«ايەل بەينەسىنىڭ كوركەم ادەبيەتتە الاتىن ورنى تۋرالى العاش زەرتتەگەندەردىڭ ءبىرى د.مورداۆتسەۆ بولدى. زەرتتەۋشى ءوزىنىڭ «جاڭا كەزەڭدەگى ورىس ايەلدەرى» اتتى ەڭبەگىندە ايەلدەردىڭ ەر ادامدارداي يگىلىكتى ىستەرگە شاماسى كەلەتىنىن اتاپ وتەدى، ايەلدىڭ ەرلەرمەن تەڭ دارەجەدە بولۋىن ۋاعىزدايدى.

حIح عاسىردىڭ اياعىندا كوركەم ادەبيەتتە ايەلدەردىڭ تۇرمىس جاعدايى ارقىلى قوعام تسيۆيليزاتسياسىنىڭ، دامۋىن بايقاۋعا بولادى دەگەن كريتەري قولدانىلا باستايدى. ياعني قوعام دامۋىنىڭ بەلگىسى – سول قوعامداعى ايەل تۇرمىسى جاعدايمەن ولشەنەدى دەگەن يدەيانى ورىس ادەبيەتىندە ن.گ.چەرنىشەۆسكي «نە ىستەۋ كەرەك؟» دەگەن ەڭبەگىندە قولدانسا، ال قازاق ادەبيەتىندە 1917 جىلى م.اۋەزوۆ «ادامدىق نەگىزى – ايەل» اتتى تىرناقالدى تۋىندىسىندا قولدانادى.  

قازاق قوعامىنداعى ايەلدىڭ ورنى وتكەن عاسىردىڭ وزىندە وزگە مۇسىلمان ەلدەرىندەگى احۋالمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم  پروگرەسيۆتى، جاڭا تىلمەن ايتساق، دەموكراتيالىق تالاپتارعا جاقىن بولعانى بەلگىلى. الايدا، تاريحتىڭ جەلى تەرىس سوعىپ، قازاق ەلى وتارلىق قامىتىنا تاپ بولعان كەزەڭدەردە قالىڭ جۇرتتىڭ، اسىرەسە، ايەلدىڭ تاۋقىمەتى كوبەيە ءتۇستى. ايەل تەڭسىزدىگىنە قارسى كۇرەس ۇلت زيالىلارىنىڭ ۇلت ماقساتتارىنىڭ ءبىرى بولاتىن» [1, 5ب]. 

«قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن حالىقتى، ءتىپتى ادەبي-مادەني ءومىردى مىنبەشىل، بەلسەندى، توڭكەرىسشىل يدەيالار بيلەپ-توستەدى. اپەرباقان ساياسي يدەولوگيالار ادام رۋحىن باسىپ-جانىشتى. م. جۇمابايۇلى وسىنداي قۇيتىرقى «قىزىل يمپەريا» ساياساتىنان تىس، جەكە ادامنىڭ جۇرەك تۇبىندەگى اقىل-ويىنا ، سانا-سەزىمىنە سانالى تۇردە الەۋمەت ومىرىندەگى قاندايدا ءبىر تىرشىلىكتىڭ ءبىر بولشەگىن الەمدىك بارشا ادامزاتقا ءتان وي ورىستەن بولەكتەمەي، جالپى ادام بالاسىنا ءتان قاسيەتتەردى بەينەلەدى. اڭگىمە كوركەمدىگىنىڭ نەگىزگى ءتۇپ تامىرى دا وسىندا»[2,14ب]. 

«جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە ماعجان تۆورچەستۆوسىندا سۋرەتكەرلىك پسيحولوگيالىق ستيل تۇبەگەيلى ورنىقتى. 1922, 1923 جىلدارى اقىننىڭ «پەداگوگيكا» اتتى عىلىمي، «باتىر بايان»، «شولپاننىڭ كۇناسى»  اتتى كوركەم شىعارمالارى ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى جودەمەلەتە جارىق كورۋى ايتىلعانعا تولىق دالەل. ادام جان الەمىنە زەردەلەي ءۇڭىلۋ – بۇل شىعارمالارعا ورتاق قاسيەت. جانە اۆتورىنىڭ الدىنا ناقتىلى ماقسات قويىپ، پسيحولوگيزم سالاسىندا جۇيەلى ىزدەنىس سوڭىنا تۇسكەنىنە ايعاق [3,279ب].     

«شولپاننىڭ كۇناسى» اڭگىمەسى 1923 جىلى «شولپان» جۋرنالىنىڭ № 4, 5, 6, 7, 8 ساندارىندا جاريالانعان. شاعىن اڭگىمەدە وي كوپ، ۇلكەن پروبلەما بار. شولپان – جاساندىلىقتان ادا، رياسىز شىندىقپەن بەينەلەنگەن وبراز.

 اڭگىمە سول كەزدىڭ جالاڭ ۇگىتى مەن ناسيحاتىنا ەش مويىن بۇرماعان، شاعىن جانردىڭ ناعىز كوركەم ۇلگىسىن كورسەتەتىن شىعارما. اسىرەسە ماعجاننىڭ ادام جانىنىڭ پسيحولوگيالىق قاتپارلارىن شىنايى اشىپ بەرگەن ، ءنارى مول ، قۋاتى كۇشتى، ايشىقتى جازىلعان «شولپاننىڭ كۇناسى» اڭگىمەسى قازاق پروزاسىنا جاڭا باعىت سىلتەگەندەي بولىپ ەدى. بىراق جازۋشىلىردىڭ كوبى ول جولدى تاڭداپ العان جوق. مۇحتار مەن جۇسىپبەك قانا ءوز شىعارمالارىندا «شولپاننىڭ كۇناسىندەگى» تەرەڭ پسيحولوگيزمدى جالعاستىرا ءبىلدى.

بۇل ءتۇيىن پىكىر دە ماعجان جۇمابايۇلى اڭگىمەسىنىڭ بيىك تالعاممەن جازىلعاندىعىن دالەلدەي تۇسەدى. بالا ءۇشىن باقىتىن قۇربان ەتكەن كەلىنشەكتىڭ ىشكى رۋحاني دۇنيەسى وقىرماننىڭ كوز الدىنا اپ-ايقىن ەلەستەيدى. [2,5-6ب]

«اۆتور «شولپاننىڭ كۇناسى» اڭگىمەسىندە شىعارماشىلىق ەركىندىككە جەكەلەنگەن ايەل وبرازى ارقىلى، ونىڭ مىنەز-قۇلقىن، تابيعاتىن زەرتتەۋ، تانىپ-ءبىلۋ ارقىلى ايەلدىڭ ادامي-پەندەلىك سەزىم ارپالىستارىن كەڭىنەن قامتي جازۋ ارقىلى باردى. اڭگىمەدە ءبىر شولپاننىڭ بولمىس-ءبىتىمىن اشۋ ارقىلى جالپى ايەل زاتىنىڭ جان سەزىمىنە تەرەڭ شولۋ بار، سونىمەن بىرگە ادامنىڭ تىرشىلىك يەسى رەتىندەگى جان سىرىن ارشىپ، سول ارقىلى بارشا ايەلدىڭ باسىندا كەزدەسەتىن مىنەزدى، تابيعاتتى زەرتتەۋگە ۇمتىلۋ بار»[2,14ب].

 «شولپاننىڭ كۇناسى» اڭگىمەسى جانرى جاعىنان بۇل – پسيحولوگيالىق اڭگىمە. جان الەمىنىڭ قۇپيا سىرلارىن سارالايدى. اڭگىمەنىڭ باس كەيىپكەرى شولپان – ءار ءتۇرلى سىرتقى جاعدايلاردىڭ جانە ىشكى تولقىنىستاردىڭ ناتيجەسىندە ۇنەمى وزگەرىپ، ءۇردىس دامىپ وتىراتىن حاراكتەر. جازۋشى سول وزگەرىستەردى جان ديالەكتيكاسىن ءجىتى قاداعالاۋ جولىمەن كورسەتەدى. وسىنىڭ ارقاسىندا بالا كورۋ سياقتى قاراپايىم تاقىرىپ بيىك ادامگەرشىلىك ورەگە كوتەرىلىپ، ادامنىڭ قۇلىقتىلىعى، باس بوستاندىعى پروبلەمالارىنا ويىسادى»[2,15ب].

«كوركەم ادەبيەتتەگى پسيحولوگيزم تابيعاتى – عىلىمي، ادەبي ءمانى مول كۇردەلى ماسەلە. الەۋمەتتىك تالداۋدىڭ ءۇش ءتۇرلى ءمانىن اشىپ ايتاتىن ا. يەزۋيتوۆ: «بىرىنشىدەن، پسيحولوگيزم ءسوز ونەرىنىڭ تەكتىك بەلگىسى، اجىراماس قاسيەتى، كوركەمدىك كەپىلى ەسەبىندە كورىنەدى»، - دەپ، ماسەلەنىڭ ەڭ ءتۇيىندى تۇسىن ءجىتى پايىمدايدى. شىنىندا دا، ادەبيەت، ساياسات پەن عىلىم، ونەر نەگىزىنەن تابيعات، قوعام، جەكە ادامدار تىرشىلىگىن باقىلاۋ، توپشىلاۋ، وزگەرتۋ، جاڭارتۋ نيەتىن كوزدەيتىنى داۋسىز. سوندىقتان ولار سانسىز كوپ سالالىق وزگەشەلىكتەرىنە قاراماستان، بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپتاردىڭ ارمان-مۇراتىن، ماقسات-سەزىمىن  بىلدىرمەك. كوركەمونەر، ارينە، – وي مەن كوڭىلدىڭ اجىراماس وداعى. ءاربىر تۋىندى وندا بەينەلەنەتىن ءومىر سۋرەتتەرىنىڭ تولىمدىلىعى جانە شىنايىلىعىمەن باعالانۋعا ءتيىس. كوركەمدىك – شىنايىلىق بولسا، ونى ۇعىندىراتىن ءارى ۇعاتىن ادامدار جالپى ۇردىستەردەن وزگە جەكە سەزىمدىك اۋەندەردى تىڭداۋعا بەيىم. سوندىقتان، كوركەم شىعارماداعى ءومىر شىندىعىنىڭ ەڭ جوعارعى دەڭگەيى پسيحولوگيا زاڭدىلىقتارىمەن ساباقتاس. قاھارماننىڭ رۋحاني الەمىن، جان سىرىن جەتكىزۋ امال-تاسىلدەرىنىڭ جيىنتىعى نەمەسە يدەيالىق-ەستەتيكالىق، شىعارماشىلىق فەنومەن – پسيحولوگيزم»[4,3ب].سونىمەن قاتار پسيحولوگيزم كوركەم شىعارمانىڭ ۇلىلىعىن تانىتۋ ءۇشىن ماڭىزدى قىزمەت اتقارادى. بۇل جايلى زەرتتەۋشى ب. مايتانوۆ: «پسيحولوگيزمنىڭ نەگىزگى قىزمەتى – ومىرلىك شىندىق پەن كوركەمدىك شىندىقتىڭ جاندى تامىرلاستىعىن ساقتاۋ. بۇل رەتتە وسى قۇبىلىستىڭ ىشكى سالالارى ەسەبىندە دارالاۋ مەن جيناقتاۋ، ۇلتتىق، جالپىحالىقتىق، دەرەك پەن قيالداپ قوسۋ، اۆتور بەينەسى، شىعارمانىڭ زاتتىق قۇرىلىمى ىسپەتتى ءتۇرلى ماسەلەلەردىڭ ءوزارا ىقپال، اسەرى مەن تابيعي سينتەزىن اتاۋ كەرەك»[4, 4ب].

«م. جۇمابايۇلى شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشى عالىم شەريازدان ەلەۋكەنوۆ «شولپاننىڭ كۇناسى» اتتى اڭگىمە، ءسوز جوق، قازاق پروزاسىنىڭ كوركەم دامۋىنداعى ءىرى قادام، «باتىر بايان» پوەماسىن قوسقاندا، قازاق ادەبيەتى پسيحولوگيزم ادىستەرىنە ۇلتتىق پسيحولوگيا تۇرعىسىنان كەلىپ، جاڭاشا وي قورىتۋى كوڭىل اۋدارارلىق قۇبىلىس». [5,6ب]  

 «شولپانىنىڭ كۇناسى» اڭگىمەسىندە ايەل پسيحولوگيسىنىڭ كورىنىسى عانا ەمەس ۇلتتىق پسيحولوگيانىڭ بەلگىلەرىن كورە الامىز. سەبەبى، ادەبيەتىمىزدىڭ جاۋھار تۋىندىسى ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ  «شولپاننىڭ كۇناسى» اڭگىمەسىندە كوتەرىلگەن تاقىرىپ، سيۋجەتتىك ارقاۋدىڭ ءبىراز وزگەشەلىگى بار. اڭگىمەدە ءتۇرلى ماسەلەلەردىڭ سينتەزى ساباقتاسىپ جاتقانىنا دالەل  «ايەل تاعدىرى»، «وتباسى»، «وتباسى قۇندىلىقتارى»، «ۇرپاق جالعاستىرۋ»، «ۇلتىمىزعا ءتان تانىم-تۇسىنىك» سياقتى ءوزارا بايلانىستى ۇعىمدار ءبىر-بىرىمەن تامىرلاسىپ، ءبىر عانا شولپاننىڭ بەينەسى ىشكى سەزىمى ارقىلى  بەرىلۋىندە. وسىلايشا ۇلتتىمىزعا ءتان مىنەز بەن بولمىس، تانىم مەن پايىم  شاعىن اڭگىمەنىڭ نەگىزگى ارقاۋىنا، مازمۇنىنا اينالعان. شىعارمانىڭ مازمۇنىنا تەرەڭ ۇڭىلسەك اۆتوردىڭ ۇلتتىق پسيحولوگيزمدى تانىتپاق بولعان بىرنەشە ماڭىزدى تۇستارىن كورە الامىز.

بىرىنشىدەن،  ءداستۇرلى قازاق وتباسىلارىندا ەر مەن ايەلدىڭ قارىم-قاتىناسى وتە سىپايى بولىپ، سىيلاستىق پەن تۇسىنىستىككە قۇرىلعان. بۇل ارقىلى ەرلى-زايىپتىلار وتباسى بەرەكەسى مەن بىرلىگىن ساقتاپ وتىرعان.  الدىمەن، تۇراقتىلىققا سەبەپ بولاتىن نارسە – ەر مەن ايەلدىڭ وزدەرىنىڭ مىندەتتەرى مەن وتباسىداعى الاتىن ورنىن ءدال انىق ءبىلۋى. قازاقي تاربيە ارقىلى بەرىلەتىن بۇل قاسيەتتەر ءداستۇرلى قازاق وتباسىسىنىڭ باياندى، ۇلگىلى ءارى بيىك رۋحتى ۇرپاق وسىرۋىنە وڭ اسەرىن تيگىزگەن. اڭگىمەدەگى ەر-زايىپتىلاردىڭ جىبەكتەي جۇمساق قارىم-قاتىناسى شىعارمانىڭ العاشقى بولىمىندە شەبەر سۋرەتتەلەدى.

شولپان دەگەن جاس كەلىنشەك وتە باقىتتى. باعىنا وراي قۇداي وڭداپ تەڭىنە قوسىلدى. «مال ورنىنا ساتىلىپ، جانى سۇيمەگەن جانعا جار بولاتىن قازاقتىڭ سانسىز قىزدارىنىڭ ىشىنەن الدەقالاي ءوزىنىڭ سۇيگەنىنە تيگەن شولپان...» [6,91]. «وڭداي باقىت كەز كەلگەن قازاق قىزىنىڭ ماڭدايىنا ول كەزدە بىتە بەرمەگەنىن اۆتور ەسكەرتىپ وتكەن. شولپاننىڭ ورامال تارتىپ كەلىنشەك بولعان العاشقى ۋاقىتتا جاتسا-تۇرسا اللادان تىلەيتىنى – سول باقىتىن قايتسە دە امان ساقتاپ قالۋ. ءتىپتى كۇيەۋى مەن ەكى اراسىن بالادان قىزعانادى. بۇل تىلەك دەرتكە اينالىپ، ىشكە تۇسەدى، جان دۇنيەسىنىڭ تورىنەن ورىن تەبەدى»[3,282].  شولپان بەينەسى ارقىلى وتباسى بىرلىگىن ساقتاعان، قۇداي قوسقان قوساعىنىڭ باقىتىن ويلاعان ايەلدىڭ بەينەسىن تولىق سيپاتتاي بىلگەن. شولپان تەڭىنە قوسىلعان باقىتتى ايەل، ءداستۇرلى وتباسىنداعى ەرىن ارداقتايتىن ادال جار. وتباسىنىڭ التىن دىڭگەگى  ماحاببات ءۇشىن قۇربان جاننىڭ سەزىمىن مىنا جولداردان انىق ۇعىنا الامىز: «زادىندا بالانى جەك كورگەندىكتەن ەمەس، ەرىمەن ەكى ورتاسىنداعى جىبەكتەي نازىك ماحاببات ءجىبى ۇزىلمەۋ ءۇشىن، ەكى جاندى ءبىر-بىرىنە قوسا بىلگەن يماننان دا ىزگى ماحابباتقا باسقا ءبىر جان كەلىپ، جىك سالماۋ ءۇشىن بالا بولماۋىن تىلەپ ەدى شولپان» [6,91ب].

 «اۆتور ىشكى مونولوگ ارقىلى شولپاننىڭ جان دۇنيەسىن شەبەر بەينەلەيدى. «بالالى بولسام، ادەمى ءومىرىم بۇزىلادى-اۋ»، دەپ ويلايتىن ەدى شولپان...بالا تۋسا كۇيەۋىمەن ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا ءبىر تىكەنەك وسەتىندەي بولۋشى ەدى...قيۋلاسىپ قوسىلعان ەكى جاننىڭ اراسىنا جات ءبىر ءۇشىنشى جان تۇسكەن سوڭ، ەكەۋىنىڭ دە جالىندى، ەكپىندى ماحابباتى بۇلىنەر، باسەڭدەر، سۋىنار دەپ قورقۋشى ەدى شولپان.

 «ىشكى مونولوگ كەيىپكەر جان دۇنيەسىندە ابدەن تولىسقان ويدى بەينەلەيدى. شىنىندا دا، بۇل – ىشكى وي. سىرتقا ول تانىعىسىز وزگەرىپ شىعادى. وزىندەي جاس كەلىنشەكتەرمەن اۋلاقتا كەڭەسكەندە: «بالاسىز ءومىردىڭ قىزىعى جوق قوي»، - دەپ اۋزىمەن عانا ايتادى. اۋزى ايتقاندى قولى ىستەمەيدى. ىستەتكىزبەيتىنى ءىشى. ىشىنەن قۇدايعا «بالا بەرە كورمە!» دەپ جالبارىنادى»[3,282ب].          

اڭگىمەنىڭ «شولپاننىڭ كۇناسى» دەپ اتالۋىنىڭ وزىندە تەرەڭ ماعىنا جاتىر. بۇل جەردە كىنا مەن كۇنا دەگەن ۇعىمداردى اجىراتۋىمىز كەرەك.  «كىنا مەن كۇنا سينونيمدەر ەمەس، ەكەۋى ەكى جاعدايدا بەلگىلى بولاتىن دۇنيەتانىمدىق ۇعىمدار، ولاردىڭ باستى ايىرماشىلىعى سوندا، كىنا – ادام مەن ادامعا قاتىستى بولسا، كۇنا –ادام مەن جاراتۋشىعا قاتىستى، ناقتى ايتقاندا، اللا مەن ادام اراسىنداعى ماسەلە» [7,99ب].

ءماشھۇر-ءجۇسىپ دانالىعىنا سۇيەنسەك، كۇنا جايلى «كاف پەن نون» ولەڭىندە بىلاي دەيدى:

«الامىن كەيبىرەۋدى مەن جامباسقا،

سەرت قىلدىم تىرلىكتە ءبىر تالماسقا!

بىلسەم دە كۇنا ەكەنىن سوقتىعامىن،

اللانىڭ راقمەتىنەن (راحماتىنان) قۇر قالماسقا!

جالعاندا قىلعان كۇنام كوڭىلىمە توق،

قۇدايىم بار: نە عام بار، ۋايىمىم جوق.

«كۇناسىزبىن جالعاندا» دەپ وتكەننىڭ

ورنى – ازاپ ، اتى توزاق: قىپ-قىزىل شوق.

قالادى ءار قىزىقتان جامان قۇر(ى).

بوس ءوتىپ كوكتەم ۋاقىتى، جازعىتۇرى.

قولىنان كەلمەگەن سوڭ جاي جۇرەدى،

بولماسا تاۋبەسى جوق، بولماسقا ۇرى.

قاراعان كوز بەكەرگە قارامايدى.

شيكى ىشكەن اس بويىڭا تارامايدى.

باتىپ كۇنا قىلا الماس جۇرەكسىزدەر

قورقىپ، تاۋبە قىلۋعا جارامايدى»[8, 25ب].

ال شولپان كۇنا جاسادى ما، كىنا جاسادى ما دەگەن سۇراق پايدا بولادى. شولپاننىڭ كۇناسى قۇدايدان بالا بەرمە دەپ دۇعا ەتۋى . بۇل اللا بۇيرىعىنا، تابيعات زاڭىنا  قارسى ارەكەت ەدى.  شولپاننىڭ كۇنالى بولۋىنا بىرىنشىدەن، وتباسىلىق ءومىردىڭ بال كۇندەرىن قيماۋ نيەتىنەن بولسا، ەكىنشىدەن، سارسەنبايدىڭ بالا سۇيۋگە ىقىلاسسىزدىعى اسەر ەتتى. «دۇرىسى، بالاسىز ءومىر بوس ءومىر دەگەن ءسوزدى باسقا تالاي ادامداردان ەستىدى، ءبىر-اق جانى سۇيگەن جارىنان ەستىگەن جوق. عاشىق ادامعا قۇراننىڭ اياتى قاسيەتتى ەمەس، جارىنىڭ ءسوزى قاسيەتتى، جارىنان باسقا ادامنىڭ ءسوزىن نە قىلسىن شولپان!» [6,95ب]. دەمەك شولپان كۇنالى بولدى.  ءۇش جىلدان سوڭ شولپان ءوز كۇناسىن تۇسىنەدى، تاۋبەسىنە كەلەدى. كۇناسىن مويىنداعان شولپان اللانىڭ راقمەتىنەن دە قۇر قالمادى.

ەكىنشىدەن، شولپان قازاقتىڭ ۇلتتىق تانىمىنا ساي ءاربىر ايەلدىڭ ءومىرىنىڭ ءمانى انا اتانۋ  ەكەنىن تۇسىنگەن پاراساتتى كەلىنشەك رەتىندە سيپاتتالادى. سەبەبى شولپان ءسابي ءسۇيۋ باقىتىن، انا اتانۋ  دەگەن سياقتى سەزىمنىڭ ومىردە بارىن ءبىلدى، ومىرلىك ۇستانىمى  ەتتى. «ماعجان شەبەرلىگىن ايتىڭىزشى: وسى تىلەك ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە وزگەرىپ سالا بەرەدى. وعان يلاناسىڭ، ەش كۇمان كەلتىرمەيسىڭ. ماعجان ءوزىن جان ديالەكتيكاسىنىڭ سۇڭعىلا بىلگىرى مەن شەبەر سۋرەتكەرى ەسەبىندە كورسەتە بىلەدى. شەشىم كەيىپكەردىڭ ىشىندە پىسەدى جانە ءبىر قىزىعى ەركىنەن تىس جۇزەگە اسادى. حاراكتەر ءىشتىڭ اشىلۋىنا قاراي كورىنىس تابادى. كەيىپكەردىڭ ءوز مەنىن تانىعان ساناسى  بۇ جەردە سىرت كوزدەن كۇشتىرەك ءرول اتقارىپ تۇر

بىلاي قاراعاندا شولپان ءىشىنىڭ وزگەرۋىنە سىرت جاعداي سەبەپشى كورىنەدى. ارينە، كۇيەۋى سارسەنبايدىڭ كورشى بالالارىنىڭ ءتاتتى قىلىقتارىن كۇلە سويلەپ، ۇزاق اڭگىمە عىپ ايتۋى شولپانعا قاتتى اسەر ەتەدى. نەگە؟ نەلىكتەن وعان كۇيەۋىنىڭ جايباراقات اڭگىمەسى شانشۋ بولىپ قادالادى؟ نەگىزگى ماسەلە مىنادا: شولپان ءوزىنىڭ باقىت تۋرالى بۇرىنعى تۇسىنىگى تايىز، سوراقى ەكەنىن كەنەت ءتۇسىنىپ وپىنادى. ياعني، ءوزىنىڭ ناعىز ءىشىن ەندى تۇسىنەدى»[3,282ب]. ەندى اللادان كۇنى  ءتۇنى بالا تىلەۋمەن بولادى. «وسى تۇننەن بىلاي قاراي شولپاننىڭ بار تىلەگى بالا بولدى. جاتسا دا، تۇرسا دا، وياۋ بولسا دا، ۇيىقتاسا دا: «جاساعان-اۋ، بالا بەرە كور!» دەگەن تىلەكتى شولپاننىڭ نە اۋزى، نە جۇرەگى ايتۋشى ەدى. بىراق  ءبىرىن-ءبىرى قۋالاپ، اي سوڭىنان اي وزدى، تىلەي-تىلەي تىلەك توزدى. سوعا-سوعا جۇرەك توزدى، تىلەك توزدى، جۇرەك توزدى: ءومىر توزدى. تالاي تۇندەردەن كوزدەپ ەمەس، جۇرەكتەن ىستىق جاس توكتى. سوپى بولدى، ىلعي دارەت الىپ، تازا ءجۇردى، ناماز وقىدى. كۇن سايىن تاڭ سىبىرلەپ كەلە جاتقاندا-اق تۇرىپ، ساجدەگە قۇلادى، تاسپيىعىن ساناپ، «سۇبحاناللا» ايتتى. بىراق بالا بولمادى»[6,97ب]. وسىلاي كۇن، اي، جىل ءوتتى شولپاننىڭ تىلەگى قابىل بولمادى. ەندى شولپان ءومىرىنىڭ ءمانى دە ءسانى دە - پەرزەنت ءسۇيۋ، انا اتانۋ  ەكەنىنە كوز جەتكىزدى جانە  ماقساتىنان تايىنبايتىنى بەلگىلى بولدى. ويتكەنى كەز كەلگەن ايەل ءۇشىن «انا» دەگەن مارتەبە الۋدان اسقان مارتەبە، اتاق جوق.  بۇل سوزىمىزگە دالەل بۇقار جىراۋ بابامىزدىڭ: 

«بايبىشەگە جاراسار

ەمىزدىكتەگەن ساباسى.

كەلىنشەككە جاراسار

ەمشەكتەگى بالاسى» - دەگەن ۇلاعاتتى ويى.  

«جالعان دۇنيەدەگى ءتىرى پەندەنىڭ جۇبانىشى نە؟ جالعىزدىق دەگەنىڭىز قارعىسپەن تەڭ قاسىرەت. ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن. ءتورت قۇبىلاسى تەڭ ادامنىڭ دا تۇبىندە ءبىر ءجانتاسىلىم ساتكە كەلىپ، جانى القىمعا تىعىلعان قاسىم شاقتاعى ءۇمىتى: ءبىرىنشى – باقيدىڭ ماڭگىلىگى مەن رۋحىڭدى ولتىرمەيتىن اللا ەسىمى دە، ەكىنشىسى – سوڭىنا قالىپ بارا جاتقان مىنا ءپاني دۇنيەدەگى جۇبانىش – نارەستە. بويىڭداعى ىستىق قانىڭدى قۇيىپ، تامىرىڭدى ءيىتىپ، ءوزىڭ جان بەرگەن بالاڭ. وزەگىڭنىڭ ورتەنىپ تۇراتىنى دا سوندىقتان. مۇمكىن، ماڭگىلىك ولمەيتىن رۋح دەگەنىمىز سول شىعار...»[9,282 ب].

ال ءماشھۇر ءجۇسىپ ۇرپاق جالعاستىرۋ جايلى بىلايشا وسيەت ەتكەن:

جەمىسى جوق اعاشتى كورسەڭ،  تەرەك،

ءبىر وتىنان باسقاعا سول نەگە كەرەك.

تەرەكتىڭ سىمداي بولعان بويى قۇرسىن،

تۇبىندە تۇك بولمايدى، بولساڭ زەرەك.

اسپانڭىڭ قالىڭ بۇلت الدى بەتىن،

تامشى جوق بەتكە تامار، ول ءبىر ءتۇتىن.

تۇتىندە وتكەن كۇنىڭ قۇرىسىن دا،

بۇيىرعان جەۋگە قاشان ءيتتىڭ ەتىن؟!

ناجاعاي كۇن جاۋعاندا ءبىر جارق ەتتى،

نە ءتۇستى ساعان ودان؟ ءوتتى. كەتتى.

جارق ەتكەن ءبىر ناجاعاي بولدى-داعى،

تۇعىردا قالدىرماعان ءبىر پەرزەنتتى.

وت وشسە، ارتتا قالسىن قىزىل شوعى،

تۇتاتىپ اس پىسىرسەڭ، قارىن توعى.

ارتىندا قالار تيتتەي شوعى جوق وت،

جالعاندا ءبارى ءبىر باس: بارى-جوعى.

..........................................................

بۇ جالعان كىمگە توقتاپ تۇراقتانعان،

اركىم-اق: «كونبەيمىن!» - دەپ، بۇرا اتتانعان.

«قاتىننان ۇل تاپپاعان ءار ۋاقىتتا

ەشكى ارتىق، - دەگەن ءسوز بار – لاقتاعان!»[8, 206ب].

بۇدان بىلاي شولپاننىڭ ويى سان ساقتا بولدى. مىڭ ويلانىپ، مىڭ تولعانىپ شولپان بارلىق سەبەپ سارسەنبايدان بولعانىن ءتۇسىندى. ويتكەنى سارسەنباي بەلسىز ەدى. ء«سوز جوق، سارسەنباي – بەدەۋ. سوندىقتان بالا جوق. بالا جوق بولعان سوڭ مەن باقىتسىز...مەن باقىتسىز بولعاندا سارسەنباي باقىتتى ما؟ ونىڭ جۇرەگى جانباي ما؟ ءوزىنىڭ ەكى ءومىردى ۋلاۋشى ەكەنىن ويلاپ، ونىڭ جۇرەگى جانباي ما؟ قارتايعان كۇندە ءومىردى جىلاتاتىن وت – بالا وعان كەرەگى جوق پا؟ ءسوز جوق، مەن باقىتسىز بولسام، سارسەنباي دا باقىتسىز. ەندەشە وسى باتىپ بارا جاتقان ءومىر كەمەسىن باقىت جارىنا كىم سۇيرەپ شىعارا الادى؟  - شولپان. جالعىز شولپان. ءبىر ءومىر ءۇشىن ەمەس، ەكى ءومىر ءۇشىن شولپان وسىنى ىستەۋگە مىندەتتى»[6, 100ب]. ۇرپاق جالعاسىتىرۋدىڭ قانداي دا بولسىن امالىن ىزدەگەن شولپان ويناس قىلادى. وقىرمانعا ويناس كىنا، كەشىرىلمەس كىنا بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. البەتتە ويناس قازاقتىڭ تانىمىنا جات. بۇعان «ويناسقا سەنگەن ەرسىز قالادى» دەگەن قازاقتىڭ ءبىر ءسوزى ارقىلى حالقىمىزدىڭ كوزقاراسىن بىلە الامىز. تاعى ءبىر قازاقتىڭ ناقىل سوزىنە سۇيەنسەك ويناستىڭ دا ءبىر ءمانىسى بار ەكەن. بۇل ءجونىن ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى قازاقتىڭ ەكى ۇلى ماقالى بار  دەپ تۇجىرىمدايدى.  ولارعا: «ۇرلىق قىل دا مال تاپ، ويناس قىل دا ۇل تاپ» دەگەن ماقالداردى جاتقىزادى. ءسويتىپ شولپان ازىمبايمەن ويناس بولادى. بالانىڭ اكەسى رەتىندە  ءازىمبايدى تاڭداۋىنىڭ دا ۇلكەن استارى  بار.  قازاق حالقى تەك، قان دەگەن ماسەلەلەرگە  مۇقيات ۇنىلگەن.

«تاۋدان اققان تاس بۇلاق،

تاسىسا قۇيار تەڭىزگە.

قانشا مالى بولسا دا،

باي قۋانار ەگىزگە.

جاماننان تۋعان جاقسى بار.

جاقسىدان تۋعان جامان بار،

 تارتپاي قويماس نەگىزگە» - دەگەن بۇقار جىراۋ  دانالىعى دالەل. سوندىقتان شولپانعا  كۇنەن كۇن، قۇلدان قۇل تۋاتىنى ءاۋ باستان بەلگىلى بولعان. «...بولاشاق بالاعا اتا بولۋعا لايىق كىم بار؟... ءازىمباي... ءازىمباي ...ءازىمباي قالاي بولار؟ تەكتى اتانىڭ بالاسى، ءوزى جاس، دەنى ساۋ، سىمباتتى جىگىت»[101-102 ب].

قورىتا كەلگەندە، «شولپاننىڭ كۇناسى» اڭگىمەسىندە ۇلتتىق پسيحولوگيزمدى پايدالانا وتىرىپ، م. جۇمابايۇلى شولپاننىڭ بەينەسى ارقىلى ءداستۇرلى قازاق وتباسىنداعى ۇلگىلى ايەلدىڭ ۇزدىك بەينەسىن كورسەتتى . ونى وقىرمانعا انىق سەزدىرۋ ءۇشىن اۆتور شولپاندى سان قىرلى قاسيەتتەرمەن مۇسىندەگەن. دالىرەك ايتساق، وتباسى بىرلىگىن ساقتاعان، قۇداي قوسقان قوساعىنىڭ باقىتىن ويلاعان، ۇرپاق جالعاستىرۋ قامىنا تەرەڭ ءمان بەرگەن  قازاقي بولمىستى  ايەلدىڭ بەينەسىن تولىق سيپاتتاي بىلگەن.         

           «جازۋشى تىرشىلىك ءۇشىن، بالا ءۇشىن ەشبىر جولدان تايىنبايتىن ايەل بەينەسىن سومداعان. اڭگىمە سوڭىندا اۆتور كەيىپكەرىن ازاپقا سالىپ ولتىرەدى. بىراق، ءولىمنىڭ، تراگەديانىڭ سەبەبى بار. اڭگىمەدەگى ازاپتى ءولىم م. اۋەزوۆتىڭ «قورعانسىزدىڭ كۇنى»، ب.ءمايليننىڭ «ۇلتۋعان» ءتارىزدى كلاسسيكالىق اڭگىمەلەرىن تۇسىرەدى. بۇل شىعارمالارداعى وقيعالار ءار ءتۇرلى بولعانىمەن، ادام تاعدىرى الدىڭعى ساپقا شىققان. بىرىندە ومىرگە كەلە سالا قاسىرەتكە تاپ بولعان قازاق قىزىنىڭ تاعدىرى سۋرەتتەلسە، ەكىنشىسىندە باقىتتى عۇمىر كەشىپ وتىرعان وتباسىنىڭ شاڭىراعى شايقالىپ، اقىرى ولىمگە اكەپ سوقتىرادى.

م. جۇمابايقلى دراماتيزم ەلەمەتتەرىن، تراگەديانىڭ قالىڭ بوياۋلارىن اڭگىمە سوڭىندا قويۋلاندىرا تۇسەدى. ءومىرىن ءوز قاجەتىنە، ءوز قالاۋىنا ساي وزگەرتۋ تالپىنعان قازاق ايەلى. ويلاعانى، قالاعانى بولعانىمەن، ءبارىبىر الدىنان قارعىس اتقىر ء«ولىم» شىعادى.

«شولپاننىڭ كۇناسى» اڭگىمەسىنىڭ ەرەكشەلىگى جونىندە ب. مامراەۆ بىلاي دەپ جازادى: «...م.جۇمابايۇلى وزىنە دەيىن قازاق پروزاسىندا ءالى جاسالماعان جاڭا قادامعا – ادام پسيحيكاسىنىڭ قۇپيالارىنا بويلاۋعا باتىل كوشە ءبىلدى. ماعجان كەيىپكەرلەرى وزدەرىنىڭ قىمبات تا قۇپيا ىشكى سەزىمدەرىن جاريا ەتۋدەن ، وزدەرىن سول ءۇشىن ەشكىم تۇسىنبەۋى مۇمكىن-اۋ دەگەن ويدان ەش قورىقپايدى»[5,8ب]. 

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. تاپانوۆا س.ە. قازاق باسىلىمدارىنداعى ايەلدەر بەينەسى. مونوگرافيا – استانا: 2013. – 264 بەت.
2. ابدەشەۆ ب.م. ماعجان جۇماباەۆتىڭ پروزاسى. ديسسەرتاتسيا

 – استانا: 2002.  129 – بەت.

1. ەلەۋكەنوۆ ش. ر. ماعجان. ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى. وقۋ قۇرالى.

– استانا: «استانا پوليگرافيا»، 2008 – 392 بەت

1. مايتانوۆ ب. قازاق رومانى جانە پسيحولوگيالىق تالداۋ. وقۋ قۇرالى.

 – الماتى، «سانات»، 1996. -336 بەت.

1. 5.      ابدەشەۆ ب.م. ماعجان جۇماباەۆتىڭ پروزاسى. اۆتورەفەرات. – استانا: 2002.  26 بەت.

1. جۇماباەۆ م. ج 87 شىعارمالارى. – الماتى: جازۋشى، 1989. – 448 بەت.
2. ەسىم عاريفوللا ادام-زات.  – استانا: اقارمان، 2008. 382 بەت.
3. كوپەيۇلى ءماشھۇر ءجۇسىپ. شايتاننىڭ ساۋداسى. – پاۆلودار: ەكو، 2011. 588 ب.
4.  جۇرتباي ت. كۇيەسىڭ، جۇرەك...سۇيەسىڭ. – الماتى: «سانات»، 2001. – 408 بەت.

گۇلسەزىم تەمىرتاس

Abai.kz