ەگەمەندىك العانىمىزعا شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە، وتكەن عاسىردا ەت پەن ءسۇتتى وداق كولەمىنە تاراتقان ەل ءالى دە بولسا ەت پەن ءسۇتتى سىرتتان الىپ وتىرمىز. ەت پەن ءسۇتتى وندىرەتىن اۋىلدار «بولاشاعى جوققا» اينالىپ، قۇلازىپ قالۋعا بەت الدى. اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتامىز دەپ، مەملەكەت تاراپىنان بولىنگەن قىرۋار قارجىنىڭ جۇمسالۋى، ەكونوميكالىق دامۋ بارىسىمىزداعى قالىپتاسقان جاعدايدى ەسكەرمەي، تەك زاڭدى تۇلعالاردىڭ مۇددەسىن كوزدەگەندىكتەن، ماردىمدى ناتيجە بەرمەي، اۋىل تۇرعىندارىن قىسپاققا الۋدى ۇدەتە تۇسۋدە.

شاعىن اۋىلدار «بولاشاعى جوق» بولىپ، قۇلازىپ قالدى. وسىدان 10–15 جىل بۇرىنعى مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ سانى وسى كۇنى ەكى ەسەگە جۋىق ازايىپ، جەكە اكىمشىلىك بولىپ، مەكتەبى، اۋرۋحاناسى بار، اۋدان ورتالىقتارىنان 5–7 شاقىرىمنان الىسىراق ورنالاسقان اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ورتاشا جاسى ۇلعايىپ، قارتتىققا بەت الدى. ەندى ءبىر 10–15 جىلدان كەيىنگىنى بولجاۋ كوڭىلگە ۇرەي ۇيالاتادى. بۇگىنگى تاڭدا ومىرگە ۇرپاق اكەلەتىن جاس وتباسىلار اۋىلداردا «جوق» دەپ ايتارلىقتاي. سەبەبى جاستار اۋىلدا قىزىقتىڭ جوقتىعىنان ەمەس، وزدەرىن-وزدەرى جۇمىسپەن قامتىپ، وتاۋ قۇرىپ وتىرۋعا مۇمكىنشىلىكتىڭ جوقتىعىنان كەتىپ، قالا جاعالاپ، ارباكەش بولۋدا. كۇن ۇزاق كوشە بويىندا تۇرىپ، ايتەۋىر بىرەۋگە جالدانىپ نان تابادى. قيىنشىلىققا شىداماعاندارى قىلمىسكەر، تۇنگى كوبەلەك اتانادى.

كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ەڭ باستى قاۋىپسىزدىگى – ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى. ازىق-تۇلىك – اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ءونىمى. ياعني، ازىق-تۇلىك ءوندىرۋشى – اۋىل. ەندەشە ەرتەڭ ازىق-تۇلىك وندىرەتىن جاستاردى اۋىلعا تۇراقتاندىرۋ مەملەكەتتىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى عانا ەمەس، بىرەگەيى ەمەس پە؟! ءوندىرۋشى كۇش كوبەيگەن سايىن، وندىرىلگەن ءونىم دە كوبەيەدى. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىك دەڭگەيى وزدەرىنىڭ ءوندىرىپ ساۋدالايتىن ازىق-تۇلىك مولشەرىنە تىكەلەي بايلانىستى. سوندىقتان دا ولار ازىق-تۇلىكتى مولىراق وندىرۋگە مۇددەلى جانە ءماجبۇر.

ەكىنشىدەن، جاستاردى اۋىلعا تۇراقتاندىرۋ دەگەنىمىز – حالىق سانىنىڭ تابيعي جولمەن وسۋىنە جول اشۋ. ىقىلىم زاماننان بەرى كوپ بالالى انالار – نەگىزىنەن اۋىل تۇرعىندارى.

وسى ماسەلەلەر تۋرالى تىم بولماسا پىكىرتالاس تۋدىرارداي ۇسىنىستار ۇكىمەت تاراپىنان ەستىلمەيدى. اتقارۋشى بيلىك زاڭدا ءتارتىپ بولعانمەن، سول كەزدە ورىن العان جاعدايدىڭ بولمايتىنىن ەسكەرمەي، «ايتەۋىر، جەردىڭ يەسى بولسىن» دەگەن تۇبەگەيلى قاتە باعىت ۇستانعان.

اۋىل شارۋاشىلىعىن رەفورمالاعاندا، كولحوز-سوۆحوزداردىڭ 10 پايىزى جەر رەسۋرسىن اۋدانداردىڭ جەر قورىنا وتكىزىپ، 90 پايىز جەر اۋىل تۇرعىندارىنا تيەسىلى بولدى دا، بارلىق تۇرعىنداردىڭ ۇلەسىنە تەڭدەي ءبولىندى. اۋىل اكىمشىلىگىنىڭ قۇزىرەتىندە كەڭەس زامانىندا قوسالقى شارۋاشىلىق ەسەبىندە قاراستىرىلعان اۋىل تۇرعىندارىنىڭ مال جايىلىمى عانا قالدى. اۋىل تۇرعىندارى نەگىزىنەن جەكە تۇلعا بولۋدى ءجون كوردى. سەبەبى سول كەزدە «شارۋا قوجالىعىمەن زاڭدى تۇلعا دا، جەكە تۇلعا دا اينالىسۋعا قۇقىلى» دەپ زاڭداستىرىلدى.

بۇعان قوسىمشا، جايىلىمدىق جەردى ۇلتاراقتاي قىلىپ ءبولىپ العاندا، ول جەرگە ءوز مالىن جەكە-جەكە جايىپ وتىرا الماسى دا بەلگىلى. سوندىقتان اۋىل تۇرعىندارىنىڭ 10–15 پايىزى عانا زاڭدى تۇلعا بولدى دا، قالعاندارى جەكە تۇلعا بولىپ قالا بەردى. كەز كەلگەن اۋىلدى الىپ قاراساڭىز دا، بارلىق تۇلعالاردىڭ 10–15 پايىزى زاڭدى تۇلعالار، 5–10 پايىزى مەكتەپ، اۋرۋحانا، اكىمشىلىك قىزمەتكەرلەرى دە، قالعاندارى ساناقتا بار دا، ساناتتا جوقتار. ۇكىمەتتىڭ قاۋلى-قارارلارىندا، بيىك مىنبەرلەردە، بۇقارالىق اقپاراتتا شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك تۋرالى ايتىلادى دا، اۋىلدارداعى جەكە تۇلعا وزدەرىن-وزدەرى جۇمىسپەن قامتۋشىلار تۋرالى ءۇن قاتپايدى.

اۋىلداردىڭ 75–80 پايىزى جەكە تۇلعالار. وسىنشاما ازىق-تۇلىك وندىرەتىن ءوندىرۋشى كۇش ءونىم وندىرۋگە (اسىرەسە ەت پەن ءسۇت) مۇمكىنشىلىكتىڭ جوقتىعىنان قولداعى بارىن دا ۇقساتا الماي، جوقتان بار جاساۋدىڭ كۇيىن كەشۋدە. اتقارۋشى بيلىك ءوز قۇزىرەتىندەگى 10 پايىز جەر قورىمەن قوسا، راسىمدەلمەگەن اۋىل ماڭىنداعى بارلىق جايىلىمدىق، شابىندىق جەرلەردى ول اۋىلدا تۇرماعان، ءالى دە تۇرمايتىن جەكەلەگەن ادامدارعا جۇزدەگەن، مىڭداعان گەكتارلاپ ۇلەستىرىپ جىبەردى. جەكە تۇلعا اۋىل تۇرعىندارى قولداعى مالىن اۋىل اكىمشىلىگىنىڭ قۇزىرەتىندەگى الاقانداي جايىلىمعا قاماعاندىقتان، مال كۇيسىز بولىپ، 2 جىلدا ءبىر ءتول الىپ، ءار سيىردان 4–5 ليتر ءسۇت ساۋىپ، شىقپا جانىم شىقپانىڭ كۇيىن كەشىپ، امالسىزدان بالالارىنا باتاسىن بەرىپ، قالا جاعالاۋعا شىعارىپ سالۋدا. اۋىل ماڭىنداعى جايىلىمدىق، شابىندىق جەرلەردى اۋىل تۇرعىندارىنان بىردە-ءبىر قۇرىلتايشىلارى بولماسا دا، جۇزدەگەن، مىڭداعان گەكتارلاپ العاندار ساۋساقپەن سانارلىق قانا مال ۇستاپ، قالعان ءشوبىن اۋىل تۇرعىندارىنا ساتىپ، شالقىپ ءجۇر.

اتقارۋشى بيلىك وسى كەلەڭسىزدىكتى كۇندە كورىپ تە ءجۇر، تەك قولدانىستاعى زاڭ نەگىزىندە ءوز نىسانىندا ءتيىمدى پايدالانىلماعان جەرلەردى كەرى قايتارۋ تۋرالى ەشقانداي ارەكەت جاسامايدى. بۇل جاعداي مەملەكەت تاراپىنان جەرگە دەگەن كوزقاراستى تۇبەگەيلى وزگەرتپەي، تۇزەلە قويمايدى. مەملەكەت تاراپىنان كوزقاراس وزگەرەتىندەي سىڭاي بولماي تۇر. قايتا بۇگىنگى تاڭداعى قيىنشىلىقتاردى ودان ءارى ۋشىقتىرا تۇسەتىن باعىت ۇستانعان. سونىڭ سالدارىنان اۋىل شارۋاشىلىق جەرلەرى ءالى دە بوس جاتىر. ساتساق، بوس جاتپايدى دەگەن ۇستانىم.

بوس جاتقان جەرلەر قانداي نىساندا جانە قايدا جاتىر؟ راس، بوس جاتقان جايىلىمدىق جەرلەر بار. ولار بۇرىنعى الىس قىستاۋلار مەن جايلاۋلار. وسى كۇندەرى ورمان شارۋاشىلىعى قۇزىرەتىندە بولار. وسى جەرلەر بوس جاتىر. بۇل جەرلەردى پايدالانۋدىڭ جولىن اتقارۋشى بيلىك ءاۋ باستا-اق كەسكەن. قىستاۋ مەن جايلاۋدىڭ اراسىن جالعايتىن كۇزەۋ، كوكتەۋ كەرەك. بۇرىنعى كۇزەۋ، كوكتەۋ بولعان جەرلەر باياعىدا-اق جەكەلەگەن ادامداردىڭ يەلىگىنە ءوتىپ كەتتى. ەندى اۋىل ماڭىنداعى قۇم ەتەگىندەگى وزەن-كولدەردىڭ بويىنداعى جايىلىمدىق، شابىندىق جەرلەر بۇگىنگى يەلەرىنە ساتىلىپ كەتسە، وبلىس ورتالىعىنان 15–20 شاقىرىم، اۋدان ورتالىقتارىنان 5–7 شاقىرىم الىس اۋىلداردا ورتا مەكتەپ تە، اۋرۋحانا دا، اكىمشىلىك تە جابىلارىنا كوز جەتكىزۋ قيىن ەمەس شىعار.

اۋىل ماڭىنداعى جايىلىمدىق، شابىندىق جەرلەردى ءوز نىسانىندا ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ، اۋىلدى توزدىرماي، ءوسىرۋدىڭ جولدارىن قاراستىرىپ، زاڭ باپتارىنا وزگەرىستەر ەنگىزىپ، مۇمكىندىگىنشە جەر يەلەرىن ءوندىرىپ وتىرعان ءونىم تۇرىنە سايكەس قايتا قونىستاندىرۋ شارالارىن جۇزەگە اسىراتىن ۋاقىت ءوتىپ تە بارا جاتىر.

اۋىلداردىڭ ەل بولىپ وتىرعانداعى تىرەگى – جەكە تۇلعالار. وسىلاردىڭ ءونىم ءوندىرىپ، تۇرمىس-تىرشىلىك دەڭگەيىن جاقسارتۋىنا، ءتىپتى وندىرگەن ونىمىنە مەملەكەتتەن سۋبسيديا دا الماي-اق، بار كەرەگى – كەڭ مال جايىلىمى مەن قىستىق مال ازىعىن دايارلاپ الاتىن شابىندىق. سوندىقتان ءاۋ باستا اۋىل تۇرعىندارىنا دەپ بەرىلگەن جەر نەگە سول تۇرعىنداردىڭ يگىلىگىنە جاراتىلمايدى؟ بار جەردى ءتيىمدى پايدالانباعانداردان كەرى قايتارۋعا قولدانىستاعى زاڭعا سايكەس مۇمكىنشىلىك الدە دە بولسا بار.

اۋىل تۇرعىندارىنىڭ نەگىزگى كىرىس كوزى قولداعى مالى بولعاندىقتان، اۋىل اكىمشىلىگىندەگى بۇگىنگى مال جايىلىمى وسى كەرى قايتارىلعان جەر ەسەبىنەن نەگە تولىقتىرىلماسقا؟! ەسەپسىز تولىقتىرىلسىن دەمەي-اق، بۇگىنگى اۋىل اكىمشىلىگىندە تىركەلگەن وتباسىلار 10 پايىز وسەدى، ءار وتباسى 7–10 ساۋىن سيىر، 30 باس ساۋلىق قوي ۇستايدى. سيىر ءتولى 2 جىل، قوي ءتولى 1 جىل ۇستالادى دەگەن ەسەپپەن وسىنشاما مالعا جايىلىمدىق جەر مەن شابىندىقتى اۋىل اكىمشىلىگىنىڭ قۇزىرەتىنە بولىنبەيتىن نەگىزدە بەكىتسەك. باس-باسىنا جەر بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ەگىستىك جەردىڭ ءجونى مۇلدە باسقا.

دەي تۇرعانمەن، كوشى-قون ءۇردىسى ۇنەمى قايتالاناتىن قۇبىلىس بولعاندىقتان، اۋىلداعى ءار وتباسى سانىنا قاراي تىم بولماسا 2 گەكتار ەگىستىك جەر دە قاراستىرىلىپ، ول دا بولىنبەيتىن نەگىزدە اۋىل اكىمشىلىگىنىڭ قۇزىرەتىنە وتكەنى دۇرىس بولار ەدى. سوندا عانا اۋىلدان بىرەۋ كوشىپ كەتكەنمەن، كوشىپ كەلگەن ادامنىڭ ءوز-ءوزىن جۇمىسپەن قامتۋىنا مۇمكىنشىلىك تۋادى. جەر ماسەلەسى شەشىلگەن سوڭ، «سىباعا»، «التىن اسىق» باعدارلامالارىنا وزگەرىستەر ەنگىزسەك. ول وزگەرىس اۋىلدا تۇرىپ، وتباسىن قۇراعان جاستارعا اۋىل اكىمشىلىگىنىڭ «جەم-شوپپەن قامتاماسىز ەتىلەدى» دەگەن انىقتاماسىمەن نەسيەگە قول جەتكىزسە. جايىلىمى كەڭ، قىستىق مال ازىعىن دايارلاپ الۋعا مۇمكىنشىلىك بار بولعاندىقتان، جاستار قالاعا اعىلۋىن توقتاتار ەدى. وسى شارالارعا مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي قوسىمشا قارجى ءبولۋدىڭ قاجەتى جوق.

سولاي بولا تۇرا، اينالاسى 2–3 جىلدا ەت پەن ءسۇت ءونىمى مولايادى. اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىك دەڭگەيى ارتادى. ەڭ نەگىزگىسى – اۋىلدا جاستار تۇراقتاپ، قالاداعى كەلەڭسىزدىكتەر ازايار ەدى. كەلەسى ءبىر ماسەلە – اۋىلدىڭ جەكە تۇلعالارىنا كورسەتىلەر قولدانىس سانالاتىن ونىمگە ارنالعان سۋبسيديانىڭ بەرىلۋىن وزگەرتۋ. ءسۇت زاۋىتتارى، قانت زاۋىتتارى ءسۇت پەن قانت قىزىلشاسىنا بەرىلەتىن سۋبسيديانى السا. ول قاراجات شيكىزاتتى ساتىپ الۋ باعاسىنا قوسىلسا. سوندا عانا باياعى زامانداعىداي اۋىل تۇرعىندارى باقشاسىنا قانت قىزىلشاسىن ەگەر ەدى.

نەگىزى، اۋىلدارداعى جەكە تۇلعالاردىڭ ازىق-تۇلىك وندىرەتىن ۇلكەن كۇش ەكەنىن ەسكەرىپ، وسى كۇشتى بارىنشا ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋ قاجەت. ءار وڭىردەگى جاعدايعا بايلانىستى وكىم ءتۇرى ءارتۇرلى بولۋى مۇمكىن. بىراق اۋىل مالسىز كۇن كورە الماسى انىق. سوندىقتان اۋىل ماڭىنداعى جايىلىمدىق، شابىندىق جەرلەر اۋىل يگىلىگى ءۇشىن پايدالانىلاتىنداي زاڭدارعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ ءالى دە بولسا مۇمكىن.

نۇرقاسىم اسۋبەكوۆ،

زەينەتكەر

الماتى وبلىسى،

قاراتال اۋدانى،

تاستوبە اۋىلى

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

پروەكت «DAT» №44 (315) وت 17 دەكابريا 2015 گ.