شاريعات تۋرالى ءسوز قوزعاپ، اللا تۋرالى اڭگىمە وربىسە ارابتاردى ۇلگى ەتىپ اعىنان جارىلاتىندار جەتىپ ارتىلادى. كەيبىرەۋى ءوزىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعى مەن ەرەكشەلىگىن جات ساناپ شاريعاتقا قارسى ەكەنىن دالەلدەۋگە تىرىسىپ باعادى. زەرتتەۋ ناتيجەسىندە مۇنداي اسىرە ءدىنشىل توپتاردىڭ باسىم بولىگىن  قازاق ءداستۇرى مەن شاريعاتتان حابارى جوق ساۋاتسىز  ادامدار قۇرايتىنىن كورسەتىپ بەردى. ولاردىڭ قوعامدىق پىكىرلەرى  «ەڭ قۇرمەتتى ءتىل – اراب ءتىلى، ۇلگى الارلىق ۇلت – ارابتار» دەگەن سەكىلدى پانارابيستىك كوزقاراس قالىپتاسقانى بايقالادى.

مۇنداي توپتار ۇلتتىق يدەولوگياعا تونگەن ۇلكەن قاسىرەت، ارتى پانارابيستىك قوزعالىسقا ۇلاسىپ، قازاق جەرىن اراپتاردىڭ ىعىنا جىعىپ بەرەتىن وتە قاۋىپتى  ساياسي پروتسەسكە ۇلاسۋى بەك مۇمكىن. اسىرەدىنشىل توپتاردىڭ يسلام حاققىندا تۇسىنىگى وتە تومەن. باستى قاتەلىگى يسلام ءدىنى مەن اراب حالقىنىڭ  جەرگىلىكتى ءداستۇرىن ايىرا المايدى. ولاردىڭ ءدىن ەتىپ جۇرگەنى – ارابتاردىڭ ءداستۇرى. شاريعات دەپ جۇرگەنى – جابايى ارابتاردىڭ كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناسىنان پايدا بولعان ەرەجەلەر جيىندىعى.

شىن مانىندە جەر بەتىندە قازاققا (مۇسىلمانعا) ۇلگى بولارلىق تاڭداۋلى حالىق ارابتار ما؟

يسلام ءدىنىنىڭ مايەگى قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ  حۇجۇرات سۇرەسىنىڭ 13 اياتىندا: «ءاي ادام بالاسى! ءشۇباسىز سەندەردى ءبىر ەر، ءبىر ايەلدەن  جاراتتىق. سونداي-اق، ءبىر-ءبىرىڭدى تانۋلارىڭ ءۇشىن سەندەردى ۇلتتارعا جانە رۋلارعا جىكتەپ قويدىق. شىنىندا، اللانىڭ قۇزىرىندا قۇرمەتتىلەرىڭ تاقۋا بولعاندارىڭ. اللا شەكسىز بىلگىر، بارىنەن حاباردار» دەلىنگەن. اياتتا انىق كورسەتكەندەي ادام بالاسىن ءبىر اتادان جاراتىپ ءتۇرلى ۇلىستارعا ءبولۋدىڭ حيكمەتى ولاردىڭ دارەجەلەرىن ءبىر-بىرىنەن ارتتىرۋ ەمەس، ءبىرىن-ءبىرى تانىپ بىلۋلەرى ءۇشىن كورسەتىپ تۇرعانىن بايقاۋعا بولادى. ءارى قاراي اياتتىڭ ەكىنشى بولىگىندە «اللاعا جاقىندارىڭ تاقۋالارىڭ» دەپ ايقىن ءارى ۇعىنىقتى ەتىپ كورسەتىپ بەرەدى. ياعني اراب بولعانىڭ ءۇشىن ەمەس تاقۋالىعىڭ ءۇشىن اللاعا جاقىنداي الاسىڭ دەگەندى مەڭزەيدى. تەحنولوگيا دامىپ، عىلىم قارىشتاپ ءوسىپ جاتقان زاماندا اراب ۇلتىن قازاققا ۇستاز ەتىپ جۇرگەن توپتار اراب تاريحى مەن يسلام تاريحىنىڭ پارقىنا جەتە الماي اراب ءداستۇرىنىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويعان دۇمشە ءدىندارلار كوبەيدى. مۇنداي اداسۋشى توپتار  اراب حالقى بولماسا يسلام ءدىنى جەر بەتىنە جايىلمايتىن ەدى دەپ ەسەپتەيدى.

تاريح كۋا يسلام ءدىنىن جەر بەتىنە تاراتۋدا ارابتاردىڭ ەمەس قازاقتىڭ ءتۇپ اتاسى باتىر تۇرىكتەردىڭ الار ورىنى ەرەكشە. ورتا ازيا مەن بالقانعا، سولتۇستىك افريكاعا دەيىن يسلام ءدىنىن تاراتىپ، جابايى حالىقتاردى مۇسىلمان ەتكەن تۇرىكتەر ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ارابتار بولسا اراب تۇبەگىنەن ءارى اسپاي قۇمدى دالادا ءوز ارا جانجالداسىپ جىككە ءبولىنىپ كەتتى. ولار اراب اتىنىڭ تۇياعى پيرينەيگە دەيىن جەتىپ، باتىس ەۋروپادا كوردوۆا حاليفاتىن  قۇرعانىمەن ماقتانادى. بىراق، ءحى-عاسىردا بۇل حاليفاتتىڭ تاس تالقانى شىعىپ، حريستيانداردىڭ قولىنا ءوتىپ كەتتى. پارسى شىعاناعى مەن كاۆكاز ايماقتارى حاليفالىققا تالاس بارىسىندا ءوزارا شاھاري جاۋلاسىپ، شيتتىك سەكتاعا ءبولىنىپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان قازىرگە دەيىن وزدەرىن مۇسىلمان سانايتىن شيتتەر سۋننيتەرمەن بىرىگە الماي وتىر.

ارابتار قان مەن كيكىلجىڭگە قۇمار، ءبىر تۇتاستىقتى قولدا ۇستاي المايتىن حالىق ەكەنىن تاريح دالەلدەپ بەرگەن. پايعامبارىمىز (س.ع.س.) دۇنيەدەن وتە سالىسىمەن حاليفالىققا تالاسىپ  پايعامبارىمىز جۇماقپەن سۇيىنشىلەپ كەتكەن، حازىرەتتى حاليفا  وسمانعا ون ءۇش ءتۇرلى جالا جاۋىپ، ءاليدى  كاپىر دەپ ايىپتاپ قاستاندىقپەن ولتىرەدى. جاۋىزدىقتىڭ كەڭ تاراعانى سونشا ءازىز ساحابا ابدۋللا يبن حۋبابتى قاستاندىقپەن ءولتىرىپ، جۇكتى ايەلىنىڭ قارنىن اياۋسى اقتارىپ تاستايدى. يسلام تاريحىندا ءوزارا جىككە ءبولىنىپ، «شىنايى مۇسىلمان مەملەكەتىن قۇرامىز» دەگەن جالعان ۇرانمەن ساحابالاردى قىرعىنعا ۇشىراتقان ەكى ۇلكەن قاندى وقيعانى جاسايدى. بۇل شايقاستار تاريحتا جامال جانە سيففين دەگەن اتپەن قالعانى بەلگىلى. بۇدان بولەك ەكى ساياسي توپتىڭ ىمىراسىزدىعىنان پايعامبارىمىزدىڭ سۇيىكتى نەمەرەسى حۋسەيىندى كەربالا قالاسىندا ازاپتاپ ولتىرەدى. وسىنداي قاندى وقيعالاردى جاساپ، پايعامبارىمىز س.ع.س. نەمەرەسىن ولتىرۋدەن تايىنباعان ۇلتتاردى ۇلگى ەتۋىمىز ساۋاتسىزدىقتان باسقا ەشتەڭەدە ەمەس. تۇتاستىققا جانى قاس، بۇلىككە قۇمار اراب حالقى بۇگىنگە دەيىن «تۋرا ءدىن ۇستانۋ» مەن «حاليفا ورناتۋ» سىندى جالعان ۇرانمەن ءوزارا قىرىق پىشاق بولىپ شيت، عۋلات، الاۋيت، زەيديت، مۋعتازاليا، يماميا، يسمايليا، قاداريا، حاراجيت، ۋاھابيا، حيزبۋت-تاحرير، تابليع، تاكفير ءۋال حيدجرا، مادحالي، سۋرۋري سىندى ءتۇرلى جاماعاتتارعا ءبولىنىپ كەتتى. مۇسىلماندار الەمىندە پايدا بولىپ جاتقان وسىنداي ءدىني، ساياسي توپتاردىڭ بارلىعى دەرلىك اراب مەملەكەتتەرى اراسىندا، نەمەسە اراب تىلدىلەر اراسىندا ورتاعا شىققان، جانە بۇل پروتسەس بۇگىنگە دەيىن ۇزدىكسىز جالعاسىپ كەلە جاتىر. بۇلىككە ءبىر قادام جاقىن ارابتار حاليفات ءۇشىن كەلىسىم شارتتى بۇزىپ ءدىندى وزگەرتۋگە دەيىن بارادى. مىسالعا ساۋد  ۇرپاقتارى بيلىك قۇرىپ وتىرعان ارابستاندا رەسمي مازھاب اعىلشىندارعا قىزمەت ەتكەن ابدۋل ۋاھابتىڭ  يدەولوگياسىنا نەگىزدەلگەن جانە بۇل يدەولوگيا اراب ساحاراسىنا كۇشتەپ ەنگىزىلگەن. سەبەبى ساۋد ۇرپاقتارىنىڭ بيلىككە كەلۋىنە بىردەن ءبىر سەبەپكەر اعىلشىن وتارشىلدارىنا قىزمەت ەتكەن ابدۋل ۋاھابتىڭ ىقپالى بولعان. ابدۋل ۋاھابتىڭ ءدىني سەنىمى مەن شاريعي ۇستانىمى يسلام الەمى مويىنداعان ءتورت مازھابپەن ۇيلەسىم تاپپايتىن «بەسىنشى مازھاب» بولىپ سانالادى (اسىلىندا 5-ءشى مازھاب جوق).

قازىرگى كەزدە ءتىلى مەن ءدىنى ءبىر اراب حالىقتارى 22 مەملەكەتكە ءبولىنىپ كەتكەن. ءبىر تىلدە سويلەگەن بىرنەشە اراب ەلى ءبىر حاليفاتقا بىرىكپەي وتىرعاندا، ءتىلى مەن ءداستۇرى بولەك تۇركى حالىقتارىنا «حاليفات ورناتامىز» دەپ ۇرانداپ جۇرگەن ساياسي توپتاردىڭ نەگىزگى ماقساتى حاليفات ەمەس تۇتاس مەملەكەتتى بولۋگە نەگىزدەلگەن تەرىس يدەولوگيا ەكەنىن ەستە ۇستاعانىمىز ءجون.

اسىرە دىنشىلدەردىڭ ايتىپ جۇرگەن وسىنداي جالعان ۇراندارىنان ساق بولىپ، ۇلتتىق بولمىسىمىزدى جوعالتپاي، اللادان العان اماناتتى جوعالتپاي وزىنە قايتارساق، وسىنىڭ ءوزى ۇلكەن ساۋاپتى ءىس بولاتىنى حاق.

مارات ەرجىگىتوۆ

Abai.kz