قاسقىرلار – تۋمىسىنان اڭشى. اش كەزدەرىندە ءبىر جەگەندە 10 كەلى ەت جەي الادى. ولار جەتى قاراڭعى تۇندە انىق كورە الاتىن، 16 شاقىرىم جەردەگى دىبىستى ەستي الاتىن، 200 ميلليون ءيىستى اجىراتا الاتىن قاسيەتكە يە. كيەلى بابالارىمىزدىڭ توتەمى بولعان جىرتقىشتىڭ ءسىز بەن ءبىز بىلە بەرمەيتىن ەرەكشەلىكتەرىن "الاۋينفورم" سايت جازىپتى.

قاسقىر ەركىندىكتى جاقسى كورەتىن اڭ. تۋمىسىنان وتە ءتوزىمدى كەلەدى جانە ءوز اۋماعىندا ەڭ قاھارلى جىرتقىش سانالادى. ولار وزىندىك قۇپيالارىمەن ەرەكشەلەنەدى. ەركەك قاسقىرلاردىڭ سالماعى مەكەن ەتەتىن جەرىنە بايلانىستى 50-80 كەلى ارالىعىندا بولادى. نەعۇرلىم سولتۇستىككە جاقىن مەكەندەسە، سوعۇرلىم ءىرى كەلەدى. كەيبىرىنىڭ سالماعى 100 كەلىگە دەيىن جەتەدى ەكەن.

ادەتتە، وتباسىندا 5-6 كۇشىكتەن بولادى. ولار كەيدە 10-13, ءتىپتى، 17-گە دەيىن جەتۋى مۇمكىن ەكەن. الايدا، مۇنداي جاعداي سيرەك كەزدەسەدى. ۇرعاشى قاسقىر كۇشىكتەرىن 65 كۇندەي كوتەرەدى. بولتىرىكتەرى سوقىر، ساڭىراۋ بولىپ تۋىلادى. العاشقىدا كوزدەرى كوكشىل كەلەدى. ەسەيە كەلە عانا سارعىش تۇسكە اينالادى. ەكىنشى اپتانىڭ سوڭعى كۇندەرىندە دىبىس ەستۋ قابىلەتىنە يە بولسا، ءۇش اپتادان كەيىن ءبىرىنشى رەت اپاننان شىعىپ، ەتتىڭ ءدامىن كورە باستايدى ەكەن. جالپى، ماماندار بولتىرىكتىڭ دامۋىن 5 كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرادى:

1)     تۋعاننان، كوزىن اشقانعا دەيىنگى كەزەڭ;

2)     كوزىن اشقاننان، ەڭ العاشقى دىبىس ەستۋگە دەيىنگى كەزەڭ;

3)     اپاننان شىعۋ جانە ەت تاعامىنا اۋىسۋ كەزەڭى;

4)     كۇشىكتەردىڭ ەڭ العاشقى ۇزاق ەكسكۋرسياسى، اۋماقتاردى يگەرۋشىلىك كەزەڭى;

5)     جىنىستىق كامەلەت كەزەڭى.

نەونتالدى كەزەڭدە بولتىرىك السىزدەۋ كەلەدى. سول سەبەپتى، اناسىنىڭ كومەگىنە ءزارۋ بولادى. ولاردىڭ تەز جەتىلۋى ءۇشىنشى اپتانىڭ باسىندا بىلىنەدى. بۇل كەزدە ەستيدى، جورتادى جانە كورە الادى. ءتىپتى، ءبىر-بىرىمەن ويناۋدى باستايدى.

بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى يا. ك. بادريزە ءوزىنىڭ جيىرما جىلداي ومىرىندە قاسقىرلاردىڭ ءىس-ارەكەتىن زەرتتەۋمەن اينالىستى. سەنەسىز بە؟ بۇل ادام ەكى جىل عۇمىرىن قاسقىرلاردىڭ ۇيىرىندە وتكىزەدى. ءجۇز شاقتى قاسقىرلاردى ءوز قولىمەن تاماقتاندىردى جانە تاربيەلەدى. جابايى اڭداردى بەيىمدەپ، تابيعاتقا جىبەرۋگە ازىرلەدى. بادريزەنىڭ زەرتتەۋ ناتيجەلەرى بويىنشا، ۇرعاشى قاسقىر بولتىرىكتەردى 6 ساعاتتان – 68 ساعاتقا دەيىن تاستاپ كەتەدى ەكەن.

بۇل بولتىرىكتەردىڭ 3 تاۋلىك بويى تاماقتانباي جۇرە الاتىندىعىن بىلدىرسە كەرەك.

ءبىر قىزىعى، قاسقىرلار بولتىرىكتەرىن ءومىردىڭ بارلىق قيىندىقتارىمەن كۇرەسۋگە ۇيرەتەدى ەكەن. بارىنشا ەركەلەتىپ، ولاردى تاربيەلەۋدە اسقان توزىمدىلىك تانىتادى.

كۇشىكتەرى ارتىق كەتكەندە نەمەسە وزدەرىنىڭ باۋىرلارىن رەنجىتكەندە ولاردى جازالايدى.

 ال، مۇنداي جاعدايدا كىنالىلەر وزدەرىنىڭ قاتەلىكتەرى ءۇشىن جازالانعاندارىن تۇسىنەدى. قاسقىرلاردىڭ ءوزارا قاتىناسى وتە قاتتى رەتتەلىپ وتىرادى.

مىنا قىزىققا نازار اۋدارايىقشى! ءبىر توپ قاسقىر. ەڭ الدىندا ءۇش ءالسىز قاسقىر كەلەدى. ەگەر الدا ءبىر توتەنشە جاعداي بولا قالسا، الدىمەن ولار قۇربان بولادى. سونداي-اق، بۇل ۇشەۋى جول تاپتاپ، كەيىنگىلەردىڭ كۇشىن ساقتاپ قالۋىنا ىقپال ەتەدى. ودان كەيىن 5 ەركەك قاسقىر كەلەدى. بۇل – نەگىزگى توپتىڭ باسى. ورتادا 11 ۇرعاشى قاسقىر كەتىپ بارادى.

 ولاردان سوڭ تاعى 5 ەركەك قاسقىر، ال ەڭ سوڭىندا – باسشى ءبورى كەلەدى. ول توپتىڭ ءجۇرۋ بارىسىن قاداعالاپ، باقىلاپ ءارى رەتتەيدى. سول ءۇشىن توپتىڭ ارتىندا جۇرەدى. ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، قاسقىرلار وزدەرىنە اپان قازىپ اۋرەلەنبەي، وزدەرىنەن ءالسىز اڭدارعا شابۋىل جاسىپ، اپاندارىن يەمدەنەدى.

شىلدەدە بارلىق قاسقىرلار ۇلي باستايدى. ۇلىعان داۋىستارىنا قاراپ، ولاردىڭ جاس ەرەكشەلىگىن انىقتاۋعا بولادى دەسەدى. باسقا اڭداردان كوممۋنيكاتسيا مۇمكىندىگىنىڭ جوعارلىلىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ولار بەت الپەتى ارقىلى بىرنەشە ەموتسيا بىلدىرە الادى. ال، ءۇرۋ، ۇلۋ، ىرىلداۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ قايدا تۇرعانىن نەمەسە قاي جەردە جەمتىك بارىن اڭعارتادى. بۇل تۋرالى قاسقىرلاردىڭ قىر-سىرىن جاقسى مەڭگەرگەن فارلي موۋەت: «قاسقىرلار وزدەرىنىڭ ۇلۋى ارقىلى ۇزاق اراقاشىقتىقتان اقپاراتتاردى تەز جەتكىزەدى»، – دەيدى. قاسقىرلاردىڭ وتباسىمەن بىرگە ۇلىعانى حورمەن ايتىلعان ءان بولماسا دا، وزىندىك ءبىر ۇيلەسىمدىلىگىن تابادى.

ءتىپتى، كانادانىڭ الگونكين ساياباعىنا مىڭداعان تۋريستەر «بورىلىكتەر كونتسەرتىن» تىڭداۋ ءۇشىن عانا جينالادى ەكەن. ال ولاردىڭ قورىقپاستان، نە ءۇشىن ءان سالىپ تۇراتىندىقتارى بەلگىسىز…

ولاردى العاش قىزىل كىتاپقا ەنگىزگەن – گەرمانيا مەملەكەتى. بۇل شەشىم 1934 جىلى فريدريح نيدتسشە مەن وسۆولد شپەنگلەردىڭ ىقپالىمەن قابىلدانعان. قىزىل كىتاپقا ەنگەن جانۋارلاردىڭ ەڭ العاشقىسى وسى قاسقىرلار بولىپ تابىلادى. ولاردى ءۇي كۇزەتۋگە ماجبۇرلەۋ مۇمكىن ەمەس. «قاسقىردىڭ كۇشىگىن قانشا اسىراساڭدا، ورمانعا قاراپ ۇليدى» – دەگەن ءسوز بەكەر ايتىلماسا كەرەك.

Abai.kz