي جۇيەسى بار.
«قازاق تىلىندە قازاقتىڭ سارى سايران دالاسى، بىرەسە جەلسىز تۇندەي تىمىق، بىرەسە قۇيىنداي ەكپىندى تاريحى، سار دالادا ۇدەرە كوشكەن تۇرمىسى، اسىقپايتىن، ساسپايتىن سابىرلى مىنەزى – ءبارى كورىنىپ تۇر. قازاقتىڭ سار دالاسى كەڭ، ءتىلى دە باي» - دەپ جازادى ۇلت اقىنى ماعجان جۇماباەۆ.
ءوزى وسكەن تاڭعاجايىپ كەربەز ولكەنىڭ ياعني جەر-سۋىنىڭ بىلگىرى، تابيعات تامىرشىسى ءسارىنجىپ ازبەرگەنۇلىنىڭ «سارىارقاسى» – تابيعات كورىنىستەرىنىڭ سۇلۋ تىزىلگەن القاسى. 
اقىننىڭ دۇنيەتانىمىنا، كوزقاراسىنا، ىشكى جان دۇنيەسىنە وراي جىرلاۋ مانەرى، ستيليستيكاسى، بوياۋ-ناقىشتارى تابيعي شەبەرلىكپەن جازىلعان. سەمانتيكالىق ءارى سينتاكسيستىك – گرامماتيكالىق قايتالاۋلار اقىننىڭ ويى مەن سەزىمىن وتكىرلەپ جىبەرگەن، پوليفونياسىن بايىتقان. (تولىق نۇسقاسىن «جۇلدىز» جۋرنالىنان وقىڭىز)
سەرىك نەگيموۆتىڭ جاڭالىعىنا ەل بولىپ قۋانايىق. ەندى ءسارىنجىپ اقىندى مەكتەپ باعدارلامالارىنىڭ وقۋلىقتارىنا ەنگىزىپ، اتاقتى «سارىارقا» ەپيكالىق داستانىن بالالالارعا جاتتاتىپ، اقىن اتىنداعى ءمۇشايرا ۇيىمداستىرىپ، ونىڭ قۇرمەتىنە ارنايى مەدال نەمەسە سىيلىق تاعايىندايىق. ءاي، وسى 2015 جىل سوڭىندا پروفەسسور سەرىك نەگيموۆ «قر جوو ۇزدىك وقىتۋشىسى -2015» اتاعىن يەلەنىپ، 3 ميلليون كولەمىندە ارنايى سىياقى الماسىنا كىم كەپىل؟! وي، جارايسىڭ، وشكەندى ءتىرىلتىپ، جاڭعىرتىپ جاتىرسىڭ! ەل بولىپ قۋانامىز ءالى اق... ول ءۇشىن ءمينيسترىمىز تاقتان قۇلاماسىن! ال، «قامبار باتىر» اراعىن ءىشىپ، تەمەكەسىن شەگىپ سولاي-اق قالا بەرسىن... ءپالى، قامبار باتىرىڭ – اقىن ءسارىنجىپتىڭ قاسىندا كىم ەكەن! «قامبىر باتىر» جىرى ەمەس، «سارىارقا» ەپيكالىق داستانى قازىر ماڭىزدى... ەندى مەكتەپ وقۋلىقتارىن سەرىك نەگيموۆ جازاتىن بولار... امان بولساق، ونى دا كورەرمىز... 
نە دەسەك تە، قازاقستاندا قولدان «باتىر، اقىن» جاساۋ اۋرۋى ءورشىپ تۇر!!! ولەڭ جازبايتىن قازاق كەمدە-كەم ەمەس پە ەدى...

نەگيموۆتىڭ «جاڭالىعى» از دەسەڭىز، قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى قايرات ءابىلدينوۆ ەسىمدى اعامىزدىڭ ء«سارىنجىپ اقىن» جايلى باس گازەت – «ەگەمەن قازاقستانعا» شىققان ماقالانى وقىڭىز....

ءبىر انىعى: ادەبيەتشى رەتىندە ءحىح عاسىر مەن حح عاسىرداعى ادەبي مۇرالاردى تۇگەل قاراستىرىپ، وقىساق تا، ءسارىنجىپ اقىننىڭ "سارىارقا" داستانىن كەزىكتىرمەپپىن.ەگەر، ءسىز كورىپ، وقىساڭىز، ايتىڭىزشى. ايتپاقشى، عالىم (شىن عالىم) ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ 1930-1958 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرىپ، "اقىندار" دەگەن مونوگرافيا جازعان ەدى... ول كىتاپتا جوق ەكەنىن بۇل "اقىن"...

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىلىم جانە عىلىم ءمينسترى بولىپ اسلان ءسارىنجىپوۆ تاعايىندالدى» دەگەن حاباردى ەستىگەندە قاراعاندى وبلىسىنىڭ شەت اۋدانىنا قاراستى كيىكتى اۋىلىنداعى ەلدىڭ ەلەڭ ەتە قالعانى راس. مۇنىڭ سەبەبى تەرەڭدە ەدى. ويتكەنى، لاۋازىمدى تۇلعانىڭ باباسى ءسارىنجىپ اقىن وسى ولكەنىڭ تۋماسى. جانە دە بۇل كىسىنىڭ جاقسى اتىن مۇنداعى ەل ەرەكشە قۇرمەت تۇتادى.

«وسى جۇرت ەسكەندىردى بىلە مە ەكەن؟» دەمەكشى، قازاق بالاسى ءسارىنجىپ اقىندى بىلە بەرمەۋى دە مۇمكىن. ەندەشە، ء«سارىنجىپ ازبەرگەنۇلى كىم، ونىڭ ەلگە قانداي ەڭبەگى ءسىڭدى؟» دەگەن سۇراقتارعا شامامىز جەتكەنىنشە جاۋاپ ىزدەپ كورەلىك.

ءسارىنجىپ ازبەرگەنۇلى 1862 جىلى بۇرىنعى قارقارالى ۋەزىنىڭ مويىنتى-سارىبۇلاق بولىسىندا (قازىرگى شەت اۋدانى، مويىنتى-كيىكتى ءوڭىرى) دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى ازبەرگەن اۋقاتتى ادام بولعان ەكەن، ءۇش ايەل الىپتى. ۇشەۋىنەن ۇل بولماي، بىرنەشە قىزدان كەيىن ءسارىنجىپ تۋعان. كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، ء«سارىنجىپ» دەگەن ءسوز قىتاي جىبەك قۇرتىنىڭ ورمەگى دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. دۇنيەگە جاڭا كەلگەن ءسابي نازىك جانە قۇدايدان تىلەپ العان جالعىز بولعاندىقتان ءۇش اناسى كوز تيمەسىن دەپ جۇرتتان جاسىرىپ ءوسىرىپتى. سودان جەتى جاسقا كەلگەنىندە عانا جارىققا شىعارعان. سەگىز جاسىندا اۋىل مولداسىنان ساۋات اشىپتى. ون جاسىنان ولەڭ جازىپ، جاراتقان بەرگەن دارىننىڭ ارقاسىندا ەل الدىندا ىركىلمەي سويلەگەن. ەر جەتە كەلە سۋىرىپ سالىپ ايتاتىن توكپە اقىن بولعان ەكەن.

ءسارىنجىپ – ارقا اقىندارىنىڭ كوش باسىندا تۇرعان ءىرى تۇلعا. اتاقتى نارمانبەت، ديا قاجىنىڭ تۇرعىلاس زامانداسى. ونىڭ ەسىمى ايتىسكەر، سىنشى-ساتيريك اقىن رەتىندە بەلگىلى بولعان. ءسارىنجىپ وتكەن عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىنداعى بۇلعاق زاماندا ەلدى تۇراقتاندىرۋ، ۇجىمداستىرۋ شارۋالارىنا بەلسەنە اتسالىسقان، قوعام قايراتكەرى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلگەن اقىن. 1920 جىلدىڭ باسىندا كارسون-كەرنەيگە (ارعىننىڭ قاراكەسەگىنەن تارايتىن رۋ اتتارى. – اۆت.) قاراعان ەلدىڭ باسىم بولىگى اتامان كولچاك باستاعان اقگۆاردياشىلاردىڭ جازالاۋشى وتريادىنان ىعىسىپ، وڭتۇستىككە قاراي ۇركە كوشكەن. ارادا ەكى-ءۇش جىل ءوتىپ، ەل ءىشى تىنشىعاننان كەيىن اۋعان ەلدى اتامەكەنىنە كوشىرىپ اكەلۋ ءۇشىن بورانقۇل باتىر مەن ءسارىنجىپ اقىن باستاعان، ىشىندە ەلگە ءسوزى وتكەن مۇقاش، جۇماقاس، ۇسەن، تاعى باسقا اقساقالدار بار توپ شۋ بويىنا بارادى. بۇلار ءۇيسىننىڭ اتاقتى اقىنى ءمادىحاننىڭ ۇيىنە تۇسەدى. كەلگەن شارۋالارىن ايتىپ، ەكى جاق ءبىرىن-ءبىرى سوزبەن قاعىسىپ، ءازىل-سىقاقپەن ىرعاسىپ وتىرادى. سول كەزدە ءمادىحان اۋىلىنا كەلىپ، ات شالدىرعان قوناقتارعا ەكى-ءۇش شۋماق ولەڭدى سۋىرىپ سالىپ ايتادى. ولەڭنىڭ ءماتىنى تولىق ساقتالماعان. بىزگە جەتكەن شۋماقتارىنىڭ وزىنەن ءسارىنجىپ اقىندىعى انىق اڭعارىلادى.

الماعايىپ زاماندا ەل اۋىپ، اتامەكەننەن ۇدەرە كوشكەن كەزدە ءسارىنجىپ اقىن «سارىارقا» دەپ اتالاتىن ءوزىنىڭ ايگىلى تولعاۋىن جازعان. تولعاۋ بىلايشا باستالادى:

قولىما ءبىسمىللا دەپ الدىم قالام،

بەرە گور ءوزىڭ مەدەت حاق تاعالام.

كورگەنشە قايتا اينالىپ كىم بار، كىم جوق،

كەتەيىن امانداسىپ، ارقا ساعان.

بۇل ۇزاق تولعاۋدا اقىن ەلدىڭ مۇڭ-زارىن ايتىپ، جوعىن تۇگەندەۋشى ەسەبىندە قايراتكەر تۇلعا دارەجەسىنە كوتەرىلەدى. سول زاماننىڭ ءۇردىسى بويىنشا قازاق ءۇشىن اتامەكەننەن ۇدەرە كوشۋدەن وتكەن قاسىرەت بولماعان.

ءسارىنجىپ ەلىنىڭ نامىسىن قىزعىشتاي قورعاعان اقىن. تاريحتان بەلگىلى، ارقاداعى شەرتپە كۇيدىڭ قىزداربەك مەكتەبىنىڭ سوڭعى موگيكانى، داۋلەسكەر كۇيشى ابىكەن حاسەنوۆ زامانىندا قۋدالاۋدى كوپ كورگەن. كەڭەس وكىمەتى ەسكىلىكتى كوكسەيتىن زارلاۋىق كۇيدى ەلگە تاراتتى دەگەن جەلەۋمەن وسى مەكتەپ وكىلدەرىن قىرىنا اياۋسىز العان. ءابدي، ماقاش سىندى ساڭلاق كۇيشىلەر الدىمەن اباقتىعا قامالىپ، ودان كەيىن قىزىل جەندەتتەردىڭ قولىنان ءولىم تاپقان. كەزەك ابىكەنگە كەلگەندە، بۇل كىسى باس ساۋعالاپ، كورشى قىرعىز ەلىنە ءوتىپ كەتكەن. ءسويتىپ، قاعىنان جەرىگەن قۇلانداي وزگە ەلدە شەرمەندە كۇيدە جۇرگەن كۇيشىنى سول كەزدەگى سوۆناركوم ساكەن سەيفۋللين الماتىعا الدىرتىپ، تەاترعا قىزمەتكە تۇرعىزىپ، قولىنان كەلگەن جاقسىلىقتى جاساپ باققان. ياعني، ساكەن مەن ابىكەن ءبىر-ءبىرىن بۇرىننان جاقسى بىلگەن. تىنىش زاماندا ساكەندەي سۇڭقار اقىن كۇيشىنىڭ ونەرىنە ءتانتى بولىپ، جانىنان تاستاماي الىپ جۇرگەن ەكەن.

ابىكەن حاسەنوۆتىڭ قازاق مۋزىكا ونەرى تاريحىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى – بۇل كىسى تاتتىمبەتتىڭ بىرنەشە كۇيىن لاتيف حاميديگە ايتىپ، نوتاعا ءتۇسىرتىپ كەتكەن. قىزداربەك مەكتەبىنىڭ وكىلدەرى سانالعان ءابدي، ماقاش، سەمبەك، اقمولدا سىندى شەرتپە كۇي شەبەرلەرىنىڭ مول مۇراسىن بۇگىنگىگە جەتكىزگەن دە ءبىر ءوزى. جانە دە بۇل كىسى ءوز جانىنان كۇي شىعارعان اسا دارىندى سازگەر دە بولعان. ونىڭ «قوڭىر» دەپ اتالاتىن كۇيى كەزىندە زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆتەن جوعارى باعا العان، كلاسسيكالىق مۋزىكا تۋىندىسى دارەجەسىنە جەتكەن كۇي. جوعارىدا اتتارى اتالعان كۇيشىلەردىڭ بارلىعى دا ابىكەن حاسەنوۆتىڭ اتالاس تۋىستارى. تاعى ءبىر قىزعىلىقتى دەرەك – قازاقتىڭ كلاسسيك كومپوزيتورى سىدىق مۇحامەدجانوۆ تا وسى اتانىڭ ءبىر بالاسى.

ەل ىشىنە كەڭىنەن تاراپ كەتكەن اڭگىمەنىڭ ءبىرى – اتاقتى ساكەن سەيفۋللين دۇرىلدەپ تۇرعان دەر شاعىندا كارسون كوپبايدىڭ ماقاشىنىڭ ارۋ قىزى باھارعا قىرىنداپ كەلىپ، كيىكتى اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى جەر ءجانناتى شالتاستان شىعىپ كەلە جاتقانىندا ادەيىلەپ جولىن توسقان ءسارىنجىپ اقىن ات ۇستىندە تۇرىپ بىلاي دەگەن ەكەن:

– قىرانشا قونىپ شالتاسقا،

قارعاشا بۇقتىڭ جارتاسقا.

قىزىمىز ساعان بارمايدى،

وپاسىز دەيدى جولداسقا.

سوندا ءسارىنجىپ اكەمىز سۇلۋلاردىڭ كوزقۇرتى ساكەندەي سۇڭقار اقىننىڭ سەرىلىگىن مەڭزەپ ايتقان عوي. سوزدەن سۇرىنگەن ساكەن: ء«اي، ساكەم-اي، ءسوزىڭ نەتكەن التىن ەدى…»، – دەپ اتتىڭ باسىن كەرى بۇرعان دەيدى.

جاڭاعى كوپبايدىڭ ماقاشى دەپ وتىرعانىمىز ابىكەن حاسەنوۆكە نەمەرە اعا بولىپ كەلەدى. بۇل كىسى دە داۋلەسكەر كۇيشى، قىزداربەك مەكتەبىنىڭ ءىرى وكىلى. ال ونىڭ اكەسى كوپباي وسى ولكەدە بولىس بولىپ، ەل بيلەگەن، ارقاعا يماندىلىقتىڭ ءدانىن ەگىپ، مەدرەسە اشقان اعارتۋشىلىق باعىتتاعى تۇلعا. ياعني، ساكەننىڭ كۇيشى دوسى ابىكەنمەن ەل ارالاپ جۇرگەنىندە باھار اپامىزعا كوزى تۇسكەن بولسا كەرەك…

ءسارىنجىپ اقىن 1924-28 جىلدار ارالىعىندا اۋىلدىق كەڭەس توراعاسى قىزمەتىن اتقارىپ، تارىداي شاشىراعان ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرگەن. بۇدان كەيىن 1933 جىلى تاعىلى تاۋىنىڭ تۇستىگىندەگى «قاراجارتاس» دەگەن جەردەن «جاس تەرەك» اتتى مويىنسەرىك ۇجىمشارىن ۇيىمداستىرادى.

سارىارقانىڭ ساڭلاق اقىنى ءسارىنجىپ ازبەرگەنۇلى 1935 جىلى دۇنيەدەن ءوتتى. شەت اۋدانىنداعى اتاقتى تاعىلى تاۋىنىڭ باۋىرىنا جەرلەنگەن.

ءسارىنجىپ اقىننان قۇسايىن، حاسەن، بودەن، كارىعۇل، شوكەي ەسىمدى بەس ۇل تۋادى. بۇلاردىڭ ىشىنەن بولە-جارا حاسەن ءسارىنجىپوۆتى ايتۋعا بولادى. بۇل كىسى 1904 جىلى مويىنتى بولىسىنا قاراستى شالتاس دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. جاس كەزىندە مولدادان ساۋات اشىپ، ءتىل سىندىرىپتى. 1930 جىلى قارقارالىداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمدى ءبىتىرىپ، شەت اۋدانىنىڭ ورتالىعى اقسۋ-ايۋلىدا ۇستازدىق ەتكەن. مەكتەپ ديرەكتورى بولعان، پارتيا-كەڭەس ۇيىمدارىندا ءتۇرلى قىزمەتتەر اتقاردى. 1939 جىلى ماسكەۋدەگى وداقتار ءۇيىنىڭ كولوننا زالىندا كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى م.كالينين اقساقالدىڭ قولىنان ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىن العان. ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە شەت اۋداندىق حالىق دەپۋتاتتارى اتقارۋ كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت ەتتى. 1949 جىلى قايراقتى كەنىشىندەگى ورتا مەكتەپكە ديرەكتور بولىپ تاعايىندالىپ، وسى جەردەن زەينەت دەمالىسىنا شىققان ەڭبەك ارداگەرى، ۇلاعاتتى ۇستاز. ءار كەزدەرى جازعان ولەڭدەرى مەرزىمدىك ءباسپاسوز بەتتەرىندە جارىق كورىپ وتىرعان. 1980 جىلى ومىردەن ءوتتى.

2004 جىلى شەت اۋدانىنىڭ ازاماتتارى جوعارىعا ۇسىنىسپەن شىعىپ، قايراقتى ورتا مەكتەبىنە حاسەن ءسارىنجىپۇلىنىڭ ەسىمىن بەرۋ جونىندە باستاما كوتەرگەن بولاتىن. بىراق، وسى ءىس اياقسىز قالىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەشىمىن تاپپاي كەلەدى. حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتىپ، وسكەلەڭ ۇرپاققا ءىلىم-ءبىلىمنىڭ ءنارىن سەپكەن حاسەكەڭدەي تۇلعاعا قانداي قۇرمەت كورسەتىلسە دە ارتىقتىق ەتپەيدى.

حاسەن سارىنجىپوۆتەن ۆالەري، ماركۋس، ماكەن، باكەن دەگەن ءتورت ۇل بار. سولاردىڭ ىشىندەگى باكەنى قازىرگى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى اسلان ءسارىنجىپوۆتىڭ اكەسى.

اۋىلداعى اقساقالداردىڭ ايتۋىنشا، بولاشاق مينيستر جاس كەزىندە شەت اۋدانىنداعى اعايىن-تۋىستارىنا كەلىپ تۇرعان كورىنەدى. قازاق ەلىنىڭ ءىلىم-ءبىلىم سالاسىن باسقارۋ تىزگىنى سەنىپ تاپسىرىلعان ازاماتتىڭ وسى ءوڭىردىڭ ايدىك تۇلعاسى ءسارىنجىپ اقىننىڭ ۇرپاعى بولعانى، اتاعا تارتىپ تۋعانى، اتا جولىن قۋعانى – ەلدەگى جۇرتقا ماقتانىش.

قايرات ءابىلدينوۆ،

قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى.

ماقالا ەلدوس توقتاربايدىڭ Facebook-تەگى پاراقشاسىنان الىندى