نوەل شاياحمەتوۆپەن بىرگە يساتاي باتىردىڭ مۇردەسىن ىزدەگەن جالعىز تاريحشى پروفەسسور زاكىراتدين بايدوسوۆقا (سۋرەتتە) حات

وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن اقتوبە وبلىسى، قوبدا اۋدانىنداعى شەيىتسايدا يساتاي باتىرعا ارناپ كەسەنە ورناتىلعان بولاتىن. بىراق باتىردىڭ جامباسى تيگەن جەر توڭىرەگىندەگى داۋ ءالى تيىلار ەمەس. 
اقتوبە وبلىستىق "اقتوبە"  گازەتىنىڭ رەداكتسياسىنا باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تۇرعىنى، زەرتتەۋشى عادىلشە وتەبالىنىڭ بەلگىلى تاريحشى زاكىراتدين بايدوسوۆقا جازعان حاتى كەلدى. ء"بىز حاتتى جاريالاي وتىرىپ، تاريحشى اعامىزدان جاۋاپ كۇتەمىز. وزگە دە تاريحشىلاردىڭ، زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرلەرى بولسا، كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنۋعا ءازىرمىز" دەپ جازادى اتالعان گازەت  http://www.aktobegazeti.kz/?p=35409  

قۇرمەتتى زاكە!
سول 2009 جىلى 8 شىلدە كۇنى اقتوبەدەگى ۇلكەن مەشىتتەگى جۇمىس كابينەتىڭىزدە ءسىزدى مۇقيات تىڭدادىم. بايقاساڭىز، قالىڭ قارا داپتەرىم قولىمنان تۇسپەدى. ءتۇرتىپ وتىردىم. ءسىزدىڭ اۋەلدەن انىق سويلەپ، ەكىۇشتى-اسىعىس پىكىرگە جوق ەكەنىڭىزدى بىلەتىنمىن. سول شەيىتسايدا نوەل شاياحمەتوۆ بەلگىلى ءتورت قابىردى قازعاندا زەرتتەۋشىنىڭ قاسىندا بولىپسىز. ارقايسىسىنان قانداي مۇردەلەردىڭ تابىلعانىن جىلىكتەپ ايتىپ بەردىڭىز. عالىم ادامنىڭ ۇقىپتىلىعى بولار، الدىڭىزداعى بىرجاپىراق قاعازعا سول ءتورت قابىردىڭ ورنالاسۋ سحەماسىن سىزىپ (باتىس-شىعىس باعدارىن كورسەتىپ) ماعان ۇسىندىڭىز. يساتايدىڭ سۇيەگى جوق. ءسىزدىڭ وسى جازباڭىز قولىمداعى يساتاي مۇراعاتىنداعى مەن ءۇشىن قۇندى قۇجات.
ءۇشىنشى قابىردەگى ءىرى ەرەسەك ادامنىڭ سۇيەگىن ن.شاياحمەتوۆ جان-جاقتى تەكسەرگەنىن ايتتىڭىز. ءسىزدىڭ قولىڭىزداعى مەنىڭ كىتابىمنىڭ («جەمقور حاندىقتىڭ قۇربانى» 2010 ج.، ءبىرىنشى باسىلىم) 50-ءشى بەتى: «سۇيەك تۇگەلدەي سىرتقا شىعارىلدى. باس سۇيەكتە تاريحي ادەبيەتتە دالەلدەنگەندەي، قىلىشتىڭ ءىزى بايقالماعان. سونداي-اق، ەش جەرىندە وقتىڭ ءىزى دە جوق بولعان. ەكى مەترگە جۋىق بويشاڭ ادامنىڭ سۇيەگى. سوندىقتان ن.شاياحمەتوۆ مىنا سۇيەك يساتاي تايمانوۆتىكى دەپ ايتا المايتىنىن بىلدىرگەن. شاياحمەتوۆ وسى باس سۇيەكتى الماتىعا الىپ كەتىپتى.» وسى جولدار زاكەڭنىڭ دەرەكتەۋىنشە جازىلدى. زاكىراتدين بايدوسوۆ — ن.شاياحمەتوۆتىڭ شەيىتسايداعى قازبا جۇمىستارىنىڭ باسى-قاسىندا بولعان بىردەن-ءبىر جەرگىلىكتى تاريحشى. بىرنەشە جىلدان بەرى قولدا بار ماتەريالداردى تارازىلاعاندا، جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە قىلىش كەسكەن، وق تەسىپ وتكەن ادامداردىڭ مۇردەسى كەزدەسپەگەنىنە قاراپ، قيىلداعى شەيىتسايعا يساتاي باتىردىڭ، ونىڭ ساربازدارىنىڭ دەنەسى اكەلىنبەگەن دەپ وي تۇيۋگە بولادى.
قوبدالىق جاۋعاشتى جۇماعاليەۆ ءۇش-ءتورت جىلدان بەرى «جاڭالىق اشىپ»، اتىراۋ وبلىسىن ارالاپ، اتىراۋ ۋنيۆەرسيتەتىندە شەيىتسايدا يساتايدىڭ سۇيەگى «تابىلعانىن» جاريالاپ، ءدارىس وقىپتى. جوعارىداعى ءبىر سويلەمگە ءبىر عانا ءسوز قوسىپ: «نوەل شاياحمەتوۆ يساتايدىڭ باس سۇيەگىن الماتىعا الىپ كەتىپتى» — دەپ جازدى («جاس الاش»، 05.09.2014 ج.). يساتاي باتىردىڭ سۇيەگى «تابىلعان» بولىپ شىقتى. جاۋعاشتى كىم؟ ن.شاياحمەتوۆكە كومەككە ويىلدان قوسىلعان ون شاقتى جۇمىسشى جىگىتتەردىڭ ءبىرى. توزىمدىلىك تانىتىپ، ەكسپەديتسيا جۇمىسىنىڭ اياعىنا دەيىن بولعان. جوعارىداعى ءتورت قابىردى اشىپ قاراعاندا، ن.شاياحمەتوۆ ەكەۋىڭىزدىڭ قاسىڭىزدا بولا قويماعانداي. ۋاقىت وتە بارا، ءبىر جاڭالىق ايتقىسى كەلگەندەگى ءۋاجى دە. جانە بۇل اعايىن ۇلكەندى-كىشىلى گازەتتەرگە بەرگەن ماقالالاردا «ن.شاياحمەتوۆ ەكسپەديتسياسىندا ويىل اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ (بايسالباي جولمىرزاەۆتىڭ) تاپسىرماسىمەن ءبىزدىڭ باسشىمىز تاريحشى ز.بايدوسوۆ بولدى»، — دەپ ايتپايدى. ءسىز جوقسىز. ن.شاياحمەتوۆ ءتىرى بولسا دا الىستا. شەيىتسايدا ون شاقتى كۇن جەر قازىپ بەينەتتەنگەن جاۋعاشتى سويلەمەگەندە كىم سويلەيدى؟ سولاي دەگەنمەن، تاريحتىڭ بەتىن اشپاي سويلەپ (جازىپ) جۇرگەن تاريحشىلارمەن سالىستىرعاندا جاكەڭنىڭ پەندەشىلىگى كەشىرىمدى.
اقشالى «سپونسورلار» تاريح نە دەيدى، باتىردىڭ سوڭعى سوعىسى قاي جەردە بولدى دەپ سۇرامايدى. ال اتىراۋلىق تاريحشى، پروفەسسور ا.شامعونوۆ ەڭ بولماسا، قوبدا اۋدانىنىڭ توپو-كارتاسىن (2009 ج. اقتوبە، «باتىسگەودەزيا») قولىنا الىپ، كارل گەكەنىڭ 13.07.1838 جىلى ورىنبور گۋبەرناتورىنا جولداعان راپورتىن نەگە وقىمايدى دەپ رەنجيمىن. يساتايدىڭ اقبۇلاق وزەنى جاعاسىندا ولتىرىلگەنى تۋرالى العاشقى قۇجات. ءار اۋىلدىق كىتاپحاناداعى «ماحامبەت الەمى» كوپتومدىعىنىڭ 9-شى كىتابى، 290-292 بب. 1991 جىلدان بەرى يساتاي باتىردى جوقتاۋشىلاردى (اسىرەسە باتىردىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارىن) كورەر كوزگە شاتىستىرىپ، شەيىتسايدا جىل سايىن «ەسكەرتكىشتەر» اشىلۋى تاريحي ساۋاتسىزدىقتىڭ جارناماسى بولدى.
سوڭعى سويلەسكەندە (تەلەفونمەن) ءسىز: «عادىلشە، سونى قايتەسىڭ، سالىنعان ەسكەرتكىش سالىنىپ قالدى. ايتەۋىر سوعىس وسى ماڭدا بولدى. يساتايدىڭ دا ولگەن جەرى وسى شامادا» — ياعني شەيىتسايدا دەگەنىڭىز. مەنىڭ: «زاكە، ءسىزدىڭ التى جىل بۇرىنعى العاشقى اڭگىمەڭىز باسقاشا ەدى»، — دەپ ءسوز جالعاستىرۋىم مۇمكىن بولمادى. سىزگە، ءسىز قاتارلاس كوزىقاراقتى اقتوبەلىكتەرمەن حات ارقىلى حابارلاسۋدى ۇيعاردىم. ءسىزدى كوپ جىلدان بەرى بىلەمىن. ءبىلىمدى، تۋراشىل ازامات ءتۇبى ءبىر شىندىققا باس ۇرار دەپ جۇرەتىنمىن. قيىل ءوتىپ، سۋىقبۇلاق اسىپ، اقبۇلاقتىڭ باستاۋىندا سوڭعى سوعىس ويرانى بولعان 30 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى شولاقمولدا قورىمىن «وسى ماڭ، وسى شاما» دەۋگە كەلىڭكىرەمەيدى. «حان ۇلى باسىپ وتكىسىز» يساتايداي تۇلعانىڭ قاسيەتتى سۇيەگى جاتقان جەردى انىقتاۋدا «جايىقتىڭ سۋى قىرىق بوشكەگە» جول بەرىلمەۋى كەرەك-ءتى.
وسى تاقىرىپتىڭ سوڭىنان قالماي جۇرگەنىم — حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ ءسوزىنىڭ تاريحيلىعىنا سەنىمىم. تاعدىردىڭ تالكەگىن قاراڭىزشى. وسى حالەل دوسمۇحامەدۇلى اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە 2013 جىلى قاراشا ايىندا «ۇلتتىق تاريحتى زەردەلەۋدەگى ولكەتانۋدىڭ ءرولى» رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيادا يساتاي باتىردىڭ سۇيەگى شەيىتسايدا جەرلەنگەنى تۋرالى قاۋلى قابىلدانىپتى (ج.بەرقاليەۆ، «ەگەمەن قازاقستان» 21.03.2014 ج). ج.جۇماعاليەۆ تا ءوز ماقالاسىندا وسى جينالىستى اتاپ كورسەتەدى. وسى جوعارى وقۋ ورنىنىڭ عالىمدارى قيىل-اقبۇلاقتا بولىپ، باتىردىڭ زيراتىن ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپتى دەگەن اقپارات كوزىمە تۇسپەدى. كىمدەر، قاي جىلدارى؟ كونفەرەنتسيانىڭ قولعا ۇستارى – اقتوبەدەگى «يساتاي قورىنىڭ» توراعاسى ە.قۇرمانبەكوۆ پەن ج.جۇماعاليەۆتاردىڭ «ەستەلىك»-ۇسىنىستارىنان اسپاعان. «ن.شاياحمەتوۆتىڭ ءوزى نە ايتتى، شەيىتسايداعى قازبا جۇمىستارى كەزىندە بىرگە بولعان تاريحشى ز.بايدوسوۆتىڭ ەستەلىگى» («جاس الاش»، 23.10.2014 ج. بايان سارسەمبينانىڭ ماقالاسى). نەگىزگى قۇجاتتاردىڭ ءبىرى – 1978 جىلى ن.شاياحمەتوۆتىڭ جۋرناليست جانبولات اۋپباەۆقا (بۇگىنگى «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» باس رەداكتورى) بەرگەن سۇحباتى. بىرنەشە باسىلىمداردا جارىق كوردى.
يساتاي باتىردىڭ زيراتىن ىزدەستىرۋ ءاتۇستى قارالىپ، سول سوۆەتتىك ناۋقانشىلدىقپەن اتىراۋلىقتار ءبىراۋىزدان شەشىم قابىلداپتى. تاريحشى حالەل دوسمۇحامەدۇلى ءوزى ءوز اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە العاشقى يساتايتانۋشى رەتىندە قانشالىقتى باعالاندى؟ اعايىندار-اۋ، الاش كوسەمدەرىنىڭ بىرەگەيى، ەلىمىزدە عىلىمنىڭ بىرنەشە سالاسىندا كورنەكتى ءىز قالدىرعان حالەل دوسمۇحامەدۇلى اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، حالىق جاۋى دەگەن قارالاۋدان 1958 جىلى اقتالىپ شىققان جوق پا ەدى؟ – «زا وتسۋتستۆيەم سوستاۆا پرەستۋپلەنيا.» جالپى، وسى تاقىرىپتىڭ بارلىق زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ جۇگىن كوتەرىپ الاتىن قارا نار — حالەل دوسمۇحامەدۇلى ۋنيۆەرسيتەتى بولا السا، يساتايعا ەڭ ماڭگىلىك ەسكەرتكىش — ونىڭ سۇيەگى جاتقان جەردى انىقتاۋ، 1838 جىلى حالىق باتىرىنىڭ قانى توگىلگەن توپىراقتى جاڭعىرتۋ.
قۇرمەتتى زاكە!
ءسىزدى ءبىر-ەكى رەت اقتوبەگە ارنايى ىزدەپ بارۋىم، تەلەفون شالىپ مازالاپ جۇرگەنىم — يساتاي باتىردىڭ سوڭعى شايقاسىنىڭ اقبۇلاق وزەنى بويىندا ناق قاي جەردە بولعانى، قان مايداندا اتا جاۋلارىنىڭ كەسكىلەپ ولتىرگەن دەنەسىنىڭ قاي جەردە توپىراققا بەرىلگەنىنىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن انىقتالماي كەلە جاتقانى. بۇگىندە تاريحشى حالەل دوسمۇحامەدۇلىنىڭ «يساتايدىڭ سۇيەگى شولاقمولدا دەگەن مولادا» پىكىرىن جوققا شىعارۋشىلار بارشىلىق. سولاردىڭ قارەكەتىن جازىپ وتىرمىن. بىلىكتى تاريحشى رەتىندە ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز يساتاي تاعدىرىنىڭ ءبىر كەزەڭىن بولسا دا انىعىراق جازۋعا كومەكتەسەدى دەگەن ءۇمىت قوي.

قۇرمەتپەن عادىلشە وتەبالى،
باتىس قازاقستان وبلىسى.
6 جەلتوقسان 2015 جىل

Abai.kz