باتىس ءباسپاسوزى «قازاق ارمانى» يدەياسى كوپ ۇزاماي قۇردىمعا كەتۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاساپ، قارجىلاي كومەك كىمگە بەرىلەتىنىن جانە قازاق حاندىعى جايلى جاڭا تاريحي سەريالدى تالداعان. بۇل تۋرالى «ازاتتىق» راديوسىنا سىلتەمە جاساعان «دات» گازەتى جازادى.

ۇلىبريتانيانىڭ Economist جۋرنالى ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «قازاق ارمانى» يدەياسى قۇردىمعا كەتۋى مۇمكىن دەپ بولجايدى. «جۋىردا عانا جاعداي تىم جاقسى سياقتى كورىنگەن – مۇناي باعاسى قىمباتتاپ، ورتا تاپ كوبەيىپ كەلە جاتقان، ال ۇلت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ سانى 17 ميلليونعا جۋىق ءدان ريزا حالقىن باسقارىپ وتىرعان. بىراق سوۆەت وداعى ىدىراعاننان بەرگى كەزەڭدە ەشتەڭەگە قاراماستان ورتالىق ازيا ەلدەرى ىشىندەگى ەڭ دامىعان مەملەكەتكە اينالعان قازاقستاننىڭ قازىرگى جاعدايى ءماز ەمەس ەكەنى بايقالادى. نازارباەۆ مىرزانىڭ «قازاق ارمانىنا» قاتىستى بەرگەن ۋادەلەرى جۇرتتىڭ كوبىنە قازىر الدەبىر ورىنسىز ءازىل سياقتى كورىنەدى» دەپ جازادى Economist باسىلىمى.

ماقالا اۆتورلارى قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ وسالدىعىن «مۇنايمەن تىم اۋەستەنۋمەن» بايلانىستىرادى. مۇناي باعاسىنىڭ ارزانداۋى ەكسپورتتان تۇسەتىن كىرىستىڭ قىسقارۋىنا ۇلاستى. تەڭگە تامىز ايىنان بەرى ەكى ەسەگە جۋىق قۇلدىراعاننان كەيىن حالىقتىڭ تابىسى كەمىپ، تولەم قابىلەتتىگى ناشارلادى. قازاقستان ەكونوميكاسى 1998 جىلدان بەرى العاش رەت قۇلدىراۋى مۇمكىن. بۇل قيىندىقتى ەلدىڭ ەڭ ءىرى ساۋدا ارىپتەستەرى – رەسەي مەن قىتايدىڭ اۋىر جاعدايى ءتىپتى ۋشىقتىرىپ تۇر.

قازاقستاندا ەكونوميكانى ديۆەرسيفيكاتسيالاۋعا 9 ملرد دوللار ينۆەستيتسيا ءبولىنىپ، زەينەتاقى مەن بيۋدجەت سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسى كوبەيىپ، ال وزگە سالالاردا شىعىن كولەمى قىسقارىپ جاتقانىن كورسەتكەن Economist باسىلىمى «بيلىك ىنتالاندىرۋ مەن شىعىندى قىسقارتۋدى ۇشتاستىرۋ سياقتى وعاشتاۋ ءادىس ارقىلى قارجى داعدارىسىن ەڭسەرۋگە تىرىسىپ جاتىر» دەپ جازادى.

Economist باسىلىمىنىڭ پىكىرىنشە، مۇنىڭ ءبارى ەلدەگى ساياسي تۇراقتىلىققا اسەر ەتۋى مۇمكىن. ساياسي وپپوزيتسيانى باسىپ-جانشۋ ارەكەتتەرىن، ەل پرەزيدەنتىنىڭ مۇراگەرىن تاعايىنداۋعا دارمەنسىزدىگى مەن نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «سايلاۋدا تاۋەكەل ەتكىسى كەلمەيتىنىن» جازعان ماقالا اۆتورلارىنىڭ پىكىرىنشە، «ول پرەزيدەنت سايلاۋى ەركىن ءارى ءادىل وتسە دە، جەڭۋى مۇمكىن ەدى». Economist گازەتى الدا وتەتىن كەزەكتەن تىس پارلامەنت سايلاۋىنا قاتىستى پىكىرىن «مەملەكەت سايلاۋدى قانداي سيپاتتا وتكىزسە دە، ەكونوميكانىڭ باياۋلاۋىنا بايلانىستى پايدا بولاتىن سىزاتتاردى جاماپ-جاسقاي المايدى» دەپ تۇيىندەيدى.

ال Financial Times گازەتىنىڭ جازۋىنشا، مۇناي باعاسىنىڭ توقتاۋسىز ارزانداۋى مۇناي ءوندىرۋشى ەلدەردى جەدەل قارجىلاي كومەك سۇراۋعا ءماجبۇر ەتۋى مۇمكىن. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى (حۆق) مەن دۇنيەجۇزىلىك بانك وكىلدەرى جاعدايمەن تانىسۋ ءۇشىن وسى اپتادا ازەربايجانعا كەلدى.

ساراپشىلار ەگەر ازەربايجان حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارى كومەگىنە جۇگىنگەن العاشقى ەلگە اينالسا، كەلەسى كەزەك كىمدىكى ەكەنىن بولجايدى. گازەت ماقالاسىندا كەلتىرىلگەن كانديداتتار تىزىمىندە نيگەريا، ەكۆادور، ۆەنەسۋەلا، برازيليا، رەسەي جانە قازاقستان بار.

«پوستسوۆەتتىك كەڭىستىكتەگى مۇناي ءوندىرۋشى ەڭ ءىرى ەكى ەل – رەسەي مەن قازاقستان باعانىڭ ارزانداۋىنان قاتتى زارداپ شەكتى. ەكى ەلدىڭ دە ازىرشە قورعانا الاتىن بۋفەرلەرى بار. بىراق مۇناي باعاسى وسى قارقىنمەن ارزانداي بەرسە، ەكەۋىنىڭ دە جاعدايى قيىنداي ءتۇسۋى مۇمكىن. رەسەي بيۋدجەت تاپشىلىعىن جابۋ ءۇشىن جيعان-تەرگەن قورىن 18 ايعا جۋىق مەرزىم ىشىندە تۇگەسىپ ءبىتىرۋى مۇمكىن. باتىس ەلدەرى سالعان سانكتسيالاردىڭ كەسىرىنەن ونىڭ سىرتتان قارىز الۋ مۇمكىندىگى شەكتەۋلى» دەپ جازادى Financial Times گازەتى.

جەرگىلىكتى ۆاليۋتا باعامىنىڭ قۇلدىراۋى رەسەي سياقتى قازاقستاندا دا بانك سەكتورى عانا ەمەس، ۆاليۋتامەن العان سىرتقى قارىزى كوپ ءىرى كومپانيالاردى دا قارجىلاي قولداۋ قاجەتتىگى تۋى مۇمكىن. بىراق ماقالا اۆتورلارىنىڭ جازۋىنشا، رەسەيلىك كومپانيالار قازىرگى باعامەن دە تابىس تاۋىپ جاتسا، قازاقستاندىق وندىرۋشىلەرگە «قىسىم كۇشەيە باستاعان». جۋىردا «قازمۇنايگاز بارلاۋ جانە ءوندىرۋ كومپانياسى» شىعىنسىز جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن مۇنايدىڭ ءبىر باررەلى 65 دوللار بولۋى ءتيىس ەكەن دەپ حابارلانعان. ال بۇل كەزدە مۇناي باعاسى وسى مۇناي كومپانياسىنداعى مۇناي ءوندىرۋدىڭ وزىندىك قۇنىن جاباتىن ەڭ تومەنگى شەكپەن سالىستىرعاندا ەكى ەسەدەي قۇلدىراعان.

ۇلىبريتانيانىڭ Guardian گازەتى رەجيسسەر رۇستەم ابدىرەشەۆ ءتۇسىرىپ جاتقان قازاق حاندىعى تۋرالى تاريحي سەريالعا ماقالا ارناپتى. قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنالعان تاريحي سەريال 1465 جىلى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ وڭتۇستىك قازاقستان تەرريتورياسىندا جاڭا مەملەكەت قۇرعانى جايلى باياندايدى.

رەسەي قىرىمدى اننەكسيالاپ العان سوڭ، كوپ ۋاقىت وتپەي، «قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزى نەبارى 20 جىل بۇرىن عانا قۇرىلعان» دەپ مالىمدەگەن ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ سوزىنەن كەيىن قازاقستاندا مەملەكەت تاريحىنا قالىڭ كوپشىلىك نازار اۋدارا باستادى. ء«پۋتيننىڭ الگى سوزىنەن كەيىن مەملەكەت نەگىزىن قۇرۋدى [مەرەيتويدى] مەرەكەلەۋگە قاتىستى ىلە-شالا جاريالانعان ءىس-شارالار قازاقستان ءۇشىن ۇلتتىق قۇرىلىستاعى جاتتىعۋعا اينالدى» دەپ جازادى Guardian گازەتى.

«كوشپەندىلەر» مەن «جاۋجۇرەك مىڭ بالا» فيلمدەرى سياقتى قازاقستاندى حالىقارالىق ارەناعا سىپايى جولمەن تانىتىپ، ويدان قيىستىرىلعان قازاقستاندى مازاققا اينالدىرعان گولليۆۋدتىق بوراتتان ەسە قايتارۋعا كومەكتەسەر دەگەن ۇمىتپەن سەريالدى بىرنەشە تىلگە اۋدارۋ جوسپارلانعان» دەپ جازادى Guardian.

اننا كلەۆتسوۆا،

Abai.kz