(باسى http://abai.kz/post/view?id=7271, http://abai.kz/post/view?id=7292 سىلتەمەلەردە)

اۋەزدiڭ اتا مەكەنi ء بورiلi – ورتا ازيا مەن سiبiردi جالعاستىراتىن كەرۋەن جولىنىڭ ۇستiندە، ارقات بەكەتiنiڭ شىعىسىندا. ارلى-بەرلi كiرە تاسىپ، كوپەستiك جاساعان بەرەكە جول شەتiندە وتىرعان اۋەزبەن تانىسادى. ول – الماتىنىڭ تۇبiندەگi بايسەركە اۋىلىنىڭ ازاماتى. سول بەرەكەنiڭ نەمەرەسi نۇرجامالدى ومارحانعا ايتتىرادى. ومارحان – اقىلبايدان بiر جاس ۇلكەن. دەمەك، ومارحان 1860 جىلى تۋعان. نۇرجامال كۇيەۋiنەن التى جاس كiشi, ياعني، 1866 جىلعى. مۇحتار اكەسiنiڭ 37 مۇشەلiندە، شەشەسiنiڭ 31 جاسىندا جارىق دۇنيەنiڭ ەسiگiن اشقان. بۇل ك. ورازاليننiڭ دەرەگi. ەكiنشi ەستەلiك بىلاي:

“ومارحاننىڭ ۇيلەنۋiنە جانە سوناۋ جەتiسۋدان قىز ايتتىرۋىنا نەمەرە اعاسى سامارحاننىڭ سەپتiگi تيگەن ەكەن. سامارحان سەمەيدە iرi ساۋدا جاسايتىن ءسابiكەي دەيتiن وزبەكپەن تانىسىپ، ونىڭ راقىمجان، مۇقاش اتتى بالالارىمەن دوستاسادى. ءسويتiپ ءجۇرiپ ءسابiكەيدiڭ ءمادينا دەگەن قىزىنا ۇيلەنەدi. قۇداندالى بولعان ومارحان ءسابiكەيمەن بiرگە الماتىعا كiرە تارتىپ، 20-30 اربامەن شiلدە ايىندا اتتانادى دا، كۇزدە سەمەيگە الما اكەلiپ ساتپاق بولادى. سوندا ابسامەت دەگەن قازاق كوپەسiمەن تانىسىپ، ەكi-ءۇش جىلدان سوڭ ونىڭ نۇرجامال اتتى قىزىن ايتتىرىپ، الما كەرۋەنiمەن بiرگە ەلگە الىپ قايتادى. نۇرجامال نۇرلى، قارا تورى، كەلبەتتi ايەل ەدi. نۇرجامالدان ءۇش قىز، بiر ۇل – مۇحتار تۋادى. ومارحاننىڭ باۋلاپ ءوسiرگەن اعاسى سامارحان قايتىس بولعان سوڭ، كەيiن جەڭگەسi ماديناعا امەڭگەرلiك جولىمەن قوسىلادى. رازاق پەن زۋرا سامارحاننىڭ بالالارى، بiراق، ومارحان تاربيەلەپ ءوسiردi” (م. ديحانباەۆ).

ەكi ەستەلiك تە بiر-بiرiن جوققا شىعارمايدى، تەك بەرەكە – ابسەمەتتiڭ اكەسiنiڭ اتى بولۋى كەرەك. ەندەشە ءبارi ورنىندا. ال اۋەز بەن سامارحاننىڭ قايسىسى قۇدالىققا جۇرەدi, بۇل پالەندەي شەشۋشi مiندەت اتقارمايدى. ول – ەكەۋiنiڭ دە پارىزى. جول ەكەۋiنە دە ورتاق. ءبىز وسى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ جانە ونى ساياقىپتىڭ ءار ولكەدەگى ءجون بىلەتىن كونە كوز بۇتاقتارىنا سىناقتان وتكىزە وتىرىپ، 1997 مۇحتاردىڭ اتا شەجىرەسىن جاساپ ەدىك. كەيىن، بۇرىن بەيتانىس شەجىرەشىلەر شىعىپ، ون اڭىز دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىپ، «شىننىڭ كوزىن بوياپتى». بولجامنىڭ ءبارى دە ماتقاپىنىڭ ءىسى عوي. تەك سول شەجىرەشىنىڭ ءبىرىنىڭ قاتتى قولقالاۋىنا قاپىدا ءتۇسىپ قالىپ: «تۇرسىن! ومارحاننىڭ بويىنا ونەر ءبىتىرىپ، مۇحتار دا تەگىننەن تۋماعان شىعار – دەگەن بولجاممەن، ونىڭ بويىنا اقىندىق ونەر دە قونعان. قيسسا دا شىعارعان – دەپ ايتىپ قالعانىم. تەگىندە سەنىڭ الدىڭنان ءوتىپ وتىرمىن. قالاي تۇسىندىرسەڭ دە ءوز ەركىڭ. كەينگىگە شىندىق قالسىن»، – دەپ ەدى اسا قىمباتتى، جانى جاقىن، قارا ءتىلدىڭ شەشەنى، سول تۇقىمنىڭ ءسوز ۇستاعان سيلى دەگدارىنىڭ ءبىرى. ءبىز دە بەتىنەن الماي، وسى ءسوزىنىڭ ءوزىن كەلتىرۋمەن ەمەۋىرىن بەرە شەكتەلەمىز. ومارحان – جالعان قيسساسىز دا قازاق رۋحانياتىنىڭ تاريحىنداعى ۇلى اكەنىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى. ال: «قىسقا ءجىپ كۇرمەۋىنە جەتپەي جۇرگەن سوڭ، ۇشىنا كەندىر جالعاپ جىبەرگەن» كەدەي دامەنىڭ ءوز كەشىرىمى وزىندە.

قىر قازاعى ءۇشiن ەڭ قۇتتى مەكەن – قىس قىستاۋى. جايلاۋ قىزىق پەن قىزدىرمانىڭ ۋ-دۋىمەن بiلiنبەي وتە شىعادى.

«اۋەز بەن سامارحاننىڭ قىستاۋى – ءبورiلi توبە. ونىڭ قاسيەتi – قاتتى قىس، قالىڭ قاردا مالىن امان ساقتاپ قالاتىن اياققاراعان، بۇيرەكقاراعان دەپ اتالاتىن بۇتالى، قاراعاندى جەرلەردە. اۋماعى وتىز-قىرىق گەكتارداي. ول ارادا كوكتەمە ىلعالدى كوپ ۇستايدى دا بەتەگە، تەپسەڭ ۇيىسىپ شىعادى. قىستىكۇنi سيىر، تۇيە سياقتى مالدار سول قاراعان، توبىلعىنىڭ اراسىندا جاتادى. اياققاراعاننىڭ ورتاسىندا 67 گەكتارداي قارا توپىراقتى جەرگە اۋەز ءۇي-iشiمەن ەگiن سالىپ، جىل سايىن استىق باستىرادى».

سول اۋىلدىڭ وزiندە وسكەن ءماجيت ديحانباەۆ ءۇشiن بۇل جاي ەستەلiك قانا ەمەس، ءوزi باسىنان كەشكەن، كوزiمەن كورگەن جانە ماڭدايى تەرلەپ جۇمىس iستەگەن ۇيرەنشiكتi تiرشiلiكتiن قام-قاراكەتi.

ەندى ۇلى جازۋشىنىڭ ءومiرiن ءومiر بويى سارىلا زەرتتەگەن، مۇحتاردىڭ كوزi تiرiسiندە ىقىلاس-پەيiلi قۇلاعان جازۋشى كامەن ورازاليننiڭ جيناعان دەرەگiنە كەزەك بەرەمiز:

«نۇرجامال ەسكiشە وقىعان ەكەن. قالا ءتارتiبiندە سالىنعان ارقات بەكەتiندە تۋىپ-وسكەندiكتەن بولار، باسقا قىزدارداي بۇيىعى، ۇيالشاق بولمايدى، اشىق-جارقىن، تۋراشىل، كiشiپەيiل ءارi اجارلى ادام بولعان. اۋەزدiڭ ۇلكەن ءۇيiندەگi دiءناسiل سياقتى بەدەلدi ءبايبiشەنiڭ جالعىز بالاسىنىڭ ايەلi بولعاندىقتان، ەركiن وسكەن كورiنەدi. نۇرجامالدان: قورلىقا، راحيا، كۇلسiم، زۇبايلا، مۇحتار، ءۇميا تۋعان. ءۇميا قازiر الماتىدا تۇرادى. (1989 جىلى قايتىس بولدى – ت. ج.) مۇحاڭنىڭ باسقا اپالارى جاستاي قايتىس بولادى. قازاق ورتاسىندا ەڭ مادينەتتi سانالاتىن اباي اۋىلىنىڭ ادامى بولۋعا اركiم-اق تالپىنعان. ومارحان دا اباي اۋىلىن جاعالاپ، ونەر قۋعان جاستاردىڭ بiرi بولعان. دومبىرا تارتىپ، ولەڭ ايتۋعا، كورiپ-بiلگەن، ەستiپ قالعان جايلاردى مانەرلەپ، ورامدى بايانداۋعا تالپىنعان. اۋەز مۇحتاردى بەس جاسىنان باستاپ ءوزi وقىتا باستايدى. مۇنداي ادەت اباي اينالاسىنداعى اقساقالداردىڭ كوبiنە ءتان قاسيەت. ويتكەنi, ولار بالاسى ەرتەڭ مولدا الدىنا بارعاندا ەشتەڭە ۇقپاي جۇرسە، “ابايدان ۇيات بولادى” دەپ قىسىلادى ەكەن.

مۇحتاردى وقۋعا ءوزi ازiرلەگەن اۋەز ونى العاش رەت 1904 جىلى كۇزدە “بۇزىلعانتام” دەگەن جەردە وقۋعا بەرەدi. “بۇزىلعانتام” – جيدەبايدىڭ تەرiستiك جاعىندا، ەسەنباي جىراسىمەن قاتار جاتقان قونىس اتى. جازعىتۇرىم جانە كۇزدە قۇنانباي اۋىلى مەكەن ەتەتiن بۇل جەردەن زەرە ءوز بالالارىنىڭ قارا سۋىقتان توڭباۋى ءۇشiن ەرسiءلى-قارسىلى ەتiپ ءۇش بولمەلi ءۇي سالدىرعان. ەل جايلاۋعا شىققان كەزدە بۇل ءۇي يەسiز قالادى دا، جۇرگiنشiلەر، ۇرى-قارىلار ونى ءبۇلدiرiپ كەتەدi. جىلدا تۇزەتسە، جىلدا سولاي بۇزىلىپ قالادى. سوندىقتان دا ول قونىس – بۇزىلعانتام اتالعان. ەڭ العاش اباي دا وسى بۇزىلعانتامدا ساباققا باردى. سودان كەيiن جىل سايىن بۇزىلعانتامعا كەلگەندە بالالاردى وقۋعا بەرۋ تارتiپكە اينالىپ كەتەدi.

مۇحاڭ دا سول ارادا مۇرسەيiت بiكi بالاسىنان ساباق الادى. مۇرسەيiت – ابايدىڭ حاتشىسى، جان-جاقتى ونەر يەسi بولعان ادام. ول ءوز شاكiرتتەرiنiڭ قولىن جاتتىقتىرۋشى ءۇشiن ولارعا ۇنەمi اباي ولەڭدەرiن كوشiرتكەن جانە سول ولەڭدەردi جاتتاتقان. قازiر اباي اۋدانى مۇحتار اۋەزوۆ سوۆحوزىندا تۇراتىن مۇرسەيiتتiڭ بالاسى راقىمباي اقساقال (1886 جىلى تۋعان) بىلاي دەيدi: “جاسىمنىڭ ەسەيگەنiنە قاراماي اكەم مەنi جىلدا وقىتاتىن. مۇحتارمەن دە بiرگە وقىدىم. مۇحتار باسقا بالارداي اكەمنەن قاشپايتىن. ءالi ەسiمدە، اكەم جىلدا العاشقى ساباعىن باستاعاندا “ابايدى بiلەسiڭدەر عوي. اباي دەگەن ءسوزدi جازىپ ۇيرەنەمiز”، – دەپ باستاۋشى ەدi» («سەمەي تاڭى»، 17. 11. 1967 ج.)

جەردiڭ دە، ەلدiڭ دە جاعدايىن جاتقا بiلەتiن ۇستاز اعانىڭ كامەن ورازاليننiڭ مۇحتاردىڭ ءومiرi تۋرالى “ابايدان سوڭ” اتتى ۇشتاعان رومانى جازۋشىنىڭ بەينەتتەنiپ ءجۇرiپ تاپقان زەينەتi. كوركەم شىعارما بولعاندىقتان دا بiز بۇل شىعارماعا ەشقانداي سiلتەمە جاسامادىق. ەكiنشiدەن: كامەن ورازاليننiڭ بiرiنشi كiتابىنا قاتتى قيانات جاسالىپ، “الاشوردانىڭ” مۇشەلەرi, سولاردى جاقتادى دەگەن بايبالامنىڭ ناتيجەسiندە تۇراعۇل، كوكباي، شاكەرiمنiڭ اتتارى وزگەرتiلدi, وقيعانى وزگەگە تەلiپ جازۋعا ءماجبۇر بولدى. تاۋەلسىزدىكتەن كەيiنگi باسىلىمىندا قالپىنا كەلتىرۋگە دارمەنى جەتپەدى. سوندىقتان دا ك. ورازاليننiڭ ماقالالارىنا عانا جۇگiندiك. جوعارىداعى پiكiرiنە وراي، مىناداي سۇراق قويعىمىز كەلەدi. 1904 جىلى اباي قازا بولدى. بۇل قارالى جىل. سوندىقتان “بۇزىلعانتامداعى” مەكتەپكە شاكiرتتەردi جيۋ كۇماندi جاي. ەكiنشiدەن: جيدەباي مەن ءبورiلiنiڭ اراسى 100 شاقىرىمداي جەر. جەتi جاسار مۇحتاردىڭ بارىپ قايتۋى قيىنعا سوعادى. ءۇشiنشi: راقىمباي مۇرسەيiتۇلىنىڭ اۋىلى – قاسقابۇلاقتىڭ ماڭىندا، بورiلiگە جاقىن. سوندىقتان دا مۇحتار ساۋاتىن بۇزىلعانتامدا ەمەس، ءوز اۋىلىندا اشقان. وسى تۋرالى جازۋشىنىڭ ءوزi:

«وقۋدى بەس-التى جاسقا كەلگەن سوڭ ءوزiمنiڭ ۇلكەن اكەمنەن وقي باستادىم. سول كiسiنiڭ الدىنان حات تانىپ، ءتۇبi وقيتىن بولعان سوڭ 9-10 جاسىمدا اكەممەن بiرگە تۋىسقان اعام قاسىمبەك قاسىنا الىپ، باسىندا بiر جىل سەمەيدەگi قامالي دەگەن حازiرەتتiڭ مەدرەسەسiندە مۇسىلمانشا وقىتتى دا، ارتىنان ورىسشاعا بەردi. ورىس وقۋىنا اۋەلi ءوزi دايىندادى. سودان كەيiن بiر قىس ەل iشiندەگi اۋىلناي شكولدان، ءابiش قاسەنوۆ دەگەن سەمەي سەمينارياسىن بiتiرiپ شىققان قازاق ۋچيتەلiنەن وقىپ، كەلەسi جىلى سەمەيدiڭ “5 كلاسنىي گورودسكوي ۋچيليششەسiنە” ءتۇستiم. سودان ءارi مەكتەپتەگi وقۋ ءتارتiپپەن كەتتi. قالاعا بارىپ وقي باستاعانعا شەيiن اۋىلدا وتكەن بالالىق ۋاقىتىندا اكەلەرiمنiڭ ۇنەمi وقىتاتىنى اباي ولەڭدەرi بولاتىن. ول كەزدە ەلدiڭ باستى ادامدارى بالالارىنا وقىتۋ ءۇشiن اباي كiتابىن، بەلگiلi كiتاپ كوشiرگiش مولدالارعا اقشا بەرiپ ادەيi جازعىزىپ الاتىن.

مەن بەرi كەلiپ، ەس بiلگەن زامانعا شەيiن كوشiرۋشiلiكپەن كۇن كەشكەن كiسi – مۇرسەيiت دەگەن مولدا ەدi. ول سونى كاسiپ قىلىپ العان. ابايدىڭ قارا ءسوزi مەن ولەڭiن تۇگەل كوشiرiپ بەرگەنiنە بەس تەڭگە اقى الۋشى ەدi. بiر جىل جازعىتۇرىم ءوز اكەم “اباي كiتابى كەلدi” – دەپ ءوزiمدi كوپ ۋاقىت بiر ۇلكەن قىزىق سىي بەرەتiندەي دامەلەندiرiپ ءجۇرiپ، اياعىندا قار كەتiپ، اق شىعىپ كەلە جاتقاندا سول كiتاپتى اكەلدi. سوندا ەل قىستاۋدان كوشكەنشە كۇندiز-ءتۇنi ءوزi ۇيدە بولعان ۋاقىتتا اباي ولەڭدەرiن جاتتاتىپ، سونى ىلعي ايتقىزىپ، تىڭداپ، جاقسىلاپ جاتتاپ الماعان جەرلەرiمدi قايتادان وتىرعىزىپ، قايتا جاتتاتۋشى ەدi. ابايدىڭ ولەڭiن جاقسى كوردiم. ءبارiن ۇقپاسام دا ۇيقاسىنىڭ ءوزi دە قىزىقتىرعانداي اسەر ەتەتiن. بiراق اكەم ىلعي جاتتاۋعا بەرگەندە قايداعى ۇزاق، قيىن سوزدەرiن بەرەتiن. سونىڭ iشiندە “ات سىنىنان” باستاپ “اللانىڭ ءوزi دە راس، ءوزi دە راس” – دەگەن ولەڭدەرiن جاتتاعانىم ەسiمدە بار. بiر ۋاقىت “ماسعۇتتى”، “ەسكەندiردi” دە جاتتاتتى. سول جازعىتۇرىمداي اۋىر سالماق كورگەن ۋاقىتىم جوق ەدi. بۇرىن شارۋا iستەپ، مال باعىپ، ءتارتiپتi ەڭبەككە سالىنعان جەرiم دە جوق بولاتىن. ۇيتكەنi بiر شەشەدەن جالعىز ەركەك بالا بولىپ، ۇلكەن شەشەمنiڭ قولىندا وسكەن ەركەلەۋ بالا بولدىم. ءوزiمiزدiڭ داۋلەتiمiز ورتا، ياكي، ورتادان گورi جوعارىراق بولاتىن. ءوز اكەم دە بiر شەشەدەن جالعىز بولعان، ونىڭ ءۇستiنە ەركەك بالانى قىرىققا تامان جاقىنداعان كەزiندە، زارىعىڭقىراپ بارىپ كورگەن. سونىڭ ءبارi ماعان بەينەتسiز، توعىشار، ءۇي تەنتەك بالا بولىپ ءوسۋiمە قۇرىق بەرگەندەي بولىپ ەدi.

سونىمەن، ەڭ العاشقى “تiزەنi” ابايدان كوردiم. ولەڭiن كۇندiز دە، تۇندە دە جاتتادىم. اكەم جاتتاتىپ تىڭداعاننان باسقا ەشتەڭە قوسپايدى، كوپ ماقتامايدى دا، بiراق بiلمەسەم ۇرسىپ تا قوياتىن بولدى. اندا-ساندا اسا ۇلكەن ولەڭدi كۇن-ءتۇن جاتتاپ، زورلىقپەن عانا بiردەمە قىلىپ ايتىپ شىعاتىن بولعاندا، ءسۇيسiنiپ ماقتاعان بولادى. كەيدە شىن ىرزا بولعانى عوي دەيمiن، ءوزi قۇس اتۋعا شىققاندا قاسىنا ەرتiپ الىپ، اتقان قۇستارىن بەرiپ ۇيگە قايتارىپ: ء“وزiم كەلگەنشە پالەن ولەڭدi جاتتاپ قوي” – دەپ تاعى دا جۇك ارتاتىن. سونىمەن بiر قىس، بiر جاز ابايدى تۇگەلگە جاتتاپ شىعىپ ەدiم. بەرi كەلiپ، ورىس وقۋىنا كەلگەن سوڭ اباي الىستاپ قالدى»، – دەيدi.

بۇعان قاراعاندا بiزدiڭ پiكiرiمiز ورىندى سياقتى. سوندىقتان دا “مۇرسەيiت بiكەۇلىنىڭ مەكتەبiن بiتiردi” – دەگەننەن گورi, سول كiسiنiڭ ءدارiستi وقىتۋ ءادiسiن قولدانعان اكە مەكتەبiندە وقىدى دەۋ دۇرىس سياقتى ءارi شىندىققا دا سول جاقىن. سونىمەن ابايدىڭ حاتشىسى، ونىڭ كوشiرگەن ولەڭدەرi قىزدىڭ جاساۋ باسىنىڭ ورنىنا جۇرگەن، ۇلى اقىننىڭ شىعارمالارىنىڭ ساقتالۋىنا بiردەن بiر ەڭبەگi سiڭگەن مۇرسەيiت بiكەۇلىنىڭ وقۋ ءتاسiلiن يگەرۋ بارىسىندا مۇحتار ۇلكەن سىننان ءوتتi. اۋەز قارت نەمەرەسi مۇحتاردى دالا دانىشپانى ولەردەن بiر جىل بۇرىن، ءساۋiر ايىندا الىپ بارىپ، ابايدىڭ باتاسىن الادى. اباي وتىرعان ۇيگە: ء“دiناسiل اجەنiڭ “قوڭىر قوزىسى عوي بۇل” – دەپ ماعاۋيا ەرتiپ كiرسە كەرەك. اباي مۇحتاردى وزiنە شاقىرىپ، ماڭدايىنان سيپاپتى. يiسكەمەگەن، سيپاپتى. بالاعا سۋىق بولعان ۇلى اقىن. بiراق مۇحتارعا جىلى ۇشىراپ، ىقىلاسىن اۋدارىپتى. وعان اۋەز اتاسىنىڭ “ميىن اشىتىپ” جاتتاتقان ولەڭدەرiنiڭ دە شاراپاتى تيگەن جانە ماعاۋيانىڭ تiلەگiن ەكi ەتپەيتiن كورiنەدi.

كiم بiلسiن، مۇحتاردىڭ – مۇحتار بولۋىنا باسىنان سيپاعان سول بiر مەيiرiم-قايىرىمى مول، ىستىق الاقاننىڭ جىلۋى دا اسەر ەتكەن شىعار. باتانى العان سوڭ، iس بiتتi دەپ ويلاعان بالا سودان كەيiن مiنەز كورسەتسە نەسi ايىپ. قالاي دەگەنمەن دە ۇستiنە ۇلكەن ادامنىڭ ءوزi رۇقساتسىز كiرە المايتىن ابايدان باتا الۋى، التى جاسار بالا ءۇشiن ۇلى ولجا ەدi.

دانا مەن بالا بiر-بiرiن وسىلاي كورەدi.

«مۇحتار ابايدىڭ ءوزiن دە بوساعادان سىعالاپ كورگەن ەمەس. ابايدىڭ ءوز بالالارى مەن نەمەرەلەرiنە ەرە ءجۇرiپ، ەركiن كورگەن. كەڭ ماڭدايلى، كوزi باقىرايعان، جۋان شال سەگiز-توعىزعا (التى-جەتi بولۋى كەرەك – ت.ج.) كەلگەن جاس بالادان الدەقانداي ونەر كۇتكەندەي ءۇمiتتi كوزدەرiنەن مەيiرiم توگە جىلى قارايدى ەكەن. ابايدىڭ ءوزi شىعارمالارىمەن، پۋشكيننەن، لەرمونتوۆتان، كرىلوۆتان جاساعان اۋدارمالارىمەن مۇحتار بالا جاسىنان تانىس. ەل iشiندە قولجازبا كۇيiندە تاراعان، جاستار اراسىندا انمەن ايتىلاتىن. 1905 جىلى بiرiنشi رەت قازاندا باسىلىپ شىققان، ۇزاتىلاتىن قىزدار جاساۋىنىڭ باسى بولىپ تا تاراي بەرگەن اباي شىعارمالارى (قازiر پەتەربۋرگتەگi باسىلىمنان بۇرىن ابايدىڭ قازان قالاسىندا شىققان كiتابى بار ەكەنi انىق بولىپ وتىر – ت. ج.) بولاشاق جازۋشىنىڭ ىستىق جۇرەگiنە قۇيىلا بەرگەن، قۇيىلا بەرگەن. بۇل “ايتتىم سالەم قالامقاس” پەن ء“تاڭiرiم قوسقان جار ەدiڭ سەن” (تاتيانانىڭ ءانi) بۇكiل ارقا ەلدەرiنە كەڭ تاراپ كەتكەن كەزi. مىسالى، قيىر شەتتە جاتقان بiزدiڭ ەلدەرگە وسى ولەڭدi ءوز اندەرiمەن تاراتقان بەكە دەگەن ءانشi قارت ءالi تiرi, وسى كۇنi قىزىلجاردا تۇرادى» (عابيت مۇسiرەپوۆ).

مۇحتار ۇلى اقىننىڭ باتاسىن العاننان كەيiن بiر جىل وتكەن سوڭ اباي دۇنيەدەن قايتتى. بالاشاقپاقتىڭ قارا جامىلعان ادامنان قابىرعاسى قايىستى. سولاردىڭ اراسىندا ات قويىپ، باۋىرىمداپ كەلگەندەردiڭ iشiندە اۋەز اتا دا، ومارحان اكە دە بار ەدi. ول كورiنiستi قوزى كوش جەردەگi ءدوڭ باسىنان جەتi جاسار مۇحتار دا قامىعا كورiپ تۇردى. اباي اۋىلى قارا جامىلدى. ەندi ول ءۇيدiڭ بالالارى تايعا مiنiپ جارىسپايدى، وزەندi بويلاپ ۇيرەك-قاز قۋمايدى، ەرتەگi ايتپايدى، اسىق وينامايدى. ونىڭ سەبەبi, بىلتىر باسىنان سيپاپ: “اجەسiنiڭ قوڭىر قوزىسى وسى ەكەن عوي. اتاڭنىڭ كوڭiل قۋانىشى، ەلiڭنiڭ ۇلى بول” – دەپ باتا بەرگەن، ءوزi ولەڭiن جاتقا بiلەتiن اباي اتاسىنىڭ قازاسى ەكەنiن بiلدi.

اباي سياقتى ۇلى ادامنىڭ ءومiرiنiڭ ءار كورiنiسi – ۇلكەن تاعىلىم. ول تۋرالى ايتىپ بەرەتiن ادامدار كەلمەس ساپارعا اتتانعان. سول بiر اياۋلى اقىننىڭ بەينەسi ەمiس-ەمiس ەلەس كۇيiندە ەسiندە قالعان اقىليا (اقىش) جانە ماكەن تۇراعۇل قىزدارىنىڭ ەستەلiگi – اباي قازاسى مەن ونىڭ سەبەپتەرiن اشاتىن ەڭ سوڭعى كۋالiك ءسوزدiڭ بiرi. ساقارا توسiندەگi ەڭ بiر اۋىر وقيعا تۋرالى اڭگiمەنi تولىقتاي ۇسىنىپ وتىرمىز. بۇل جايدى بiلمەي مۇحتاردىڭ تانىم جولىن تارازىلاۋ دا مۇمكiن ەمەس.

اقىليا تۇراعۇل قىزى: «– اكەم ولگەندە مەن ءتورت جارىم جاستا بولاتىنمىن. ەسiمدە قالعانى: ۇزاق ۋاقىت بويى قارالى جىلاۋ، باۋىرىمداعان داۋىس ۇزiلمەدi. سودان 40 كۇن بۇرىن ماعىش (ماعاۋيا) قايتتى عوي دۇنيەدەن. سوندا اباي اكەم تاڭەرتەڭ ەل كەلگەندە باسىن كوتەرiپ وتىردى دا، كەشكە جۇرت تارقاعاندا تەرiس قاراپ، كەرەگەگە بەتiن بەرiپ جاتىپ الاتىن. تۇراش اعام: “ارعى-بەگi تۇقىمىمىزدا قۇسالى ەشكiم بولعان جوق ەدi. اباي اعامدى قايعى اكەتتi” – دەيدi. 1904 جىل جالپى جۇرتقا اۋىر بولىپتى. ەلدi جۇت جايلاپتى. باۋىرىم جەبiرەيiل سوندا بەسiكتە. ول تۋعاندا تۇراعۇل، ماعاۋيا اعالارىم اقشوقىدا ەكەن. رازاق (مۇحتاردىڭ اعاسى – ت. ج.) ءسۇيiنشi سۇرايىن دەپ بارسا، ماعىش جوق. توردەگi ۇيدە بۇركەنiپ سىرقاتتانىپ جاتقان مارجان تاتەمدi (ماعاۋيانىڭ ايەلi) كورمەي شىعىپ كەتiپتi. ول كiسi سوڭىنان قاتتى رەنجيدi. جولدان ەرەجەپ دەگەن ەتi تiرi جiگiت قوسىلىپتى. ونىڭ اكەسi قۇنانباي تۇسىندا كاۆكازدان كەلiپتi دە قازاقباي اتانىپ كەتiپتi. جيدەبايعا كەلگەندە اباي اكەم “سۇيiنشiگە” ات اتاپتى. سوندا رازاق:

– ەڭبەك – ەرەجەپتiكi. اتتى سوعان ارناڭىز. جولىمدى بەردiم. مەن ءوزiڭiزدiڭ اتىڭىزبەن شاۋىپ حابارلادىم. ولسە قۇنى جوق. ال، مىنا ەرەجەپ، ءوز اتىمەن شاپتى، – دەگەندە:

– جوق، قۋانىش سەنiكi. ال ەرەجەپكە تاي اتادىم، – دەپتi.

بiردە داستارقان باسىندا وتىرعاندا جەبiرەيiل تىرباڭداپ اكەمە ۇمىتى-لىپتى. اباي اكەم قۋانىپ:

– وسىنىڭ كەۋدەسi وزiمە تارتقان. كوردiڭ بە ماعان ۇمىتىلادى، – دەپتi. سوندا:

– جوق، داستارقانداعى كامپيتكە تىرباڭدايدى، – دەگەندەرگە:

– جوق، وعان ەمەس، ماعان قاراپ تۇر. مەنiڭ كوزiمە بالا تۋرا قاراي الماۋشى ەدi. مىناۋ سەسكەنبەيدi, – دەپتi. 

ءومiر دەگەن قيلى-قيلى، قاتپار قاتپار. ماعىشتىڭ قىرقىندا اباي اكەم قايتتى. ونىڭ قىرقىن سەمەيدە بەردi. ەسكi سەمەيدi ايتامىن. سول كۇنi اقىلباي اعام دا ماڭگiلiككە كوز جۇمدى. تۇراش اعام اڭگiمەسiندە ايتۋشى ەدi. اباي اكەمنiڭ قىرقىن توعالاق رۋىنا سiڭگەن نەگiزگi كەرەي بەكبايدىڭ ءۇيiندە وتكiزگەن. سوندا اقىلباي زiكايiل، تۇراعۇل اعالارىم سەرگۋ ءۇشiن مونشاعا ءتۇسiپتi. اقىل اعا:

– مونشا جاقسى ەكەن عوي. ەتiم بوساپ، سەرگiپ قالدىم، – دەپتi.

تۇندە بiر باستىعىرلىققان دىبىس شىعىپ، تۇراعۇل اعا ويانسا، اقىل اعا ءجانتاسiلiم بەرiپتi. ول كەزدە ەسكi سەمەيدەن – جاڭا سەمەيگە پاروم ارقىلى ادامنىڭ سۇيەگiن وتكiزبەيدi ەكەن. سوعان قاراماستان، تاڭعى بiرiنشi كەزەكپەن اقىلباي اعانىڭ سۇيەگiن بەرگi جاعاعا وتكiزگەندە، قالىڭ ەل تاڭ قالىپتى.

– ابايدىڭ ارتى ءالi ولمەگەن ەكەن-اۋ، – دەپتi.

سودان اباي اكەمنiڭ ارتىندا تۇراعۇل شاڭىراق يەسi بولىپ قالدى».

ماكەن تۇراعۇل قىزى: « – شىراعىم، قانشا دiلمار بولسام دا، ساعان اكەم تۋرالى (اباي), ونىڭ ولەڭ پاتشالىعىنداعى ونەگەسi ءجونiندە، ونەر قۋعان ۇرپاقتارى جايىندا تۋعان اكەمدەي سەزiلەتiن قامقور دا اسىل اعا مۇقاڭ بارىسىندا “كوڭiلiمدە كiر قالدىرماي” تۇگەل ءسوزدiڭ ءتۇبiن قوسىپ ايتىپ بەرە المايمىن-اۋ. ونىڭ ءوزi بiر الەم عوي. بiر-بiرiنە ۇقساس تا، ۇقسامايتىن دا جاندار ەمەس. ارقايسىسىنىڭ جۇرەك تەرەڭiنە ءۇڭiلiپ، ىستىق لەبiن سەزiنۋ باراڭ تارتىپ، ەگiلگiش بولعان كارتەڭ كوڭiلگە دە وسال تيمەس. ايتسا – ءسوز دە، ءۇزiك-ءۇزiك وقيعا دا تابىلادى. بiراق وقيعاسى دا، ءمان-مازمۇنى دا، تاقىرىبى دا “قيىننان قيىسىپ”، بiر-بiرiن تولىقتىرىپ، ءوزارا ساباقتاسپاعان سوڭ اڭگiمەنiڭ شىرقى بۇزىلىپ، قيۋى قاشادى. ادامعا دا الا-قۇلا اسەر ەتەدi. سوندىقتان دا، مەن ءوزiمشە iشتەي جۇيەلەپ الايىن. سابىر ەت، شىراعىم...

وسى اڭگiمەمiزدi باسىنان، ياعني، اكەمنەن – ابايدان سۋىرتپاقتاساق قايتەدi. سوندا ۋاقىت iزiمەن ءجۇرiپ وتىرامىز. ءبارi دە رەت-رەتiمەن جول-جونەكەي اڭگiمەمiزگە قوسىلىپ، نە قالىپ وتىرادى. مەن، شىنىن ايتۋ كەرەك قوي، اكەمدi كورگەن جوقپىن، ول تۋرالى تۇراش (تۇراعۇل) اعامىزدىڭ ايتىپ وتىرعان اڭگiمەسiن كوپ تىڭدادىم. ول كiسi مەنiڭ كوڭiلiمدi قالدىرمايتىن. ءان ۇيرەتiپ، جانىنا جاقىن تارتاتىن. بiراز اڭگiمە اقىش اپكەمنiڭ بايانداۋىمەن وقىرماندارعا تانىس قوي. سوندا دا...

راس، اقىش اپكەم ايتقانداي، اكەم (اباي) التى ايلىق جەبiرەيiلدi ەرەكشە ۇناتىپتى. تiپتi, ماعاۋيا اعانىڭ قازاسى كەزىندە داستارقان باسىندا جەبiرەيiل اكەمە ۇمىتىلا بەرiپ، تالپىنىس جاساپتى. سوندا اكەم:

– وجەتiن-اي. مەندە قانشا عۇمىر قالدى دەيسiڭ. اقىلىمدى تىڭداماسا دا، الدىمنان ءدام تاتسىن. تiلiم دارىسىن، – دەپ بوبەكتi قولىنا الىپ، مەيiزدi تiلiمەن تالعاپ، جەبiشكە بەرiپتi.

اكەمە بالا ەمەس، ۇلكەن ادامدار تۋرا قاراي المايدى ەكەن. سول كۇنi ماعاۋيانىڭ قىرقىن بەرەردەن بiراز بۇرىن:

– تۇقا، (تۇراعۇلدى اكەمنiڭ اۋىلى سولاي ەركەلەتiپ اتاسا كەرەك) سەن بەل شەشپەگەلi اي بولدى. ءۇش كۇن مۇرسات. اۋىلىڭا بار، – دەپتi اباي اتامىز.

سول ساتتە تۇراعۇل اۋىلعا اتتانىپ كەتiپتi دە، ەكi كۇن وتكەندە كوڭiلi ەلەگiزiپ، مازاسىزدانىپ، الدەنەگە ەلەڭدەي بەرiپتi. اكەمنiڭ ءۇيiنە جەلە جورتىپ كەلiپتi. ەسiكتەن كiرە بەرگەندە، تۇلا بويىنا دiرiل ءجۇرiپ، تiتiركەنiپ كەتiپتi. اكەمنiڭ بەتi قىزارىپ، جانارىنىڭ جيەگiندەگi قىزىل سىزىعى قان قىزىلدانىپ، باسى مويىنىمەن تۇتاس iسiنiپتi. اۋىر كۇرسiنiپ، ەرەكشە بiر نازبەن تۇراشقا:

– تۇقا، ساعىندىردىڭ، زارىقتىردىڭ، – دەپتi.

– ءوزiڭiز ءۇش كۇنگە مۇرسات ەتتiڭiز. مەن ەكi-اق كۇندە ورالدىم، اكە!

– ا، دەرتتi بولدىم عوي، – دەپ كۇرسiنiپ بەتiن بۇرىپ اكەتiپتi.

سوڭىنان سۇراستىرعاندا اياق استىنان اۋىرىپ، كوزi قانتالاپ، باسىنا iسiك ءجۇرiپتi. دەنساۋلىعى مىقتى، قۋاتتى ادام توسىن دەرتپەن ارپالىسىپ ءۇش كۇن جاتىپتى. بەتi نارتتاي قىزارىپ، وت-جالىن شاشىپ، تاقياسى باسىنا سيماپتى. تۇراش اعام، كەيiننەن سول وقيعانى ەسiنە الىپ: “ – ءوي سول بiر اتاۋسىز توسىن دەرت قازiرگi قان قىسىمى عوي دەيمiن. ماعاۋيانى قاتتى نازالانىپ ازا تۇتتى. ميىنا قان قۇيىلعان عوي. ءدال وسى دەرت. ءدارiگەرلiك سىپاتتارداعى جازعان بەلگiسi ۇقسايدى”، – دەگەنi ەسiمدە.

ماعاۋيانىڭ قىرقىن بەرگەن كۇنi اباي اكەم قايتىس بولدى. جاس شىبىقتاردى قيىپ ارباعا سالىپ، اكەمنiڭ سۇيەگiن جايلاۋدان قۇنانباي زيراتىنا قويۋ ءۇشiن ەتەككە تۇسەدi. 30 جiگiت قوسشى العان تۇراعۇل اعا جيدەبايعا جەتە بەرگەندە اربادا، سۇيەككە قارايلاپ وتىرعان ەل “كiشكەنە مولدا” اتاپ كەتكەن كiسi جۇرتتى توقتاتىپ:

– شىراقتارىم، اباي اعانى وسى جيدەبايعا وسپان زيراتىنىڭ قاسىنا قويايىق. باسىنا تولعان iرiتكi قان اقىرەتكە تاما باستادى، – دەيدi.

وتىز جiگiت قابiر قازىپتى. استىنان جاقپار تاس شىعىپتى. سونى قاشاپ وتىرىپ سۇيەكتi قويىپتى. “باسىنىڭ بiر تامىرى جارىلىپ، ەت پەن تەرiنiڭ اراسىنا قان ۇيىپ قالسا كەرەك”، – دەپ تۇراعۇل اعا ءوزiنشە بولجال جاسايتىن.

مەن اناۋ جىلدارى اكەمنiڭ (ابايدىڭ) باسىنا ەسكەرتكiش تۇرعىزامىز دەگەندە سەمەيگە باردىم. مۇقاڭ دا بiزبەن بiرگە جۇرمەكشi ەدi, ماسكەۋگە شۇعىل شاقىرۋمەن ءجۇرiپ كەتتi. سوندا قابiردiڭ جان-جاعى شىنىندا دا تاس ەكەن. زادى، اۋانى iشكە جiبەرمەسە كەرەك، iشi قۇرعاق ەكەن. تۇراش اعايدىڭ اكەمە تiكەلەي قاتىستى ايتقان سوزدەرi وسى، شىراعىم.

كوزi تiرiسiندە اباي اكەم جاس جەتكiنشەكتەردiڭ اياق الىسىن باقىلاپ، iلتيپات بiلدiرiپ وتىرادى ەكەن. ءاسiرەسە، كاكiتاي ىسقاقوۆقا ەرەكشە ىقىلاس قويىپتى. ول ورىسشا حات تانىپ، سەمەيگە بانكi مەكەمەسiنە ورنالاسىپتى. ونىڭ بۇل قۋانىشىنا ورتاقتاسىپ اكەم دە (اباي) سەمەيگە كەلiپتi. كاكiتاي قىزمەتتەستەرiن رەستورانعا قوناققا شاقىرىپ، تۇراش اعامدى كiسi كۇتiسۋگە سۇراپتى. سوندا:

– بالالار! تۇقا، بۇل اۋىل قوناعى ەمەس. قول قۋسىرىپ، تاباق ۇسىناتىن. ولار سىنشىل، تاكاپپار. ءوزiڭدi ۇستا، توسىلما. قىزمەتكەرلەر شامپان، كونياك iشەدi. ەكەۋiڭ دە، ءوز قوناعىڭ بولعان سوڭ ءدام تاتارسىڭدار. ايتپەسە، مادەنيەتسiزدiككە سانالادى. تەك، اقىلىڭ ورنىندا بولسىن. ارالاسىپ وسكەندەرiڭ جاقسى، – دەپتi.

قوناقتان تۇنگi ءۇشتiڭ مولشەرiندە كاكiتاي مەن تۇراش اعام قايتىپ ورالسا، اكەم قازاق ۇيدە شامنىڭ جارىعىمەن كiتاپ وقىپ، اندا-ساندا جازىپ وتىر ەكەن. اكەم قازاق ەلiنiڭ شىعۋ تەگi “قازاق” دەگەن ءسوزدiڭ اتاۋى، كونە مادەنيەتi, تiلi, شەجiرەسi جايىندا كوپ iزدەنiپ، سوڭىنا تۇسكەن. سەمەيدەن قولىنا ناقتى، كەڭ ماعلۇمات بەرەتiن تاريحي دەرەكتەر iلiكپەگەن. شاعاتاي، پارسى، اراب تiلiندەگi جازبالاردىڭ سۇرلەۋiن كوپ سۋىرتپاقتاعان. اقىرى بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرەتiن دەرەكتەر ورتا ازيا، گرەك، تۇركيا، اراب، ءۇندi ەلiندە كەزدەسەتiنiنە كوزi جەتiپ، ونەر عىلىمعا تالپىنعان، زەرەك، ادال iنiسi شاكارiمدi قاجىعا بارۋعا جۇمساپ تۇرىپ:

– مەن سەنi پايعامبار جولىنا جۇمساعاندا، عىلىم جولىنا نۇسقايمىن. جولدا كونەدەن جازبا ماعلۇماتى بار كونە قالا، ەجەلگi ەل كورەسiڭ. قازاق حالقىنا قاتىستى دەرەك جينا. ساياحات – ەل تانۋ. مەكە مەن باعدادتا عىلىم وردالارى بار. سونىمەن تانىس. شەجiرە iزدە، – دەپ وسيەت ەتiپتi.

كەنەتتەن كيلiككەن اباي قازاسى شاكارiمدi بiرەر جىلعا بوگەيدi. شاكارiمنiڭ دە مۇحتارعا اسەرi وتە كۇشتi بولدى”.

سول بiر قارالى جاز مۇحتاردىڭ بالا زەردەسiنە قاتتى اسەر ەتiپتi. 

(جالعاسى بار)

تۇرسىن جۇرتباي

Abai.kz