جەر رەفورماسى تۋرالى كوميسسيا ىسكە كىرىسكەلى بەرى ونىڭ التى وتىرىسى ءوتتى. بىراق كوميسسيا حالىقتىق تولقۋعا سەبەپ بولعان ەكى تۇبەگەيلى ماسەلە – جەردى ساتۋ-ساتپاۋ جانە جەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ-بەرمەۋ جونىندە كەلىسىمگە كەلگەن جوق. بۇل كەلىسىم قانشالىقتى ۇزاققا سوزىلادى؟ جەرگە قاتىستى حالىقتىق مۇددەنىڭ جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىندىگى قانداي؟ ەگەر جەر كودەكسى العاشقى نۇسقاسىندا قالاتىن بولسا، بيلىكتىڭ بىربەتكەي شەشىمىنە قارسى قوزعالىستىڭ قايتادان تۇتانۋى مۇمكىن بە؟

مىنە، وسى جانە باسقا دا سۇراقتارعا وراي كوميسسيانىڭ جۇمىسىنا بەلسەنە قاتىسىپ كەلە جاتقان ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قايراتكەر ازامات مۇحتار تايجان مىرزانى سۇحباتتاسۋعا شاقىرعان ەدىم. اڭگىمە جەركومنىڭ قىزىلوردا ايماعىندا وتكەن وتىرىسىنان باستالدى.

– مۇحتار، جەركومنىڭ وتىرىستارى استانادان الشاقتاعان سايىن، ونىڭ جۇمىسى جايلى ەل-جۇرتقا جەتەرلىك جاعدايات تام-تۇم بولىپ بارادى. ماسەلەن، ونىڭ سىر بويىنداعى وتىرىسىندا كۇپتى حالىقتىڭ كوڭىلىنە مەدەۋ بولارلىق ءسوز قوزعالدى ما؟

– الماتى وبلىسىنداعى جيىننان گورى، قىزىلورداداعى وتىرىس دۇرىس ءوتتى دەپ سانايمىن. ەسىڭىزدە بولسا، الماتىدا جيىرما شاقتى ادام بىردەن «جەردى شەتەلدىكتەرگە ساتۋ كەرەك»، «جالعا بەرۋ كەرەك» دەگەن سىڭايمەن اڭگىمەنىڭ اۋانىن الدىن الا دايىندالىپ قويعان ستسەناريدىڭ جەلىسىنە قاراي بۇرعان ەدى. قىزىلوردا جەرىندە ونداي جاعداي بولعان جوق، جيىن قالا سىرتىندا ءوتتى، وتىرىس بارىسىندا ارالاس پىكىرلەر ايتىلدى. ارينە، بيلىك كۇنىبۇرىن دايىنداپ قويعان ادامدار دا بولدى: وعان دا تۇسىنىستىكپەن قاراۋ كەرەك، بىراق ءدال الماتىداعىداي ۇياتتى جاعداي ورىن العان جوق. «جەردى ساتايىق، جالعا بەرەيىك» دەگەندەردىڭ كوپشىلىگى – ءىرى، ورتاشا جانە شاعىن لاتيفۋنديستەر. ولار توقسانىنشى جىلداردان بەرى پاي جۇيەسىن پايدالانىپ، جەردى جەكەشەلەندىرىپ العاندار...

– لاتيفۋنديستەر ماسەلەسىنە وسى سۇحبات بارىسىندا اينالىپ سوعارمىز، الدىمەن ەل اراسىن جىك-جاپار قىلعان جاعداياتقا توقتالايىق: مەملەكەتتىك باق جانە جەكەلەگەن ينتەرنەت-سايتتار جەردى ساتۋعا تىيىم سالۋ جونىندەگى زاڭعا پرەزيدەنت قول قويدى، «داۋ-داماي وسىمەن ءبىتتى» دەگەندەي ءسوز تۋدىرىپ جاتىر. وسى جاڭساق اقپارات حالىقتىڭ جەر ساتۋعا قارسى بەلسەندىلىگىن باسىپ تاستاعان سياقتى. ەل-جۇرت جۇمىسىنا ەلەڭدەپ وتىرعان بەدەلدى كوميسسيانىڭ مۇشەسى رەتىندە «ساباسىنا تۇسكەن» حالىققا وسى «قول قويۋدىڭ» ءمان-ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ بەرشى...

– پرەزيدەنتتىڭ زاڭعا قول قويۋى – جەرگە قاتىستى جۇرگىزىلىپ جاتقان زاڭدى پروتسەدۋرا عانا. بۇل «جەر ساتۋ تۇبەگەيلى توقتاتىلدى» دەگەندى بىلدىرمەيدى. ويتكەنى الدىمەن پرەزيدەنتتىڭ جەر كودەكسىنىڭ داۋلى باپتارىنا قاتىستى موراتوري جاريالاۋ جونىندەگى جارلىعى شىقتى. بىراق ول جارلىقتىڭ زاڭدىق كۇشى جوق ەدى. سوندىقتان پرەزيدەنت جاريالاعان ۋاقىتشا تىيىم پارلامەنت پالاتالارىندا زاڭ رەتىندە قابىلدانىپ، پروتسەدۋرا بويىنشا ول زاڭ پرەزيدەنتتىڭ قولىنان ءوتۋى ءتيىس ەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بيلىك موراتوري تۋرالى زاڭ شىعاردى. ياعني، ازىرگە ەشتەڭە وزگەرگەن جوق، تەك پروتسەدۋرالىق ءراسىم جاڭارتىلدى.

– دەگەنمەن، كوميسسيانىڭ ميمىرت جۇمىسىنا حالىق تاراپىنان نارازىلىق بارىن ءوزىڭ دە اڭداپ جۇرگەن شىعارسىڭ. «فەيسبۋكتاعى» ءبىر جازباڭدا ءوزىڭ دە كوميسسيا جۇمىسىنا كوڭىلىڭ تولماعان سىڭاي تانىتقان ەكەنسىڭ: ونىڭ ءمان-جايى قالاي؟

– كوميسسياداعى جۇمىس – قاراپايىم عانا ساياسي ءۇردىس. ەگەر مەن «كوميسسيا جۇمىسىنا ءمازبىن، كوڭىلىم تولدى» دەپ جازسام، قاناعاتشىلدىق تانىتسام، وندا ەشقانداي وڭدى ناتيجەگە جەتە المايمىز. سوندىقتان ازىرگە دىتتەگەن ماقساتىمىزعا جەتپەگەندىكتەن، كوڭىلىم تولمايتىن ماسەلەنى الەۋمەتتىك جەلىدە جازۋىم كەرەك دەپ سانايمىن. تۇپكىلىكتى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن – كوميسسيا جۇمىسىنا ىقپال ەتۋىمىز كەرەك. وعان قوعام تاراپىنان دا ۇلكەن قولداۋ جانە تاباندى تالاپ قاجەت. كوميسسيا مۇشەلەرى دە مەنىڭ «فەيسبۋكتاعى» پاراعىمدى مۇقيات تۇردە وقىپ، قاداعالاپ وتىر: سوندىقتان ءوز ويىمدى اشىق جاريا ەتۋگە ءتيىستىمىن.

ءيا، جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ۋاقىتىمىز بار: ازىرشە جەرگە قاتىستى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە بويىنشا شەشىم قابىلدانعان جوق. بىراق لاتيفۋنديستەرگە قارسى، قازاقستان ازاماتتارىنا جەردى جالعا بەرۋ، جايىلىمدىق جەردى پايدالانۋ جونىندە، اۋىلدىڭ اۋماعىنا كىرەتىن جەردى ەشكىمنىڭ مەنشىكتەنۋىنە بولمايتىنى تۋرالى پايدالى شەشىمدەر، اماندىق بولسا، قابىلداناتىنىنا سەنىمدىمىن. ال نەگىزگى ماقساتىمىز – جەردىڭ ساتىلماۋى، جالعا بەرىلمەۋىنە قاتىستى ماسەلەگە ءالى جەتكەن جوقپىز.

– حالىقتىڭ كوپە-كورنەۋ قارسىلىعىنا تاپ بولعان وسى ەكى ماسەلەگە جەتۋ نەگە سونشالىقتى ۇزاق بولىپ كەتتى دەپ ويلايسىڭ؟ وعان قاشان جەتەمىز؟

– اماندىق بولسا، وعان دا جەتەمىز. ەگەر حالىق وسى ماسەلەگە بەي-جاي قاراماي، قولداۋ كورسەتسە، تۇپكى ماقساتىمىزعا جەتە الاتىن جول بار. ەندىگى قالعانى – كوميسسيانىڭ تاباندى جانە كوپشىلىكتىڭ ۇستانىمىنا نەگىزدەلگەن جۇمىسى مەن حالىقتىڭ بەلسەندىلىگىنە بايلانىستى. كوميسسيا بارلىق ماسەلەنى شەشىپ تاستايدى ەكەن دەپ، قاپەرسىز وتىرۋعا بولمايدى: ورتاق تالاپتى قولدايتىن جالپىحالىقتىق بەلسەندىلىك كەرەك.

– «حالىق» دەگەندە، بۇل كوميسسيانى قۇرىپ، ونى جەر ماسەلەسىمەن اينالىستىرىپ قويۋ – جەرگە قاتىستى تۋىنداعان حالىقتىڭ تولقۋىن، نارازىلىق بۋىن باسىپ قويۋ ءۇشىن عانا قۇرىلدى دەگەن پىكىرگە قانداي الىپ-قوسارىڭ بار؟ الەۋمەتتىك جەلىلەردە مۇنداي پىكىرلەر كۇننەن-كۇنگە ءجيى ايتىلا باستادى.

– ونداي پىكىرلەردىڭ ايتىلۋى ورىندى: موراتوري جاريالانباسا، قۇرىلعان كوميسسيانىڭ پايداسى بولماسا، وندا حالىقتىڭ نارازىلىعى جالعاسا بەرەدى عوي. بيلىك تاراپى مۇنى ەسكەرىپ وتىر دەپ ويلايمىن. مىسالى ءۇشىن، ءبىز مامىردىڭ 7-سىندە الاڭعا شىقپاق بولدىق، بىراق جەر كوميسسياسىنىڭ قۇرىلۋى – الاڭعا شىعاتىن اپتىعىمىزدى ازداپ باسقان سىڭايلى. سەبەبى شىلدەنىڭ 1-نەن باستاپ جەردى ساتۋ جونىندەگى اۋكتسيون توقتاتىلدى. سوندىقتان وسى كوميسسيا ارقىلى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋگە بولاتىنى ءمالىم بولدى. مۇنداي جاعداي قازاقستاننىڭ ساياسي تاريحىندا بولماعان. كوميسسيانىڭ ماقساتى دا وسى – حالىقتىڭ قالاۋىنا قول جەتكىزۋىمىز كەرەك. پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ايتتى ەمەس پە: «حالىققا ۇنامايتىن زاڭنىڭ كەرەگى جوق» دەپ.

– ءيا، پرەزيدەنت ايتتى، كوميسسيا جۇمىسىن جۇرگىزىپ جاتىر، حالىقتىڭ باسىم بولىگى دە وسى كوميسسياعا ءۇمىت ارتادى. بىراق وسى ەكى ارادا جەركوم ءوز وتىرىستارىمەن ء«ماز بولىپ» جۇرگەندە، حالىقتىڭ قارسىلىق اپتىعى باسىلعان كەزدە، مىنا جاقتا جەر ساتۋ ءۇردىسى جالعاسىپ جاتىر دەگەن پىكىرلەر ايتىلا باستادى. ماسەلەن، الەۋمەتتىك جەلىلەردە قىتايلىق «ينۆەستورلاردىڭ» ەل ارالاپ، وزدەرىنە ۇنايتىن جەر ىزدەپ جۇرگەن فوتوسۋرەتتەرى جاريالانعان ەكەن. مۇنداي حالىقتىڭ سىرتىنان ءجۇرىپ جاتقان ساۋدا-ساتتىق ماسەلەلەرى توڭىرەگىندە جەركومدا ءسوز قوزعالدى ما؟

– ونداي ماسەلەلەر ايتىلىپ جاتقانى جونىندە الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراعىمدا جازدىم. الدىمەن الماتى وبلىسىنىڭ اكىمدىگىنە رەسمي تۇردە سۇراق قويعان ەدىم: ءتورت پاراققا جازىلىپ، اكىمنىڭ ورىنباسارى قول قويعان جاۋاپ قولىما ءتيدى. قىتايمەن قول قويعان كەلىسىم-شارتتىڭ كوشىرمەسىن دە جىبەرىپتى، ول قۇجاتتى مەن جەلىدەگى پاراعىمدا جاريالادىم. ەكىنشىدەن، كوكشەتاۋداعى وتىرىسقا كەلىپ قاتىسقان وبلىس اكىمى سەرگەي كۋلاگينگە قىتايمەن جاساسقان كەلىسىم-شارتقا قاتىستى كوميسسيا مۇشەسى جانۇزاق اكىم ەكەۋمىز سۇراق قويعانمىز. ول دا باق نازارىنان تىس قالعان جوق، ونىڭ اۋ-جايىن بەينەجازبادان كورۋلەرىڭىزگە بولادى. شىعىس قازاقستاننان دا ءدال وسىنداي «جەر ساتىلىپ جاتىر» دەگەن مالىمەت ءتۇسىپ جاتىر: ونىڭ دۇرىس-بۇرىسى ازىرگە بەلگىسىز. قىزىلورداداعى وتىرىستا وسى ماسەلەگە قاتىستى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمدىگىنە سۇراق قويدىم، جاۋابىن كۇتىپ وتىرمىن.

– نەگىزىنەن، جەركومنىڭ التى وتىرىسىنان كەيىن، جەر ساتۋدى جانە ونى جالعا بەرۋ ماسەلەسىن لاتيفۋنديستەر مەن جەر يەلەنۋشى ءىرى فەرمەرلەر قولداپ وتىر دەگەن پىكىردى جەلىدەگى جازباڭنان اقىدىق. ولاردىڭ اتى-جوندەرىن تۇگەندەيتىن بولساق، ولار كىمدەر جانە ارگۋمەنتتەرى قانداي؟

– ءسوز جوق، جەردىڭ ساتىلۋى مەن جالعا بەرىلۋى لاتيفۋنديستەرگە ءتيىمدى. ءبىزدىڭ كوميسسيانىڭ قۇرامىندا سولاردىڭ ءبىرازى وتىر. كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ ءتىزىمىن تاعى ءبىر شولىپ شىعار بولسا، حالىق ولاردى جازباي تانيدى. بىراق كوميسسيا وتىرىسىنان تۇسىرىلگەن بەينەتاسپا ارقىلى كىمنىڭ – كىم ەكەنىن ەل-جۇرتقا كورسەتۋ كەرەك دەپ سانايمىن. ويتكەنى اكىم مەن اكىمنىڭ ورىنباسالارى ءار وتىرىسقا ءىرى قوجالىق يەلەرىن شاقىرادى: ولار الماتى وبلىسىندا بولعان جاعداي سياقتى «جەر ساتىلسىن» دەگەندەي ءسوز قوزعايدى. الەۋمەتتىك جەلى قولدانۋشىلار سول بەينەتاسپالاردى مەيىلىنشە جاراتىپ، جەردىڭ ساتىلۋىنا مۇددەلى بايشىكەشتەردى جۇرتقا جاريا ەتسە دەگەن تىلەگىم بار.

ال كوميسسيا قۇرامىندا جەردى ساتۋعا اسا قىزىعۋشىلىق تانىتۋشى جەكە مۇددەدەگى جانە ۇلكەن نەمەسە ورتاشا ۇلەستەگى جەرى بارلار وتىر. ولار سول ۇلەستى ساتىپ الىپ، جەكە مەنشىككە اينالدىرعىسى كەلەدى. وندايلار وزدەرىن «جەردە جۇمىس ىستەۋشىلەرمىز» دەپ اتاپ، سونىمەن وزدەرىن جاقسى قىلىپ كورسەتكىسى كەلەدى. ال قالعاندارى – قارسىلار. ونىڭ ىشىندە ۇساق شارۋا قوجالىقتارى دا بار. بۇگىنگى ءىرى شارۋا قوجالىقتارىنىڭ قالاي پايدا بولعانىن ەشكىم ۇمىتا قويماعان بولار. ولار 1990 جىلداردىڭ سوڭى مەن 2000 جىلداردىڭ باسىندا ۇساق شارۋالاردىڭ جەرىن يەمدەنىپ، جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە ولاردىڭ ۇلەسىن ساتىپ الۋ ارقىلى ءىرى جەر يەلەنۋشى بولعاندار.

– ءماجبۇرلى حالىقتىڭ پاي ۇلەستەرىن ساتىپ الىپ، جەكەلەگەن ادامداردى ءبىر الداپ سوققان سول جەر يەلەنۋشىلەر ەندى مەملەكەتتى، جاپپاي حالىقتى تاعى ءبىر الداپ سوققىسى كەلەدى. سوندا سول لاتيفۋنديستەر جەردىڭ ساتىلۋى مەن جالعا بەرىلۋىن نە ءۇشىن قولدايتىندارىن ناقتى دايەكتەي الدى ما؟

– ولار ينۆەستيتسيا مەن جاڭا تەحنولوگيا تارتۋ ءۇشىن جەردى ساۋداعا سالعان دۇرىس دەپ سانايدى. جەردى بانككە كەپىل رەتىندە قويۋعا بولمايدى، تەك جالعا الۋ ارقىلى عانا ينۆەستيتسيا تارتۋعا بولادى دەپ جانتالاساۋدا. الايدا سول ينۆەستيتسيا ونسىز دا تارتىلىپ جاتىر.

ماسەلەن، بىزدەگى ءىرى قارا مالدى باعىپ-قاعاتىن، زاماناۋي بورداقىلاۋ تەحنولوگياسىمەن جابدىقتالعان شارۋاشىلىقتارعا ينۆەستيتسيا بۇعان دەيىن دە تارتىلىپ كەلگەن. ال 49 جىلعا جالعا الىنعان جەرلەردى بانكتەر كەپىلگە الۋعا بولادى. ەندەشە لاتيفۋنديستەردىڭ ماقساتى ءتىپتى دە ينۆەستيتسيا مەن جاڭا تەحنولوگيا ەمەس.

– سوندا ولاردىڭ ماقساتى جەردى ساتىپ الىپ، قايتادان ساۋداعا سالۋ عانا ما؟

– البەتتە! ولار ءىرى كولەمدەگى جەردى ساتىپ الىپ، ونى شەتەلدىكتەرگە، ونىڭ ىشىندە قىتايلىقتارعا ساتۋدى كوزدەپ وتىرعاندارى بەلگىلى. بىزگە الىستاعى گەرمانيادان، گوللانديادان كەلىپ، جەردى ەشكىم ساتىپ المايتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ولاردىڭ ءۋاجى جەردى ودان ارىعا ساۋدالاۋ ماقساتىنا ارنالعانى ايدان انىق.

ولار ايتادى: «اسفالتتا وسكەن قازاقتاردىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنان حابارى جوق، جەرمەن اينالىسقان ءبىزدىڭ عانا پىكىرىمىزدىڭ سالماعى باسىم»، – دەپ. سوندا جەردىڭ تاعدىرىن «جەرمەن اينالىساتىن» ادامدار عانا شەشۋى كەرەك پە؟ ال ەندى سول لاتيفۋنديستەردىڭ بالالارىن وقىتىپ جاتقان مۇعالىمدەر، وزدەرىن ەمدەيتىن دارىگەرلەر جەر ماسەلەسىنەن تىسقارى قالا ما؟ ءومىرىن پوەزدا وتكىزىپ، جولسەرىك بولىپ جۇرگەن قازاقتار قانشاما؟ نەمەسە ءوندىرىستىڭ باسقا سالاسىندا جۇمىس ىستەيتىن جانە سىزدەر سياقتى باق-تا قىزمەت ەتىپ جۇرگەندەردى قايدا قويامىز؟ ولاردىڭ پىكىرىن نەگە تىڭدامايمىز؟

بارىمىزدە وسى جەردىڭ ۇستىندە ءجۇرمىز! ەكىنشىدەن، ءبارىمىزدىڭ دە بابالارىمىز وسى جەر ءۇشىن قانشاما قانىن توكتى. سوندا اتادان بىزگە جەتكەن قاسيەتتى قارا جەرگە لاتيفۋنديستەر عانا ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋى كەرەك پە؟ ءبىزدىڭ بار كىنامىز اۋىل شارۋاشىلىق تەحنولوگيالارىنىڭ ءتىلىن بىلمەگەندىگىمىز بە؟ جەر – ەرەكشە مەنشىكتىڭ ءتۇرى، ماسەلەن، ءۇيدى سالىپ، ونى ساتۋعا دا، قايتادان قۇلاتىپ تاستاۋعا دا بولار، ال جەر ساتۋعا دا، جالعا بەرۋگە دە بولمايتىن ورتاق مەنشىك. دوس كوشىم ايتقانداي، مەملەكەت تە جەردىڭ يەسى ەمەس، ول تەك جەر قاتىناستارىن رەتتەۋشىلىك قىزمەت اتقارادى.

جاپونياعا امەريكالىقتار 1945 جىلى كەلگەن كەزدە ۇلكەن رەفورما جاسادى: جەردى فەودالداردان تاركىلەپ الدى دا، شارۋالارعا تەڭ ءبولىپ بەردى. سونان كەيىن مۇندا كاپيتاليزم دامىپ كەتتى. ايتپاقشى، گەنەرال ماكارتۋر اقش-تىڭ پرەزيدەنتى ەيزەنحاۋەرگە جاپوندار تۋرالى بىلاي دەپ حات جازعان ەكەن: «بۇل حالىق ەشقاشان وركەنيەتتى بولا المايدى، ويتكەنى جالقاۋ، قولىنان تۇك كەلمەيدى» دەپ.

– ءيا، بۇگىنگى جاپونياعا قاراپ، ونداعى حالىقتىڭ «قولىنان تۇك كەلمەيدى» دەپ ايتا المايمىز. ال، مۇحتار، جەر قاتىناستارى جونىندەگى ءوزىڭنىڭ جەكە ۇستانىمىڭ قانداي؟ مۇنى سۇراۋ سەبەبىمدى سۇحباتتىڭ سوڭىنا تامان ايتارمىن: ول الەۋمەتتىك جەلىلەردە سەنى سىناۋشىلارعا قاتىستى اڭگىمە بولماق...

– العاشىندا وزىمدە دە جەر ەمگەن ديحاندارعا جەر تيسە، ءونىمىن قىتايعا ساتىپ، بايىپ كەتسە ەكەن دەگەن ويىم بولدى. كەيىننەن جەرگىلىكتى ديحاندارمەن، عالىمدارمەن سويلەسكەننەن كەيىن، جەرىمىزگە جاسالىپ جاتقان ادىلەتسىزدىكتەردى، توقسانىنشى جىلدارداعى پاي جۇيەسى ارقىلى پايدا بولعان ءىرى جەر يەلەرىن كورىپ، ولارعا جەكە مەنشىك دەگەن قۇقىق بەرىلسە، وندا جەرىمىزدەن مۇلدەم ايىرىلىپ قالاتىنىمىزدى ءتۇسىندىم. سوندىقتان ءبىز ءالى جەردى ساۋداعا سالاتىنداي كۇرت رەفورماعا دايىن ەمەسپىز. ول ءۇشىن ەڭ الدىمەن مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ دايىندىعى قاجەت.

جەردى ساتۋدى ۋاعىزدايتىن اگرارلىق سالا عالىمدارى ونى تەوريالىق تۇرعىدا ءمىنسىز دالەلدەيدى. كوميسسيا جۇمىسقا كىرىسكەن كەزدە دە مەن سونداي ويدا بولعانمىن. مەن دە ءبىزدىڭ شارۋالار جەر يەلەنۋشىگە اينالىپ، تەز بايىسا عوي دەپ ويلادىم. الايدا ءبىزدىڭ اۋىلدارداعى جەر قاتىناستارى جاعدايىمەن كوزبە-كوز تانىسا وتىرىپ، جەرگە قاتىستى بىلىق-شىلىقتاردى انىقتاي كەلە، قازىر جەردى ءتىپتى قازاقستاندىق ازاماتتارعا ساتاتىن بولساق، ءبىز سول بىلىق-شىلىقتى زاڭداستىرىپ بەرەتىنىمىزدى ۇقتىم. سوندىقتان ءبىز اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەردى ساتۋعا قويىلعان ءموراتوريدى ءارى قاراي ۇزارتۋدى، شەتەلدىكتەرگە جەردى جالعا بەرۋ مەرزىمىن 5 جىل دەپ بەلگىلەۋدى تالاپ ەتەتىن بولامىز.

ارينە، بۇل زاڭدى تۇرعىدا ساتىلىپ قويىلعان جەرلەردى قايتارىپ الۋ كەرەك دەگەندى بىلدىرمەيدى. بۇگىنگە دەيىن اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەردىڭ ساتىلعانى 0,6 پايىز عانا، ول ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە ۇلكەن قاۋىپ توندىرمەيدى. ال ءىرى لاتۋفينديستەر جەردى ساتىپ الماعان، ولار كوبىنە جالعا العان.

جەر ماسەلەسىن زەرتتەي كەلە ۇققانىم – اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ وركەندەپ، دامۋىنا تەجەۋ بولىپ تۇرعان – جەردىڭ مونوپوليزاتسياسى. ولار – لاتيفۋنديستەر. سوندىقتان بۇل ارادا، كەرىسىنشە، قازاقستاندا ءلاتيفۋنديزمدى شەكتەۋ كەرەك.

– سونىمەن بىرگە قازاقستانداعى جاپپاي جەمقورلىق جاعدايىندا، شەنەۋنىكتەردىڭ پاراقورلىعى ءورشىپ تۇرعان كەزدە، جەردى ساۋداعا قويۋعا بولمايدى. ال ەگەر ەلدە ءادىل زاڭ، دەموكراتيالىق قاتىناستار، تازا سايلاۋ بولعان جاعدايدا، جەردى ساتۋ-ساتپاۋ ماسەلەلسىن رەفەرەندۋمعا شىعارۋعا بولار ما ەدى؟

– ونداي اتتى كۇنگە كەيىنگى ۇرپاق – ءبىزدىڭ بالالارىمىز جەتسە ەكەن! بىراق جەردىڭ جەكە مەنشىككە بەرىلۋى ەلدى وركەنيەتكە جەتەلەيتىن مىندەتتى شارت ەمەس. ماسەلەن، انگليا وركەنيەتتى ەل، بىراق جەردىڭ جەكە مەنشىگى جوق. سوندىقتان جەردى ساتۋ – ەل ءۇشىن ءولدىم-تالدىم ماقسات بولماۋى ءتيىس.

سوڭعى ءبىر جارىم ايدىڭ ىشىندە ينۆەستورلارمەن كەزدەسۋدىڭ دە ءساتى ءتۇستى: ولاردىڭ ايتۋىنشا، جەر جەكە مەنشىكتىكى مە، الدە 49 جىلعا جالعا بەرىلگەن بە – ول جاعى بىزگە اسا ماڭىزدى ەمەس دەيدى ولار. ال جەردىڭ 49 جىلعا جالعا بەرىلۋى – ءبىر ادامنىڭ ومىرىنە جەتىپ-ارتىلاتىن مەرزىم. سوندىقتان جەرگە «ينۆەستور شاقىرامىز» دەگەن ءسوز – بوس ساندىراق.

– التى وتىرىس وتكىزگەن كوميسسيانىڭ جۇمىسى وسىلاي جالعاسا بەرەتىن بولسا، جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ناتيجەسى ەل كوڭىلىنەن شىعادى دەگەن ءۇمىت بار ما؟

– ناتيجەلى شەشىمدى جىلدىڭ اياعىنا دەيىن سوزۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ سانايمىن. بۇگىنگى تاڭدا لاتيفۋنديزمگە، جايىلىمدىق جەرلەرگە قاتىستى ەلەكتروندىق كاداستر جاساۋ جونىندەگى تەحنيكالىق ماسەلەلەردىڭ بەتى قايىرىلعان سياقتى، كەلەسى وتىرىستا شەشىم قابىلداۋعا بولادى. ساياسي تۇرعىدا شەشىمىن تاپپاعان ماڭىزى ۇلكەن ەكى ماسەلە: جەردى ساتۋ نەمەسە ساتپاۋ جانە شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ نەمەسە بەرمەۋ جونىندە پىكىرتالاس. ازىرگە جاقتاستار مەن قارسىلار ءوز ارگۋمەنتتەرىن كولدەنەڭ تارتىپ، زەرتتەۋ، ساراپتاما جاساپ، داۋلاسىپ تا جاتىرمىز. كۇزگە دەيىن وڭدى شەشىم قابىلدانادى دەپ سەنەمىن.

– مۇحتار، بيلىكتە وتىرعاندار اقىر سوڭىندا بۇل سەنىمدى كۇل-تالقان ەتەر بولسا، وزدەرىنىڭ دە كۇل-تالقانى شىعارىن سەزە مە ەكەن؟ ماسەلەنى بۇلايشا توتەسىنەن ايتىپ وتىرعان سەبەبىم – حالىق ەندىگى الدامسىراتۋعا، تۇلكىبۇلاڭعا سالۋعا كونبەيدى. باسقانىڭ ءبارىن ساتىپ بولىپ، ەندى جەرگە اۋىز سالۋ – حالىقتىڭ ۇلكەن تولقۋىن تۋعىزادى. مەنىڭ، مەنىڭ عانا ەمەس، جالپى حالىقتىڭ وسىنداي ءۇزىلدى-كەسىلدى سوزىنە قانداي الىپ-قوسارىڭ بار؟

– ەگەر جەردى ساتۋ مەن ونى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ جونىندەگى ەكى ماسەلەگە ناقتى جاۋاپ بەرىلمەسە، بيىلعى كوكتەمدەگى نارازىلىقتىڭ ۋشىعىپ كەتەر قاۋپى بار. بۇنى بيلىكتەگىلەر دە ءبىلىپ وتىر دەپ ويلايمىن. ەگەر وسى ەكى ماڭىزدى ماسەلەگە قاتىستى وڭ شەشىم شىعارا الماسا، كوميسسيانى قۇرۋدىڭ قاجەتى قانشا ەدى؟ ءبىزدى كوشەدەن اكەپ، كوميسسياعا وتىرعىزعان ەكەن، ەندەشە ەلدىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن شەشىم قابىلداۋعا ءتيىسپىز دەپ بىلەمىن. ەلدىڭ ەكونوميكالىق احۋالى دا وڭ باعىتقا بۇرىلا قويعان جوق، كۇز ايىندا ستۋدەنتتەر دە دەمالىستان ورالادى، ەل دە ەتەك-جەڭىن قوڭىر كۇزدە جينايتىنى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعى، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 30 جىلدىعى دا جاقىندادى: ەگەر جەردىڭ ماسەلەسى شەشىلمەسە، نارازىلىق اشۋى مەڭدەگەن حالىققا توقتام ايتۋ قيىن بولادى دەپ ويلايمىن.

ۇشتىلدىلىكتىڭ جاعدايى دا مۇشكىل. حالىقتىڭ باسىم بولىگى وعان دا نارازى. دەمەك، ەل ىشىندەگى تىنىشتىق – بارشانىڭ، ونىڭ ىشىندە بيلىكتىڭ دە موينىنداعى جاۋاپكەرشىلىك. قازاققا جەرى، ءتىلى، تاريحى ماڭىزدى. ۇشەۋى دە ءبىر-بىرىمەن ساباقتاس ماسەلە. قازاق تاريحىن وقىتۋ جوعارى وقۋ ورىندارىنان الىنىپ تاستالدى. سويتسەك، 117 رەكتور ءبىلىم مينيسترىنە «قازاق تاريحى» ءپانىن وقىتپاۋ جونىندە حات جازىپتى دەگەن اقپاراتتى ەستىدىم. سول حاتتى تاۋىپ، «جازعىش» رەكتورلاردىڭ اتىن ەلگە جاريا ەتسەك قوي.

– «قازاق تاريحى» ءپانىن جوو جۇيەسىنەن الىپ تاستاۋ ماسەلەسىنە قاتىستى جاعدايات گازەتىمىزدىڭ وسى نومىرىندە ءسوز بولادى (19-بەتتى قاراڭىز – رەد.). ءبىزدىڭ رەداكتسياعا كەلگەن ءبىر حاتتا جازىلعان دەرەك بويىنشا، «117 رەكتوردىڭ ىسىنە» راحمان الشانوۆ مۇرىندىق بولعان سياقتى. البەتتە، ءبىز ونى «قولىنان ۇستاپ العان جوقپىز». بالكىم، «سەن باستاماشى بول» دەپ، راحمان مىرزاعا بيلىكتىڭ ءوزى قولقا سالعان شىعار... قالاي بولعاندا دا، حالىقتىڭ بولاشاعىنا جاسالعان بۇل قياناتتىڭ جاي-جاپسارىن گازەتتىڭ الداعى ساندارىندا جالعاستىراتىن بولامىز. ءمينيستردىڭ اتىنا جازىلعان بۇل حاتقا كىم باستاماشى بولعانىن بىلەتىندەر بولسا، مارحابات، گازەت بەتىنەن اياماي ورىن بەرۋگە دايىنبىز!

– ەرمۇرات اعا، ءسىزدىڭ گازەت «قولىنا العان» بۇل ماسەلە اياقسىز قالمايدى دەپ ويلايمىن...

– دەگەنمەن، تاقىرىپقا ورالايىق: ەگەر كوميسسيا جۇمىسى دىتتەگەن ويىڭنان شىقپاي جاتسا، كەلەسى قادامىڭ قانداي بولۋى مۇمكىن، مۇحتار؟ كوميسسيادان كەتۋىڭ مۇمكىن بە؟

– قالاي بولعاندا دا، كوميسسيا جۇمىسىنا اياعىنا دەيىن قاتىساتىن مۇمكىندىكتى تولىعىمەن پايدالانۋىمىز كەرەك. حالىقتىڭ ويىنان شىعاتىن ناتيجەگە جەتەمىز دەگەن سەنىم باسىم. ۇكىمەتتە وتىرعان شەنەۋنىكتەر دە توپاس ەمەس شىعار: وزدەرىنە دە، بالالارىنا دا وسى – اياعىمىزدىڭ استىنداعى جەر كەرەك شىعار... ولاردىڭ كوبى ءبىزدىڭ ۇستانىمىمىزدى قولدايدى. بىراق ءبىر بىلەتىنىم – ساياسي شەشىم شەنەۋنىكتەردىڭ دەڭگەيىندە قابىلدانبايتىنى انىق. جەر تاعدىرى ولاردىڭ قولىندا ەمەس. سوندىقتان جەرگە قاتىستى ساياسي شەشىمدى قابىلدايتىندار – حالىققا جاقىن بولۋىن قالار ەدىم. ءتىپتى باسقاشا بولۋى دا مۇمكىن ەمەس!

– ال سوڭعى كەزدەرى الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن جەكەلەگەن سايتتاردا ساعان قارسى جاريالانىمدار پايدا بولا باستادى. ونىڭ اراسىندا «مۇحتار تايجان ساتقىندىق جاسادى» دەگەن ءبىر جازبانى دا كوزىم شالىپ قالدى. وسىعان قاتىستى قانداي پىكىر ايتار ەدىڭ؟

– شىنىن ايتسام، وعان اسا كوڭىل بولە بەرمەيمىن. سەبەبى ساياساتتا جۇرگەنىمە بىرنەشە جىل بولدى، بۇنداي شابۋىلدىڭ جاسالىپ جاتقانى ءبىرىنشى رەت ەمەس، وعان قارسى يممۋنيتەتىمىز دە قالىپتاسقان... (كۇلدى). حالىق اقىماق ەمەس شىعار: الەۋمەتتىك جەلىدەن كىمنىڭ – كىم ەكەنىن دە وقىپ، ءبىلىپ وتىر. بارىم وسى – الدىڭىزدا وتىرمىن، باسقا ادام بولىپ وزگەرە دا المايتىن شىعارمىن.

– مۇحتار، ەل مۇددەسىن قورعاۋعا قاتىستى سەنىڭ ازاماتتىق بەلسەندىلىگىڭدى جەكە ءوز باسىم قاتتى قولدايمىن. بالكىم، سەنىڭ وسى ازاماتتىق قادامىڭدى قىزعاناتىن قازاقتار دا بار شىعار: «بۇل بىزدەن اسىپ، باسا-كوكتەپ قايدا بارادى» دەگەن قىزىلكوز پيعىلىن جەڭ ىشىنە جاسىرىپ جۇرگەن...

– كىم ءبىلسىن، اعا؟! تايىز پەندەلەردىڭ قازاقى كورەالماۋشىلىعىن دا جوققا شىعارا المايمىن. جيىرما بەس جىل بويعى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قولدارىنان ەشتەڭە كەلمەگەندەردىڭ ىشتارلىعى دا بولۋى مۇمكىن. ۇلتشىلدىقتى جالعان ۇرانعا اينالدىرعان نەكەن-ساياق توپاستار ارامىزدا جۇرگەنىن بىلەم: اياقتان شالعىسى كەلەدى، بەس ساۋساق بىردەي ەمەس قوي. كىمگە كىنا تاعىپ، وكپە ارتامىن – بىلگەندەرى سول بولسا، امال قايسى؟!

– دۇرىس، باۋىرىم، العان بەتىڭنەن تايما!

 ەرمۇرات باپي

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» №27 (344) وت 07 يۋليا 2016 گ.