قازىگى ماڭعولدار – وسى حالحا ماڭعولدار.

بۇلاردىڭ شىڭعىس حان ماڭعولدارىنان ءدىنى دە،

ءتىلى دە، مىنەز-قۇلقى دا بولەك.

                                                  / قويشىعارا سالعاراۇلى/   

قيات قايدان شىققان؟

قازاقتىڭ ناعىز ويشىل عۇلاما شەجىرەشىلەرىنىڭ سوڭعى تۇياقتارىنىڭ ءبىرى، مەنىڭ كوزىم كورىپ قالعان نايمان بايجىگىت عۇلام قادىر مارقۇم شىڭعىس حان جونىندە ايتقاندا: «شىڭعىس حاننىڭ بەسىنشى اتاسىنا دەيىن قوڭىراتتىڭ قىزدارىن العان، سوندىقتان ونىڭ بويىندا قوڭىراتتىڭ قانى باسىم. شىڭعىس حاننىڭ اتى باسقا بولسا دا، زاتى قازاق» دەگەن ەدى.  وسى اڭگىمە جونىندە مەن تاريحشى عالىم، «شىڭعىس حاننىڭ شەجىرەسى»، «ابىلاي اۋلەتى»، «باراق اۋلەتى» اتتى كىتاپتار جازعان، كىشى ءابىلحايىر حاننىڭ ءىنىسى ءبۇلحايىردىڭ ۇرپاعى ارمان قيات تورەمەن سۇبحاتتاسقانىمدا، ول دوسىم: «ونىسى راس، قياتتار ۇنەمى قوڭىراتتىڭ قىزدارىن الىپ وتىرعان. ەسۋگەي ءباھادۇر قۇداسى تاي شەشەنمەن اڭگىمەلەسكەندە: «قياتتار سىزدەردەن الىستاۋ جەرگە كوشىپ كەتتى، ارامىزدا تايپالاردىڭ سوعىسى بولىپ جاتتى، سوندىقتان، مەن سىزدەرگە جەتە الماي، ءبىرتالاي جاسىما دەيىن بويداق ءجۇرىپ قالدىم» دەپ اعىنان جارىلىپتى» دەدى. وسىمەن قاتار، قىتاي ەلىندە «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحىن» جازعان قانداسىمىز نىعمەت مىڭجان: «قوڭىراتتار ءوز قىزدارىن ۇنەمى شىڭعىس حاننىڭ ماڭعولدارىنا بەرىپ وتىرعان» دەپ ايتىپ كەتكەن ەدى.  وسىلاي بولعاندا، ەستى جىگىت ەسۋگەي كوركىنە قىزىعىپ بىرەۋدىڭ قالىڭدىعىن تارتىپ الاتىنداي ادام با ەدى؟ مەركىتتىڭ اكەلە جاتقان قالىڭدىعىنىڭ قوڭىراتتىڭ قىزى ەكەنىن بىلگەن ەسۋگەي ءباھادۇر: «بۇل ولجانى ماعان كوك ءتاڭىرىنىڭ ءوزى جىبەرىپ وتىر» دەپ، تۇسىنگەن بولسا كەرەك. ەسۋگەيدىڭ مەركىتتەن تارتىپ العان بايبىشەسى قوڭىراتتىڭ قۇلشىعاش رۋىنان ەدى. «قۇپيا شەجىرەدە» ەسۋگەيدىڭ تاي شەشەنگە: «ۇلىما قالىڭدىق ىزدەپ ناعاشىلارىنا كەلدىك» دەگەنىندە، ول جالپى قوڭىرات تايپاسىن ناعاشى دەپ وتىرعان جوق، ءوزىنىڭ قايىن جۇرتى، تەمەجاننىڭ ناعاشى جۇرتى، تاي شەشەننىڭ قۇلشىعاش رۋىن ايتىپ وتىر. جالپى قوڭىرات تايپاسىنىڭ تەمەجاننىڭ ناعاشى دا، قايىن دا جۇرتى ەمەس، ءوز جۇرتى ەكەندىگىن، تومەندە ناقتىلاپ ايتامىز.

شىڭعىس حاننىڭ شىققان تەگىن قيات بورىجىگىت دەپ اتايتىندارى بەلگىلى. قيات تايپاسىنىڭ قۇرامىندا قيات توبىقتى، جاۋىرىنشى،  ايدىن، بايجىگىت اتتى بولىمدەرى بولعان.  قىتاي دەرەكتەرىندە كيات-يۋركين دەگەندەر دە ايتىلادى.  يۋركين دەگەنىمىز – كونە كەرەيلەردىڭ جىرحىن تايپاسى.  نايمانداعى قاراكەرەيلەردىڭ ءتۇبى وسى قيات جىرحىن بولسا كەرەك. ابىلعازىنىڭ شەجىرەسىنە سىلتەمە جاساعان قويشىعارا سالعاراۇلى تۇرىكتىڭ ماڭعول، تاتار دەگەن ەكى ەگىز ۇلىنىڭ بولعانىن ايتادى.  دەمەك، بۇل شەجىرەدە ماڭعول اتاۋلى تۇرىكتەن تاراپ تۇر. ال ەندى وسىنىڭ تاريحي دالەلى بار ما؟

تۇرىكتى سامنان، ياعني، ارابتاردان تاراتقان ادامزات شەجىرەسى مەنىڭ قولىمدا اكەمىزدەن قالعان ەدى. بۇنى اكەمىزدىڭ قايدان، كىمنەن، قاي ۋاقىتتا العانى ماعان بەلگىسىز.  كەزىندە، الكەي مارعۇلان «عىلىمعا جۇگىنگەن ءجون» اتتى ماقالاسىندا بۇل تاراتىلۋدىڭ باسى جالعان ەكەنىن ايتقان سوڭ، مەن وسى جادىگەرگە تالاي جىل ءمان بەرمەي جۇرگەن ەدىم.  ونىڭ ۇستىنە شاكارىم قاجىنىڭ: «ارابسىڭ دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبى شىرىك» دەگەنى تاعى بار.  جۋىقتا مەن ءاز-جانىبەك حاننىڭ ءناسىلى، «كەنەسارى حان» قورىنىڭ توراعاسى، شىڭعىس حان وردەنىنىڭ يەگەرى مۇحتارحان اباعان تورەمەن سويلەسكەنىمدە، ول دوسىم: «مەن قاراقالپاقتارداعى قياتتاردى عانا شىڭعىس حاننىڭ رۋىنا جاتقىزامىن» دەگەن ەدى. وسىنىڭ الدىندا مۇحتارحان تورە «ماڭعولداردىڭ قۇپيا شەجىرەسىن» اۋدارىپ، شىڭعىس حاندى جالايىرعا جاتقىزىپ جۇرگەن تىلەۋبەردى ابەنايمەن دە سويلەسكەندە وسىنى ايتقان ەكەن.  وسىمەن قاتار مۇحتارحان تورەنىڭ شىڭعىس حاننىڭ تەگىن زەرتەپ جۇرگەندەر – حاسەن قوجا احمەت پەن قايرات زاكاريانوۆ مىرزالارعا: «بابامىزدىڭ تاريحىن تورەلەر وزدەرى زەرتتەسىن، سىزدەردىڭ وعان باستارىڭىزدى اۋىرپاعاندارىڭىز دۇرىس بولار ەدى!» دەگەنى دە بولعان. وسىنى ەستىگەن مەن، شىڭعىس حاننىڭ تاريحىنا قاتىستى ءبىر جازعانىمنان كەيىن ارالاسپاي  كەتكەن ەدىم. جوعارىداعى اڭگىمەمىز كەزىندە مۇحتارحان تورە ماعان:   

  - قارەكە، سەن شەجىرە تانۋشىسىڭ عوي، كىم ايتقانىن ۇمىتتىم، كەزىندە ءبىر زەرتەۋشى: «پوسلە پادەنيا نايمانسكوگو گوسۋدارستۆا ناچيناەتسيا ناشەستۆيە چينگيس حانا نا مير» دەپ ايتقان ەدى. نايمانىڭ تاريحىن، شەجىرەسىن سەن جاقسى بىلەسىڭ، شەجىرەگە سۇيەنىپ شىڭعىس حان جونىندە جازساڭ دۇرىس بولار دەيمىن. وسىنى ءبىر كورسەڭشى! -  دەگەن ەدى.

قايتكەنمەن دە، تورەنىڭ بالاسى عوي، قانىنان دا سەزەتىن شىعار، سوندىقتان شىڭعىس حاننىڭ تەگىن وسى مۇحتارحان تورە ايتقان قاراقالپاقتان قۋىپ كورەلىك. 

 دالانىڭ اۋىزشا تاريحىنىڭ قاينار كوزى شەجىرەلەر – اتا-بابالارىمىزدىڭ تاريحتا قالدىرعان ىزدەرى. قاي حالىقتى الساڭ دا، سول حالىقتىڭ اتا تاريحىنىڭ باسىنداعى تۇپنۇسقالىق نەگىزى وسى شەجىرەلەردە جاتىر. قازىرگى تاريحشىلاردىڭ شەجىرەگە دەگەن نەمقۇرايلى كوزقاراستارى، ولاردىڭ تانىم-تۇسىنىكتەرىنىڭ تار ەكەنىن بىلدىرەدى. مۇحتارحان اباعان تورەنىڭ ايتۋىنشا: «تاريحتى شەجىرەسىز ايتقان تاريحشى - تاريحشى ەمەس». شەجىرەنى تاريحتىڭ اتاسى دەۋگە دە بولادى. ەستە جوق ەرتە زامانداردا جازىلىپ قالىنعان گەرودوت، قىتاي دەرەكتەرى حالىقتار جونىندە بايانداعاندا، سول باياعى، اناۋ ايتتى، مىناۋ ايتتى دەگەن سوزدەر ءجيى كەزدەسەدى. راشيدەن دە جازعاندارىندا: «سەنىم بىلدىرەتىن ادامداردىڭ ايتۋلارى بويىنشا» دەپ ءسوز باستايدى. «سەنىم بىلدىرەتىن ادامدار» دەپ راشيدەننىڭ، ارينە، شەجىرەشىلەردى، ويشىلداردى ايتقانى. شەجىرە دەرەكتەرى دەگەنىمىز، ءبىر شىندىقتىڭ ءبىر نۇسقاسى.  شەجىرە دەگەنىمىز – اتا-بابالارىمىزدىڭ تاريحتا قالدىرعان ىزدەرى بولسا، وندا، شەجىرەنى تانۋشىنى، شەجىرەنى زەرتەۋشىنى، وسى ىزدەردى كەسۋشى دەپ تانىعانىمىز دۇرىس بولادى. اككى شەجىرە تانۋشى ادامنىڭ بەتىنە قاراپ وتىرىپ تەگىن ايتا الاتىن، ەرەكشە جاراتىلعان ادامدار ەكەنى ءسوزسىز. جوعارىدا ايتىلعان عۇلام قادىر اقساقال وسىنداي ادام ەدى.

شىڭعىس حاننىڭ شەجىرەسىن اۋدارعان باۋىرىمىز كەرەي تىلەۋبەردى ابەنايدى جالايىرلار ەكى قولدارىن كوتەرىپ قولداپ، قۇدايداي كورەدى ەكەن. ويتكەنى، تىلەۋبەردى شىڭعىس حاننىڭ ءتۇبىن جالايىرعا تىرەپ ەدى.  بۇنىڭ سەبەبى – جالايىر مەن شىڭعىس حاننىڭ تاراق تاڭبالىرىندا تۇرعان كورىنەدى. ءراشيديدىڭ جازبالارىنداعى «جالايىر – شىڭعىس حاننىڭ وتكۇل بۇعۇلى»، ياعني، «قۇلى» دەگەنىن تىلەۋبەردى تارجىمەلەگەندە: «ارقا سۇيەگەن قاراشىسى» دەپ تۇسىندىرەدى.  بۇعان داۋ ايتۋدان اۋلاقپىز.  جالايىرلار شىڭعىس حاننىڭ ەسىگىندەگى قۇلىنان باستاپ، تورىندەگى قولباسشىلارىنا دەيىن ونىڭ ارقا سۇيەگەن، سەنىم ارتقان قىزمەتشىلەرى بولعان سوڭ، ول، وسى ءوزىنىڭ مەنشىكتى تايپاسىنا ءوزىنىڭ تاڭباسىن بەرگەن بولسا كەرەك. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جالايىرلار شىڭعىس حاننىڭ ۇلى مارتەبەسىنە قۇلشىلىق (قىزمەت) ەتكەن تايپا. سوندىقتان، دالانىڭ اۋىزشا تاريحىندا: «تولەڭگىتتىڭ ءتۇبى – جالايىر» دەگەن ءسوز قالعان.  ماسەلەن، ورىستاردىڭ داعدىلارى بويىنشا، پاتشا اعزامعا ادال قىزمەت ەتكەندەر وزدەرىن: «پوكورنىي سلۋگا ەگو يمپەراتورسكوگو ۆەليچەستۆا» دەپ اتاعان. حاننىڭ ۇلى شوقان دا ءوزىنىڭ باسشىلارىنا حات جولداعاندا: «يمەيۋ چەست، بىت ۆاشەگو پرەۆوسحوديتەلستۆا، پوكورنىي سلۋگا» دەپ جازعان. ياعني، ء«سىزدىڭ ۇلى مارتەبەڭىزگە قۇلشىلىق ەتۋدى قۇرمەت تۇتامىن» دەگەنى ەدى.  سوندىقتان، جالايىردى شىڭعىس حاننىڭ ەڭ سەنىمدى، ەڭ ادال، ارقا سۇيەگەن، ونىڭ ۇلى مارتەبەسىنە اقىرىنا دەيىن قۇلشىلىق ەتكەن تايپا دەپ ۇققانىمىز ءجون. وسىنى جالايىرلار قۇرمەت تۇتۋلارى كەرەك. قىتاي دەرەكتەرى جالايىر مۇقالىنى شىڭعىس حانمەن بىرگە ۇلى ماڭعول يمپەرياسىن قۇرعانداردىڭ اراسىندا ەڭ ءبىرىنشى تۇلعا رەتىندە اتايدى.  ءتىپتى ونى: «ۆرەمەننو زامەنايۋششي يمپەراتورا» دەپ اتاعان (چجاو حۋن). جوعارىدا اتى اتالعان عۇلام قادىر اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، سۇراۋسىز قالعان كەنەسارىنىڭ كەگىن جالايىر العان.

العاشىندا، شىڭعىس حان شىققان بورىجىگىت – بودانجار اۋلەتىنىڭ تاڭباسى قارشىعا (ۇيقىش) ەدى. بۇل تاڭبا فاشيستەردىڭ سۆاستيكاسىنا ۇقسايدى. قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنىڭ قابىرعالارىندا وسى سۆاستيكا تاڭباسى اينالا باسىلعان. مەن جاس كۇندەرىمدە سونى كورىپ تاڭ قالعان ەدىم. قازىر، ارينە، بۇعان تاڭ قالارلىق دانەمە جوق. ءياسساۋيدىڭ كەسەنەسىن سالدىرتقان بارلاس ءامىر تەمىر وسى قارشىعا تاڭبالى بورىجىگىت-بودانجارلاردان ەدى. اكەمىزدەن قالعان شەجىرە دەرەگىندە ءامىر تەمىر – اسقاق تەمىر دەپ اتالعان. ورىستار بولسا، وسى اسقاق تەمىردى – تيمۋر ۆەليكولەپنىي دەپ اۋدارعان. ال ەندى، ونى اقساق (حروموي) تەمىر دەپ، كەمسىتۋ ءۇشىن جاۋلارى ايتقان. شىڭعىس حاندار  قۇرعان التىن وردانى كۇيرەتكەن ءامىر تەمىر اسقاق بولماي، كىم بولعان؟

سونىمەن، شىڭعىس حان قارشىعا تاڭباسىن تاستاپ، تاراق تاڭباسىن نەگە العان؟  الدىمەن، اڭگىمەمىزدى بىزدەردى ارابتان تاراتقان شەجىرەدەن باستالىق. بۇل شەجىرە كەستەسىنىڭ فوتوسۋرەتى مەنىڭ جازعان ء«بورى نايمان» اتتى كىتابىمدا باسىلعان. ءامىر تەمىر - اسقاق تەمىر دەپ وسى شەجىرەدە اتالعان.  مەندەگى جادىگەر شەجىرەنىڭ باسى قيال بولسا بولار، ال ەندى، ورتاسى مەن اياعىنىڭ تاراتىلۋلارىنا كۇمانمەن قارايتىن سەبەپ تاپپپادىم. تۇرىكتى ارابتان تاراتقان تەك ءبىر نۇسقادا عانا جاڭساقتىق بار. اتاپ ايتقاندا، 1991-ءشى جىلى «راۋان» باسپاسىنان شىققان «شەجىرە – قازاقتىڭ رۋ تايپالىق قۇرىلىسى» اتتى كىتاپتا موعول (مىڭعۇل، اراب الفاۆيتىندە ڭ ءارپى بولماعان سوڭ موعول دەپ جازىلعان) سۇناقتىڭ ۇلى رەتىندە كورسەتىلگەن. سۇناقتىڭ ەكى ماعىناسى بار. ءبىرىنشىسى، سۇناق اتا –تاريحي تۇلعا، قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ قاراماعىندا يمام بولعان. ەكىنشى ماعىنادا: «اللاھ جالعىز، پايعامبار حاق، سۋننا اق» دەپ ۋاعىز ايتىپ جۇرگەن ادامدار سۇناق اتانىپ كەتكەن. سۋننيت دەگەندى بىلدىرسە كەرەك. ارينە، مىڭعۇلدى وسىلايشا تاراتۋلارى جاساندىلىق. ال ەندى، اكەمىزدەن قالعان مەندەگى شەجىرەدە موعول - سوزاقتىڭ ۇلى رەتىندە كورسەتىلگەن. سوزاق دەگەنىمىز كىمدەر؟

تاريحشى عالىمدار سوزاق دەگەن ەتنونيمنىڭ باستاپقىدا سۋ ساق بولعانىن، ياعني، بۇل تايپانىڭ سۋ ساقتارى ەكەنىن تالاي جەردە ايتىپ كەتكەن. ياعني، سوزاق دەگەنىمىز – سۋ بويىنان، سۋ جاقتان، تەڭىز، مۇحيت جاقتان كەلگەن ساقتار. ورىس عالىمى س.پ. تولستوۆتىڭ زەرتەۋلەرىندە قاراقالپاقتىڭ ارعى اتالارى ارال تەڭىزى بويىنداعى ماسساگەتتەر، سونىڭ ىشىندە پەچەنەگتەردىڭ اتاسى – اپاسياكتار. ال ەندى سترابوننىڭ اپاسياك ەتنونيمىنىڭ ەتيمولوگياسى «سۋ ساقتارى» دەگەندى بىلدىرەدى.  جدانكو، سارسەن امانجولوۆ اعامىزدىڭ ەڭبەكتەرىندە قازاق حالقىمەن قاراقالپاقتاردىڭ كەڭ تاراعان شەجىرەلەرىندە قازاق پەن سوزاق اعالى-ءىنىلى، سوزاقتان قاراقالپاق تارايدى دەپ ايتىلادى. مەنىڭ قولىمدا قالعان شەجىرەدە دە الاشتان جايىلحان، ودان قازاق، سوزاق. ەسكى سوزدەردە سوزاقتار باسقا تايپالاردان ءبولىنىپ، ساياق جۇرگەندىكتەن، قاراقالپاق اتانىپ كەتكەندەرى ايتىلادى. قازىرگى قاراقالپاقتار ەكى ارىستان قۇرالعان. ءبىرىنشىسى، قوڭىرات ارىسىندا شىڭعىس حاننىڭ اتا تەگى - قيات تايپاسى بار.

مەن، جازعان كىتابىمنىڭ «نايماندار جانە تورەلەر» اتتى تاراۋىندا قياتتىڭ ءتۇبىنىڭ قوڭىرات ەكەنىن جازعان دا ەدىم. قىسقاسىن ايتقاندا، ەرگەنە قوڭنان شىققان بۇكىل تايپا قوڭىرات اتالعان. ەجەلگى حونكيرات دەگەنىمىز – قازاقشا ايتقاندا قوڭ قىرات بولادى. ەرگەنە قوڭ قىرات – «تىك بەتكەيلى قۇز قىرات» دەگەندى بىلدىرەدى. دەمەك، ەرگەنە قوڭ قىراتىنان كەلگەندەردى العاشىندا «قوڭ قىراتتان» كەلگەندەر دەپ ايتىپ، قوڭ قىرات، حونكيرات اتاپ كەتكەن. كەيىن، قازاق شەجىرەلەرىندە قوڭقىرات دەگەننەن ق ءارپى ءتۇسىپ قالىپ، بۇل ۇلىس قوڭىرات اتالىپ قالعان بولسا كەرەك. قوڭىرات ەتنونيمىنىڭ قوڭىر ءتۇستى جىلقى مالىنا ەشقانداي دا قاتىسى جوق. راشيدي ءوزىنىڭ ەڭبەگىنىڭ «قوڭىرات» تايپاسى» دەگەن بولىمىندە بۇل تايپانىڭ سول ەرگەنە قوڭعا كەتكەندەردەن تاراعانىن ايتادى. (راشيد-اد-دين. «سبورنيك لەتوپيسەي». ت1, كن.1, ستر. 160-ب).

 «يۋان اۋلەتىنىڭ تاريحىنداعى» (يۋان-شي) جالايىر مۇقالىنىڭ ءومىربايانىندا، وعان قوڭقىراتتاردىڭ ون تايپاسىنىڭ اسكەرىنە باسشىلىق ەتۋدىڭ تاپسىرىلعانى ايتىلادى. بۇل جەردە قوڭقىراتتاردىڭ تايپا ەكەنى جونىندە ءسوز جوق. وسىدان ءبىز قوڭقىراتتاردىڭ ۇلىس، ارىس بولعانىن تۇسىنەمىز. بۇل جەردە جالايىر تايپاسى دا، قيات تايپاسى دا ايتىلمايدى، ويتكەنى، ول تايپالار وسى قوڭقىراتتىقتاردىڭ ىشىندەگى ون تايپانىڭ ءبىرى بولسا كەرەك.  ەگەردە ول زاماندا قوڭقىرات قازىرگىدەي تايپا بولسا، وندا بۇل دەرەكتە: «قوڭقىرات تايپاسىنىڭ ون رۋى» دەپ ايتىلار ەدى.  قازىرگى قاراقالپاقتاردا قوڭقىرات تايپا رەتىندە ەمەس، سول زامانداعى ارىس رەتىندە ساقتالىپ قالعان.

العاشقىداعى قوڭىرات ارىسىنداعى تايپالار مەنىڭ پايىمداۋىمشا مىنالار بولعان: قيات، قۇلشىعاش، جالايىر، قاتاعان، جات (جامۇقا), بارلاس (اسقاق تەمىر), بەسۋت (بەسوتەي-كوكجال باراق), تايشىۋت، ارۋلات، حوتون (كوتەنشى، قوڭقاتاناۋ-شوڭمۇرىن). تىلەۋبەردىنىڭ اۋدارماسىندا جانە باسقا دا زەرتتەۋشىلەر ماڭعىتتاردى دا شىڭعىس حانعا جاقىنداتادى. ال ەندى، «يۋان-شيدە» ماڭعىت پەن يكىرەس تايپالارى قوڭىراتتاردان بولەك ايتىلادى. يكىرەستىڭ ىشىندە قازىرگى نايمانداعى بۋرا رۋى بولعان. جوعارىدا ايتىلعان  حوتوندار ويرات قالماقتاردىڭ ءدۇربىت تايپاسىمەن اسسيميملياتسياعا ءتۇسىپ، التاي تاۋلارىن مەكەندەپ قالعان. قازىرگى نايمان-قاراتايلاردىڭ جەرىندەگى كاتونقاراعاي اۋدانىنىڭ اتى وسى حوتوندارعا قاتىستى ايتىلىپ قالعان بولسا كەرەك (حوتونقاراعاي). كەيبىر بىلگىشتەر ەشبىر نەگىزسىز ونى قاتىنقاراعاي دەپ قويادى. قوڭقاتاناۋ-شوڭمۇرىندار وسى    قاراتايلاردىڭ ىشىندە. قاراتاي دەگەنىمىز قالماق تىلىندەگى حاراداي، ياعني، قارلىعاش، تاريحي تۇلعانىڭ اتاۋى ەمەس، رۋدىڭ اتى.  حوتوندار ەڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعان. جوعارىدا ايتىلعانداي، ەسۋگەيدىڭ قايىن جۇرتى، شىڭعىس حاننىڭ ناعاشى جۇرتى جالپى قوڭىرات تايپاسى ەمەس، سول ەرگەنە قوڭ قىراتىنان شىققانداردىڭ اراسىنداعى كوكتىڭ ۇلى دەگەن قۇلشىعاش رۋى عانا. بۇل كوكتىڭ ۇلى دەگەندەردىڭ دە، تۇرىكتەردىڭ اڭىزىنا ساي، كيەتەگى - كوك ءبورىسى بولعان.  تورەلەردىڭ تەك قانا ءوز ارالارىنان قىز الىسىپ، قىز بەرىسۋ ءداستۇرى، وسى قياتتار مەن قۇلشىعاشتاردان قالعان با دەيمىن.

ەرگەنە قوڭعا كەزىندە قيان مەن نۇكۇز عانا كەتىپ قالدى دەگەندەردىڭ سوزىنە وراي قويشىعارا اعامىز: «بۇل كادۋىلگى ومىردە بولعان تاريحي وقيعانىڭ وبرازعا ورالىپ بەرىلگەن ناقتى بالامالىق كورىنىسى عانا» دەيدى. قيان دەگەنىمىز - شىڭعىس حاننىڭ داۋىرىنە دەيىن قالىپتاسقان سۋ ساقتارىنىڭ، عۇنداردىڭ، راشيدي بويىنشا، ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ مىڭعۇل تايپاسىنىڭ قىرعىننان امان قالعاندارىن  ەرگەنە قوڭ قىراتىنا ەرتىپ اكەتكەن اق يىق، اقسۇيەك رۋ باسى. سوندىقتان دا، ەرگەنە قوڭنان شىققان قوڭىراتتاردىڭ ىشىندە قياننىڭ ءوزىنىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى قياتتار بولعان. قاراقالپاقتاردىڭ شەجىرەسىندەگى قياتتاردىڭ قوڭىراتقا جازىلعانى وسىنىڭ دالەلى. باسقاشا ايتقاندا، قياتتار وزدەرىن قوڭىراتتان تاراتىپ وتىر. جالايىرلار بولسا، نۇكۇزدىڭ ۇرپاقتارى.

(جالعاسى بار)

قايرات ءزارىپحانۇلى داۋكەەۆ،

شەجىرە جازۋشى.

Abai.kz