عىلىم دا بار، ءدىن دە بار،

قوقىس تا بار، گۇل دە بار.

ادام اتا ولمەسىن،

اقىرزامان كەلمەسىن.

قول قۋسىرىپ قۇدايعا،

عىلىم مەن ءدىن، بىرگە بار!

مۇقاعالي

2009 جىلعى حالىق ساناعىنا سۇيەنسەك، قازاقستان حالقىنىڭ 70,1 پايىزى يسلام ءدىنىن، 26,3 پايىزى حريستيان ءدىنىن، 0,1 پايىزى ءبۋدديزمدى، 581 ادام ءيندۋيزمدى ۇستانادى ەكەن. حالىقتىڭ 2,8 پايىزى ەشبىر دىنگە سەنبەيتىن كورىنەدى. ال، ەندى، قازاقتىڭ ءوز باسىنا كەلسەك، 98,3 پايىزى يسلام ءدىنىن ۇستانادى ەكەن دە، 43 462 قازاق باسقا ءدىندى قابىلداپ، 98 مىڭنان استامى ەشبىر ءدىندى مويىنداماسا كەرەك.

* * *

بالا كۇنىمدە ناعاشى اتامنىڭ دارەت العانىن، ناماز وقىعانىن قىزىق كورىپ، سىرتىنان باقىلاۋشى ەدىم. جۇرت ول كىسىنى «دۇيسەك مولدا» دەيتىن. بەس ۋاقىت نامازىن قازا قىلمايتىن، بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا. ءمۇسىلىم قوجا دەگەن كىسىمەن دوس بولدى (مىنە، قىزىق، كەيىن مەن ۇيلەنگەندە، ءمۇسىلىم قوجا ۇلكەن قايىن اتام ءباھرامنىڭ تۋعان اعاسى بولىپ شىقتى). جاسى جەتپىستەن اسقان قۇرداسى ەكەۋى ەسەكتەرىنە ءمىنىپ الىپ، قوناققا شاقىرعان ۇيگە باتا بەرۋگە باراتىن. ناعاشى اتام مەنى قاسىنان تاستامايتىن. مەن بارعان جەردە ءوزىم قۇرالىپتاس بالالارمەن ويناۋدىڭ ورنىنا مالداس قۇرعان اتامنىڭ ءبىر تىزەسىنە سۇيەنىپ وتىرىپ، ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق تۇرەتىنمىن. سونداعى ايتاتىندارى – ەل ىشىندەگى ءتۇرلى ادامدار مەن وقيعالار. بوتەن اڭگىمە جوق. ءدىني ۋاعىز دا جوق... استان كەيىن قول جايىپ، باتا بەرەدى، بەت سيپايدى. ىلۋدە بىرەۋى بولماسا، ارنايى قۇران وقىتۋ دەگەنى ەسىمدە جوق. اتام مەنى جانازا شىعاراتىن جەرگە اپارمايتىن. مولاعا دا ەرتكەن ەمەس...

ءالى كۇنگە دەيىن جۇرتتىڭ ناعاشى اتامدى نەگە «دۇيسەك مولدا» دەپ اتاپ كەتكەنىن بىلمەيمىن. اراپشا حات تانيتىن بولعاسىن شىعار، بالكىم (ول كىسى و دۇنيەلىك بولعاندا جۇرت اراپشا كىتاپتارىن تابارىك دەپ تالاپ اكەتىپتى). ءوزى مومىن شارۋا بولعان. ارتىق-اۋىس اڭگىمەسى دە جوق. بالالارىنىڭ دا ءدىني ساۋاتىن اشۋعا اسا قۇلشىنعان جوق، بىلۋىمشە...

* * *

ءبىز اتەيستىك قوعامدا ءومىر سۇردىك، راس. دەسەك تە، ء«دىنسىز قوعام ازعىندىققا ۇشىرايدى» دەگەن اكسيوماعا بەرگىسىز تۇجىرىم مەنى سەندىرە المايدى. ويتكەنى، ءبىز كوممۋنيستىك تاربيەمەن وستىك. اتالارىمىز «وتان ءۇشىن، پارتيا ءۇشىن» دەپ وت قۇشتى. ولاردىڭ باستاعان ءىسىن اكەلەرىمىز بەيبىت زاماندا جالعاستىردى. سولاردان ءتالىم الىپ، ءتارتىپتى بولدىق...

بىلە بىلسەك، كوممۋنيستىك مورال اۆراامدىق دىندەردىڭ اھلاقتىق نەگىزىندە قۇرىلعان-تۇعىن. ءبىر قىزىعى، قايتا سول كوممۋنيستىك مورال حريستياندىق باتىس قوعامىن «ازعىندىققا ۇشىرادى» دەپ ايىپتاۋشى ەدى...

* * *

ۇلى اباي «شىعىسىم باتىس بوپ كەتتى» دەگەن ەكەن ءبىر كەزدە. مادەنيەت پەن ءپالساپانى، وركەنيەتتى مەڭزەگەنى عوي. ال، سول جارتىلاي حريستياندىق، جارتىلاي زايىرلى باتىس وركەنيەتى بۇل كۇندە شىعىستانىپ، يسلامدانىپ بارادى. بۇل – اراعا 15 عاسىر سالىپ، قايتالانىپ وتىرعان الەمدىك ميگراتسيانىڭ اسەرى. بۇۇ-نىڭ وسىدان 3 جىل بۇرىنعى مالىمەتى بويىنشا، الەمدە 214 ميلليون ميگرانت بار ەكەن. سولاردىڭ ءبىرشاماسى ەۋروپانى مەكەندەپ وتىر. ازيا مەن افريكادان ۋاقىتشا كوشىپ كەلىپ، تۇراقتاپ قالعان ولار ەندىگى ساتتە وزدەرىن ەۋروپالىق سانايتىن بولدى. ولار، ءتىپتى، ەۋروپا ەلدەرىن ءوز زاڭدارىن وزگەرتۋگە ماجبۇرلەۋدە. ەسىكتەن كىرىپ، ء«تور مەنىكى» دەيتىندى شىعاردى، ءپالى. فرانتسۋزدار ايتپاقشى، «سە ليا ۆي!» – ءومىر سولاي...

* * *

جەنەۆادا فرانتسۋز ءتىلدى شۆەيتساريالىق ءدىنتانۋشى تاريك رامادان دەگەن مەنىڭ قۇرداسىم تۇرادى (26 تامىز كۇنى جاسى 50-گە تولادى). ءوزى وسى جەنەۆادا تۋىپ-وسكەنمەن، تەگى – مىسىرلىق اراب. ونىڭ تەگىن تاراتا تۇسسەم، اكەسى سايد رامادان – بەدەلدى ويشىل كىسى. شەشەسى ۆافا ال-باننا دا قارا جاياۋ ەمەس. تاريكتىڭ ناعاشى اتاسى حاسان ال-باننا 1928 جىلى مىسىردا ايگىلى «مۇسىلمان-باۋىرلار» ءدىني-ساياسي ۇيىمىن قۇرعان. اتالمىش ۇيىم كاپيتاليستىك قۇلدىققا ءھام باتىس ازعىندىعىنا (دەكادانس) قارسى كۇرەستى. 1936 جىلى حاسان ال-باننا: «اللاھ – يدەالىمىز. پايعامبار – كوسەمىمىز. قۇران – كونستيتۋتسيامىز»، – دەپ مالىمدەيدى (وسى مالىمدەمەنى 2012 جىلدىڭ ماۋسىمىندا مۇحاممەد ءمۇرسي پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسەردە سوزبە-ءسوز قايتالاپ ەدى). ونىڭ 20 جىلدان استام كۇرەس جولى ولىممەن اياقتالادى. ال-باننا 1949 جىلدىڭ 12 اقپانىندا كايردە وققا ۇشادى (ونى اتىپ ءولتىرۋشى سو كۇيى ۇستاتپاي كەتەدى)...

ناعاشى اتاسىنىكى سياقتى تاريكتىڭ دە قاناتتى سوزدەرگە اينالىپ كەتكەن قاعيدالارى بار: «مەن – ەۋروپالىقپىن ءھام مەن – مۇسىلمانمىن»، «اراب بولماي قالۋدان قورىقپاڭدار، مۇسىلمان بولماي قالۋدان قورقىڭدار!»، «اراب مادەنيەتى – بۇل ءالى يسلام مادەنيەتى ەمەس».

تاريك فرانتسۋزدان قاتىن الدى. وبالى نە كەرەك، 4 بالا تاۋىپ بەرگەن ول الدىمەن يسلام ءدىنىن قابىلدادى. («جايىن ايتسام جاسىرماي، جاعدايى ونىڭ وسىنداي»...)

تاريكتى «جاڭاشىل ادام» دەۋگە بولادى. ءتىپتى، ونى «يسلام رەفورماتورى» دەگىم كەلىپ وتىر. ول ەۋروپادا تۇراتىن مۇسىلمانداردى ەۋروپالىق مادەنيەتپەن جاقىنداستىرۋعا كۇش سالۋدا ءھام الەمدى «باتىستىق» جانە «مۇسىلماندىق» دەپ بولۋگە قارسى. ارينە، تاريك راماداندى تەرەڭ ويشىل، عۇلاما دەپ تانۋ كەرەك. دەسەم-داعى مەن ونىڭ ناعاشى اتاسى سياقتى قايراتكەرلىگىنە ءتانتىمىن. ناعاشى اتاسى باتىس رەگرەسسىنە قارسى بولسا، بۇل يسلامي پروگرەسستى جاقتايدى. ونىڭ وزىق ءىلىمىن ودان ءارى ءىلىپ اكەتەتىندەر كوبەيسە، ەندى ءبىر ۇرپاق (تاريك رامادان ەكەۋمىزدىڭ نەمەرەلەرىمىز دەيىنشى) ءوسىپ-جەتىلگەنشە «باتىسشىل» ەۋروپاڭىزدى تانىماي قالۋىڭىز اسا عاجاپ ەمەس. ابايدى تۇزەتىپ، «باتىسىم شىعىس بوپ كەتتى» دەيمىز-داعى سوسىن...

 * * *

...«قازاق بولماي قالۋدان قورىقپاڭدار، مۇسىلمان بولماي قالۋدان قورقىڭدار، قازاقتار!» دەسەم... بىرەۋلەر: «مىناۋىڭ نە دەپ وتتاپ وتىر، ەسى دۇرىس پا ءوزىنىڭ؟» دەۋى مۇمكىن. بىراق، بۇل – مەنىڭ جانىمنان شىعارعان ءسوزىم ەمەس، تاريك قۇرداسىمنىڭ مەن ادەيى بۇرمالاپ (بۇرمالاعاندا نە – ارابتىڭ ورنىنا قازاقتى الىپ وتىرمىن، بولعانى) وتىرعان ءسوزى. تەكتەن-تەك بۇرمالاپ وتىرعانىم جوق. كەيبىر ورتودوكس، «يسلامشىل» ادامداردىڭ ءىس-ارەكەتىنە قاراپ وتىرسام، ولاردىڭ وسىلاي دەپ مالىمدەۋى عانا قالىپ تۇر. ەڭ قىزىعى، مەن عۇلاما تاريك راماداندى تۇسىنسەم دە، وسى ءوزىمىزدىڭ «ىشتەن شىققان شۇبار جىلان» – «ورتودوكستارىمىزدى» تۇسىنە الماي، دال بولامىن. بۇلار كىمنىڭ ايتاعىمەن ءجۇر؟ تۇپكى ماقساتى نە؟ نەنى كوزدەيدى؟.. ءبارىن قويىپ، بۇلارعا قيت ەتسەڭ، ءدىنبۇزار اتاناسىڭ...

* * *

شاماسى، جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ اعامىز دىنگە قاتىستى كەيبىر «وعاش پىكىرلەرىمەن» سونداي ءبىر ورتودوكستاردىڭ قىتىعىنا تيسە كەرەك، ءتىپتى قويماعاسىن، Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ينتەرنەت-كونفەرەنتسياسىندا (15.05.2011) بىلاي دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن:

«ال، سىزگە وعاش بوپ كورىنگەن پىكىرلەرىم بولسا ايتا كەتەيىن – ء«دىنىمىز وزگەرسە، وزگەرسىن» دەپ مەن ەش جەردە ايتقان ەمەسپىن. اسىرە دىنشىلدەردىڭ تىم ءدىندار بوپ، ءدىندى ۇلتتان جوعارى قوياتىنىنا قارسى بولدىم. قازاقتىڭ بۇكىل بولمىسى مەن مادەنيەتىن تەك يسلامعا اپارىپ تىرەپ، قازاق مادەنيەتىن يسلامنان كەيىنگى ناتيجە دەپ قارايتىندارعا قارسىلىق ءبىلدىردىم. يسلامعا دەيىن دە قازاقتا مادەنيەت بولدى عوي، وعان دەيىن ءتورت اياقتاپ جۇرگەن مال ەمەس ەدىك قوي. ءدىن – ۇلتتىڭ ۇستانعان باستى نانىمى، قاعيداسى، يدەولوگياسى. ەگەر ۇلت بولماسا، ءدىن ءوز الدىنا ءومىر سۇرە المايدى عوي. ءاربىر ءدىن بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ باستى سەنىمى بولعان فيلوسوفيالىق نەگىز بولسا، سول ءدىن سول ۇلتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىنا لايىقتالادى. قازىر اسىرە دىنشىلدەر ءبىزدىڭ عاسىرلار بويى ايتىپ، جازىپ كەلگەن قاسيەتتى ءسوزىمىز «اللانى» تابان استىنان «اللاح» دەۋگە كوشتى. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزىندە ورىستار «اللا» دەمەي «اللاح» دەپ جازىپ كەلگەندە، ءبارىمىز ىزالانىپ، «اللا» دەپ ايەلدەرىنە ات قويىپ كەلگەن ولار «اللاعا» كەلگەندە، نەگە «ح» ءارپىن قوسادى» دەپ تالاي سىناعانبىز. ەندى ءوزىمىز «اللاحقا» كوشە سالدىق. «ادامنىڭ باسى – اللانىڭ دوبى» دەپ عاسىرلار بويى ماقالداتىپ كەلگەن قازاق، «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەپ جازعان ءوزىمىزدىڭ ءتول ءسوزىمىزدى قايتا جازامىز با؟

كەيبىرەۋلەر: «باسقا ءدىننىڭ ادامدارى يسلامدى قابىلداپ جاتىر» دەپ قۋانادى. ارينە، ول قۋانىشتى جاي. بىراق، ولار اراب مادەنيەتىن قابىلداعان جوق قوي. ولار اراب كيىمىن كيىپ، ارابشا ولەڭ ايتىپ، اراب پوەزياسىن تۇپنۇسقادان وقي المايدى عوي. سوندىقتان دا، مەن ەڭ اۋەلى ءوز ۇلتىمدى، قازاعىمدى جوعارى قويامىن. ۇلت بولماسا، ءتىل دە، ءدىن دە بولمايدى. وسى پىكىرىمدى كوپ ادام ۇشقارى تۇسىنەدى ەكەن. ال، «قازاق بولماسا، بولماي-اق قويسىن، ءدىن امان بولسىن» دەگەن قاعيدانى ۇستاناتىندار بولسا، ولاردىڭ ۇلتتىق ساناسىن ۇشكىرىك شالعان دەپ تۇسىنەمىن. ال، يسلام – ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز بەن ۇلتىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى، باستى ءدىنى».

* * *

راسىندا دا، ەسەپتەپ كورسەك، قازاق يسلامدى قابىلداعالى ءارىسى 1,5 مىڭ (يسلام ءدىنى تاراي باستاعان ۋاقىتتى «دوڭگەلەكتەپ» الساق), بەرىسى 1000 جىل ءوتىپتى. ونىڭ الدىنداعى نەشە مىڭ جىل (جازۋشى انەس سارايدىڭ ەسەبى بويىنشا، 22 مىڭ جىل) بويى مادەنيەتسىز، جابايى بولعانبىز با، سوندا؟ اعىلشىن عالىمدارى قازاقتاردىڭ جىلقىنى 5 مىڭ جىل بۇرىن قولعا ۇيرەتكەنىن مويىنداپ وتىر. ارحەولوگيا دالەلدەپ وتىر ونى. سوندا دەيمىن-اۋ، ءبىزدىڭ قىمىز ءىشىپ كەلە جاتقانىمىزعا نەشە مىڭ جىل وتكەن؟ بۇل – مادەنيەتتىڭ بيىك شىڭى بولىپ تابىلاتىن وركەنيەتتىڭ ناق ءوزى، كەرەك دەسەڭ! وۋ، پەتروگليفتەرىمىزدىڭ (كادىمگى سۋرەت سالۋ ونەرى) وزىنە 15 مىڭ جىل بولعاندا، باسقاسىن ايتىپ نە كەرەك؟ ءومىر سالتى وسىنشاما ۋاقىت بويى قالىپتاسقان قازاقتىڭ (ول كەزدە قازاق اتانباسا دا) ءوز ءدىنى بولماعانداي كورەتىندەر بار، ەڭ سوراقىسى. بىزگە بەلگىلىسى – تاڭىرگە تابىنعان (التاي قازاقتارىنىڭ اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن تاڭىرگە تابىناتىندار بار كورىنەدى). ونىڭ الدىندا نە ءتۇرلى توتەمدەرگە تابىنعانى جانە بەلگىلى. بۇلاردىڭ جۇرناقتارىن الىسقا بارماي-اق اۋىز ادەبيەتىنەن كەزدەستىرۋگە بولادى...

* * *

«اراب مادەنيەتى – بۇل ءالى يسلام مادەنيەتى ەمەس» دەگەن تاريك راماداننىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. جالعىز قازاق ەمەس، ارابتىڭ دا يسلامعا دەيىن وزىندىك مول مادەنيەتى بولعان. ماسەلە وندا دا ەمەس. ايتارىم – يسلام مادەنيەتى كەز كەلگەن ۇلت مادەنيەتىن تولىقتىرۋى، مولايتۋى مۇمكىن، الايدا، ول ەشبىر ۇلتتىڭ مادەنيەتىن الماستىرا المايدى. يسلامدى نەشەمە ۇلتتار قابىلداپ جاتسا دا، ولار وزدەرىنىڭ سالت-داستۇرلەرىنەن باس تارتقان ەمەس.

جانە دە بۇعان قوسا ايتارىم – يسلام مادەنيەتى ارابتاردىڭ مەنشىگى ەمەس، ول – كوپتەگەن ۇلت پەن ۇلىستىڭ ورتاق يگىلىگى. اسىرەسە، تۇركى حالىقتارى وعان وراسان زور ۇلەسىن قوستى. وسمان تۇرىكتەرى يسلامدى ودان ءارى بايىتا ءتۇستى.

قازاق ويشىلدارىنا كەلسەك، يسلامنىڭ ءىلىم رەتىندە قازاق توپىراعىندا دامۋىنا تيتتەي بولسا دا ۇلەس قوستى دەپ، ورتاعاسىرلىق عىلىم مەن فيلوسوفيانىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنە اينالعان ءال-ءفارابيدى، ءجۇسىپ بالاساعۇندى، ماحمۇد قاشعاريدى، مۇحاممەد حايدار ءدۋلاتيدى تىلگە تيەك ەتسەك، ودان بەرىدە قوجا احمەت ءياسساۋيدى، بۇقار جىراۋدى، ابايدى، شاكارىمدى، ءماشھۇر ءجۇسىپتى، عۇمار قاراشۇلىن ايتساق كەرەك. بىراق، سول مۇرانىڭ ءوزىن قاجەتسىنىپ وتىرعان جالپاق قازاق جوق.

* * *

قازاققا كەرەگى – كۇردەلى ءىلىم ساپاسىنداعى يسلام ەمەس، قاراپايىم قولدانىستاعى يسلام. ونىڭ ءوزى كۇندەلىكتى ءومىر سالتىنا قايشى كەلمەسە بولعانى. نامازىن بىردە وقىپ، بىردە وقىماي، ورازاسىن بىردە ۇستاپ، بىردە ۇستاماي، «قۇداي ءوزى كەشىرەر» دەپ قويىپ، قۇران وقىسا، «فاتيحادان» كەيىن ارۋاقتى قوسىپ، ناقا ءبىر قاتتى قىسىلعاندا بولماسا، «قۇداي ولتىرمەيدى» دەپ ارقاسىن كەڭگە سالىپ جۇرە بەرەدى سوسىن.

ءسوز اراسىندا ايتا كەتەيىن، وڭتۇستىكتىڭ قازاعى كوبىنشە «قۇداي» ءسوزىن («قۇداي» ءسوزى قازاققا پارسى تىلىنەن ەنگەن) پايدالانىپ، «قۇداي قالاسا» ء(بىر نۇسقاسى – «قۇدا قالاسا») دەسە، سولتۇستىكتىڭ قازاعى «اللا جازسا» دەيدى، باتىستىڭ قازاعى «اللا قوسسا» دەسە، شىعىستىڭ قازاعى ء«تاڭىر بەرسە» ء(بىر نۇسقاسى – ء«تاڭىر جارىلقاسا») دەيدى. وسىنىڭ ءوزى ءبىراز نارسەنى اڭعارتادى. ال، ارۋاققا ء(بىر نۇسقاسى – «ارۋاق») سىيىنۋ – بار قازاققا ءتان.

زادى، قازاق دىنگە ەمەس، ءدىن (اشىعىن ايتقاندا، جاراتقان اللا) قازاققا قىزمەت ەتۋى كەرەك سياقتى. ونى قوجا-مولدالارعا كوزقاراسىنان-اق بايقاۋعا بولادى. اسىرەسە، قازىرگى شەتەلدەن (بولماسا وزىمىزدە-اق) وقىپ كەلگەن جاس مولدالاردىڭ كوپشىلىك وتىرعان جەردە ۋاعىز ايتۋىن «اقىلدىمسۋىن» دەپ جاراتپاي وتىرادى. بىرنەشە سۇرە قوسىپ، قۇراندى ۇزاعىراق وقىسا دا، شىدامسىزدىق ءبىلدىرىپ جاتادى...

* * *

«اللانىڭ ءۇيى عوي» دەپ اسپەتتەپ، مەشىتتەردىڭ سانى كوبەيگەن سايىن قۋانامىز. بايقايمىن، مەشىتكە جاستار ءجيى بارادى. جاماعاتپەن بىرگە وقيتىن جۇما نامازعا دا كوبىنشە وتىزعا تولماعان جاستار قاتىسادى، ورتا جاستاعىلاردى سيرەك كورەسىڭ. وزىممەن قاتار قۇربى-قۇرداستارىمنىڭ ىشىندە نامازعا جىعىلعاندارى نەكەن-ساياق. دەسەم-داعى، سوعان قاراپ، جوعارىداعى ستاتيستيكاعا كۇمان كەلتىرىپ، كۇناعا باتقىم جوق. ويتكەنى، قاي قازاق بولسىن (ەشبىر ءدىندى مويىندامايتىن 98 مىڭنان استام قازاقتى قوسپايمىن), ءوزىن «مۇسىلمانمىن» دەپ ەسەپتەيدى.

 * * *

 «قازاقستان قاجىلارى» ءدىني بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى باقتىباي اينابەكوۆ: «اللا و باستا ءبارىن مۇسىلمان ەتىپ جاراتقان»، – دەپ ايتادى. وسى اعامىز 2009 جىلى ء«فالسافا – اللانىڭ ايان ءىلىمى» اتتى كىتاپ شىعارىپ، ءفالسافا ءىلىمىنىڭ قازاق حالقىنا قانشالىقتى قاجەتتىگىن جەتكىزگەن بولاتىن.

«ەندىگى جەردە بىزگە «جاڭا زامان فيلوسوفياسى» سياقتى «جاڭا زامان ءفالسافاسى»، ءال كينديدەن – ءال ماشانيگە دەيىنگى الەمدىك ءفالسافا ءىلىمىنىڭ، مۇنىمەن قاتار، ءال فارابيدەن – ءال ماشانيگە دەيىنگى قازاق ءفالسافاسىنىڭ تاريحى كەرەك. بۇل ارالىقتا ءجۇسىپ بالاساعۇن، ماحمۇت قاشعاري، احمەت ياسساۋي، احمەت يۇگىنەكي، سۇلەيمەن باقىرعاني، مىرزا مۇحامەد حايدار دۋلاتي تاعى باسقالاردىڭ فالسافالارىمەن تانىسامىز. بۇدان سوڭ قازاق ءفالسافاسىنىڭ تيپولوگياسىن بەلگىلەۋ قاجەت. البەتتە، ىلىمدەگى قازاق دەگەن ءسوزدى بۇرىن ەستىمەگەندەر شورشىپ ءتۇسۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، تيپولوگيانىڭ ولشەمدەرى تاريحي، گەوگرافيالىق، ايماقتىق نەمەسە ۇلتتىق بولسا، قازاقي ولشەم نەگە ەستەن شىعۋى ءتيىس. بۇل دا وڭاي شارۋا ەمەس. قازاقتا ەرەكشە ويلاۋ مەنتاليتەتىنە يە بولعاندار بارشىلىق قوي. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ويشىلدارى اباي، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۇستافا شوقاي، ماعجان جۇماباەۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ تاعى باسقا دانالار مىنە، سونداي ويشىلدارىمىز جانە العاش مەكتەپ تابالدىرىعىن ارابشا يماني ءبىلىم الۋمەن اشقاندار. ولار وي ەركىندىگىن ءوز دۇنيەتانىمىنىڭ باستى پرينتسيپتەرىنىڭ ءبىرى ەتۋمەن بىرگە جاڭا ۇلتتىق ويانۋ ءفالسافاسىن ۇسىنعانىن دا ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. جالپى، جاڭا ءىلىم قازاقستان سياقتى جاڭا مەملەكەتتە وركەن جايىپ جاتسا، ەلدىڭ يماني گۇلدەنۋىنە مۇمكىندىك مول بولماق»، – دەپ تۇيىندەپ ەدى ول ءبىر ماقالاسىندا.

فيلوسوفيا دەسە، قۇلاعىم ەلەڭ ەتە قالاتىن مەن «قازاق ءفالسافاسى» دەگەنگە ءتىپتى دە ەلپىلدەپ، جاڭا باستامانى قۋانا قارسى الىپ ەدىم. بىراق، وكىنىشتىسى سول، بۇعان ءبىزدىڭ «كلاسسيك» فيلوسوفتارىمىزدىڭ قۇيىسقانى كوتەرىلە قويمادى. سوعان ناۋمەز بولدىم...

 * * *

«ۇلت بولماسا، ءتىل دە، ءدىن دە بولمايدى». دۋلات اعامىزدىڭ ءوزىنىڭ كوزگە كورىنبەيتىن وپپونەنتتەرىنە وسىنى ۇقتىرا الماعانىنداي، مەن دە الدەكىمدەردىڭ يسلامدى كوككە كوتەرە دارىپتەپ، قازاقتى جەرگە كىرگىزە تۇقىرتىپ ايتاتىن اڭگىمەسىن ەستىگەندە، «مەن – مۇسىلمانمىن، بىراق، مەن – قازاقپىن!» دەپ دالەلدەپ الەك بولامىن.

جۇبان مولداعاليەۆتىڭ اتاقتى «مەن – قازاقپىن!» اتتى جىر داستانىندا مىناداي دا جولدار بار عوي:

«قازاقپىن» دەپ قاڭباقتاي كوشىپ جۇرمەن،

«مۇسىلمانمىن» دەپ جانە سالدە كيمەن.

مەن – قازاقپىن جانىممەن، جۇرەگىممەن،

ەڭبەك ءومىر، ەر ءومىر، جىر ومىرمەن.

اسىلى، سالدە كيىپ، ساقال قويۋ – يسلام مادەنيەتى مە؟ جۇرەگىندە يمان بولسا ءھام ولەردەگى ەڭ اقىرعى ءسوزى ء«لا ءيلاھا ءيلالا» بولسا، قازاق بولماي-اق، جانناتقا كىرەتىنىن كەز كەلگەن ادام بىلەدى. قالاي دا، مۇسىلمان بولۋ وڭاي، قازاق بولۋ قيىن!

* * *

كەزىندە ونىڭ ورىنداۋىنداعى اندەرسىز اۋىلدا (وڭتۇستىكتى ايتام) تويلار وتپەيتىن دارىباەۆتار ءانسامبلى سوڭعى 1-2 جىل كولەمىندە «قازاقتىڭ قانى» اتتى مارش ماقامىنداعى وزدەرى شىعارعان ءانىن شىرقاپ ءجۇر. عالامتوردا وڭاي تابىلاتىن سول انگە جاستار «پاتريوتتىق جاڭىلتپاش» دەپ لاقاپ ات قويىپتى. ارينە، ونى جۇبان اقىننىڭ جىرىمەن تەڭەستىرە المايسىڭ. دەسەم-داعى، ەرىكسىز ەزۋ تارتىپ تىڭداسام دا، جۇرەكتى ەلجىرەتەرلىكتەي ەكەن.

بابام قازاق بولماسا، اتام قازاق بولا ما؟

اتام قازاق بولماسا، اكەم قازاق بولا ما؟

اكەم قازاق بولماسا، مەن قازاق بوپ وسەم بە؟

مەن قازاق بوپ تۋماسام، باقىتتى ءومىر كەشەم بە؟..

جان تىلەۋ

Abai.kz