قازىرگى قازاق جىرىنىڭ جاناشىرى مەن قامقورشىسى، يەسى مەن كيەسى كىم؟ جانرعا دەگەن جاۋاپكەرشىلىك قاي قىرقا استىندا قالدى؟ بۇل سانانى سانسىراتاتىن ساۋالدار امالسىز جاندى جەگىدەي جەيدى. راسىندا دا ءبىز بۇل سالادا قاي جەردە، قانداي دەڭگەيدە ءجۇرمىز؟!.

جازاتايىم كوشەدە الدەكىم بەيتانىس بويجەتكەن قىزدى شاشىنان سۇيرەپ، جازالاپ جاتسا بۇل قىزىق پەن شىجىقتى سىرتىن باقىلاپ تۇرعانداردىڭ بەيباققا اراشا تۇسەتىنى كۇمان تۋعىزادى. ويتكەنى، قوعامدا قاتىگەزدىك پەن جاھىلدىك قاۋلاپ بارادى، الەۋمەتتىك جەلىدەن نەبىر انايىلىق پەن دوكىر دورەكىلىك كورىنىس بەلەڭ بەرە باستادى. زامان مىناداي، اناداي دەپ سوعان سىلتەي سالىپ، نەمقۇرايدىلىق پەن سالعىرتتىق تانىتىپ، «سەن تيمەسەڭ مەن تيمەن، بادىراق كوز» پيعىلىنا ەت ءولىپ، بويكۇيەزدىككە ءتۇسىپ، ءبارىن ۋاقىت اعىمىنا سىلتەپ، بۇقپانتايلاپ قول قۋسىرىپ، بۇگەجەكتەپ وتىراتىن ايانىشتى حالگە تاپ بولعاندايمىز، ءبىرتۇرلى. ءوز ىشىمىزدەگى كوكەيكەستى ماسەلەلەرىمىز شاشەتەكتەن بولا تۇرىپ، شامامىز جەتپەيتىن الەمدىك شارۋالاردى شەشكىمىز كەلەدى. داعدارىس ءومىرىمىزدىڭ بارلىق جۇيەسىن قامتىدى. ءبارى ساتىلىپ ءبىتۋ ۇستىندە. تۇلپارلار تۇرالاپ، سۇڭقارلار سۇلالانىپ جاتىر. رۋحانيات قۇلدىراۋ شەگىنە جەتتى.

ەڭ جوعارعى بيلىكتەن اكىمقورلار ۇدايى تاپسىرما الىپ جاتادى. سوندا ولار شوشقا تاعالاپ، اي قاراپ ءجۇر مە؟ ءار جۇمىستا دا ولقىلىقتار بار شىعار. بىراق، كىم نە ىستەپ جاتىر. ونى قاداعالاپ وتىراتىن ءتىرى جان بار ما؟ جوق، ءسوز ءسوز كۇيى قالا ما؟

تەلەارنالارداعى تۇجىم-تاتىمى از شوۋلار، كۇلدىبادام داراقى كۇلكى، ەسترادا حابارلارىنداعى جارىعى نەعايبىل كومەسكى جۇلدىزدار، ءداستۇرلى مەن ءداستۇرسىز ءانشى، جاندى ء(تىرى) مەن جانسىز داۋىس دەگەن ءدۇبارا ەكى ۇشتى ۇعىم پايدا بولىپ، كۇشتەپ سىڭىرىلە باستاعانداي. جۇرتقا تايىز ءمان-ماعىناسىز تالعام مەن تالاپتى زورلاپ تاڭاتىن دارەجە مەن دەڭگەيگە دەيىن جەتكەندە قاراعايداي شىققان ءمۇيىز قايسى؟ سونداي جاعىمسىز جاعداي ۇلتتىق ادەبيەتتە جىلماڭداپ جىلت ەتىپ، كەلەڭسىزدىك كورىنىس تاۋىپ كەلەدى. قازاق پوەزياسىنىڭ ءتاڭىرياسىن (مۋزاسىن) بىرەۋ بۋىندىرىپ جاتقان سىقىلدى. قىلعىنىپ قىرىلداپ ءۇنى شىعادى، ايتەۋىر. سوعان اعايىنشىلىق ءبىلدىرىپ، شىر-پىر بولىپ ارا تۇسەتىن سىننىڭ ازۋ ءتىسىن الدەبىرەۋ قاعىپ العان با، مۇلدە جوقتىڭ قاسى. سىلدىر-سىلدىر سىلبىر ءسوز، بىلدىر-بىلدىر بوبەك ءتىلى. ەگەر، اندا-ساندا سۋىرىلىپ شىعا قالسا جالپاقشەشەي. جالاۋگەر جانر ءداندى قاۋىزىنان اجىراتىپ، جاقسى مەن جاماندى، بار مەن جوقتى، اسىل مەن جاسىقتى ايىرىپ بەرە الماي كۇيىس قايىرعانداي كۇيگە تۇسىرسە نە ءۇمىت، نە قايىر؟ (بۇل سالادا ب. سارىبالاۇلى، گ. پىراليەۆا، ءا. مەڭدەكە، ا. كەمەلباەۆا، ا. كەڭشىلىكۇلى، ت.ب. ءتيىپ-قاشىپ جازعان ماقالالارى مەن زەرتتەۋلەرىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى). البەتتە، «قۇس جولى» جۋرنالىنىڭ اباي تۋرالى، م. قاراتاەۆتىڭ  س. سەيفۋللين، س. قيراباەۆتىڭ ق. امانجولوۆ، ز. سەرىكقاليەۆتىڭ ءى. ەسەن­بەرلين، س. اشىمباەۆتىڭ م. ماقاتاەۆ تۋرالى ماقالالارى ۇلگى ەمەس. ولار تەك مەرزىمدىك وي-سانانىڭ سەلكەۋلىگىن بىلدىرەدى.

دەگەنمەن... مادەني جەتىستىكتەر مەن قۇبىلىستار تەك استانا مەن الماتىدا عانا جاسالمايتىنى ونشا ەسكەرىلمەي ءجۇر. ايتپەسە، اقجايىق جاعاسىنان جانعالي ءنابيۋللين، ارىستان نارماحان بەگالىۇلى، اقتوبەدەن ەرتاي اشىقباەۆ، سارىارقانىڭ كومىر ورتالىعىنان سەرىك اقسۇڭقارۇلى، ەرتىس بويىنان تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ، الىس اتىراۋدان سۆەتقالي نۇرجان، قۇلاننان قۋاندىق شولاق داۋىسىنا قۇلاق تۇرمەي، ەلەۋسىز قالدىرۋعا بولا ما؟ ولار جان-جاقتان ءوز ءارتۇرلى اۋەز، نازىك ناقىش، سىرلى ساز بەن ورتاق ۇلى دارياعا داڭعازاسىز-اق قۇيىپ جاتقان جىر جىلعالارى. رۋحي ءومىر مۇقىم مۇلدە ۇمىت قالدى دەسەك كۇپىرلىك بولاتىن شىعار. الايدا، ماڭگىلىك ەل قۇرامىز دەپ قۇر كوپ داۋرىعىپ ءجۇرىپ بۇل جاعىنا ءجوندى ىقىلاس قويمايتىنىمىزدى نەسىن جاسىرامىز. رۋحي دۇنيە كەرەك بولماسا وندا ءبىزدىڭ قۇنىمىز كوك تيىن. حالىقتىڭ ءسوز قاسيەتىنىڭ قادىرىن بىلەتىن كەز جەتتى.

ءبارى وتكەنمەن ولشەنبەيدى، ارينە. قازاقيانىڭ تۇكپىر-تۇرپىرىنەن جازاتىندار از ەمەس. گاپ سولار قاشان، قالاي، قايتىپ كەلە جاتىر دەگەن وي مازالايدى. الامان بايگەگە قوسىلعان باس پەن جاس پىراقتار قايدا بەتتەپ اندىزداپ بارادى؟ وسىنداي ولەۋسىرەگەن ءولارا شاقتاعى ادەبيەتتەگى ءبازبىر جان اشيتىن جاي-كۇيدى، بارماق تىستەتەىن حال-احۋالدى باعامداپ، اقىن ءارى سىنشى مىرزان كەنجەباي «جاس الاشتاعى» ماقالالارىندا تامىر تارتىپ كەلە جاتقان دىمكاس دەرتكە دالمە-ءدال دياگنوز قويماسا دا تىعىرىققا تىرەلۋ مەن توقىراۋداعى سارىتاپتانعان سىرقاتتىڭ باياۋ جۇرەك سوعىسىن ءىشىنارا تاپ باسقانداي.

جاڭا عاسىرعا كىم نە اكەلدى؟ وتكەن جۇز­جىلدىقتىڭ جەتپىسىنشى جىلدارى ولەڭ ولكەسىنە قانات قاققاندار قاتارىنان سەرىك اقسۇڭقارۇلى ەرەكشەلەۋ كورىنەدى. تىرناق­الدىسىندا ول نە ۇسىندى؟ («كوكتەم تىنىسى»، جازۋشى، 1975 ج.):

جىلايدى جوعالتقاندا بەل ساعىمىن،

سۋالسا كىمگە ايتادى كول شاعىمىن؟

گەينە تەك نەمىستەردىڭ اقىنى ەمەس،

گيتلەر جاۋى بۇكىل جەرشارىنىڭ.

الەمنىڭ تۋعان كەزدە باسىنا كۇن،

اقىن ارىن ساقتاعان، باتىر ءانىن.

جاپوننىڭ وتىرارى – حيروسيما،

ال، مەنىڭ حيروسيما – وتىرارىم.

جۇلدىزدارىم مەنىڭ!..

جاس اقىن 3-3-4 بۋىنمەن ۇيقاستىرىپ كەلەدى دە ءبىرىنشى شۋماقتىڭ ءتورتىنشى جولىندا ءسۇرىنىپ 4-3-3, ەكىنشى شۋماقتىڭ كەلەسى ەكىنشى جولىندا قايتا مۇدىرتەدى. كەدىر-بۇدىرلىققا قاراماستان ونىڭ العاشقى اياق الىسى كوڭىل كونشىتكەندەي. جۇرەكتى ءدىر ەتكىزەتىن اناۋ ايتقان باسىم بەينەشىلدىك پەن كوركەمدىك كەلىسىم بولماسا دا كىبىرتىكسىز كوسىلگەندەي. «پۋشكيندى ويلاعاندا» دا نازار سالعىزادى. (بۇل دا سوندا):

كەزىم ەدى،

ەتەك جاۋىپ، (قىزعا عانا ايتىلادى؟)

ەس كىرگەن،

پۋشكيندى وقىپ قيلى تاعدىر

                        كەشتىم مەن،

پۋشكين دەگەن جازۋى بار قاعازدى

قۇران كوردىم

جىرتقىزبادىم ەشكىمگە.

ءسابي ەدىم،

ءسابي سىرىن قوزعاسىن،

سول كىتاپتان ەرتە ەسەيدىم ءوز باسىم.

الەكساندر (قۇرداسى ما؟ – ا.ن.)

                        ولەڭدەرى ارقىلى

وتكەن كۇننىڭ كوردىم بۇكىل كوز جاسىن.

بىلتە شامنىڭ نۇرى (جارىعى بولار) سونبەي بولمەدە،

نازالاندىم،

تولقىن تۋىپ كەۋدەمدە.

جاساعىم كەپ ءبىر جاماندىق پەندەگە

دايىندالدىم ادامدارعا سەنبەۋگە. (؟)

قيىپ الىپ مارقۇم اقىن سۋرەتىن،

بالالىقتى جەڭدىم مۇلدە كۇيرەتىپ. (؟)

سول كەزدەگى روسسياعا

جارالى،

مەن ءوزىمدى الىپ باردىم سۇيرەتىپ.

كوز الدىمنان زاۋلاپ ءوتتى بار كەسكىن،

ىزالاندىم،

اقىن ءۇشىن «قان كەشتىم!.»

مەنىڭ دوسىم – دوسى بارلىق پۋشكيننىڭ

مەنىڭ دوسىم – قاسى بارلىق دانتەستىڭ.

قاۋىرسىنى قاتپاعان قالام قازاق ۇعى­مىنا كەرەعار قارا ولەڭدى ساتىلاي بول­شەكتەپ، جاڭساق جولعا ءتۇسىپ، ۇيلەستىرۋ مەن شەندەستىرۋدى وسىلاي جالعاستىرا بە­رەدى. ونىڭ دارىن داراعى كەلەسى كىتاپتا قا­لاي بۇرشىك اتتى؟ («قارلىعاش»، 1981 ج.):

جۇرەگىم مەنىڭ –

ماحاباتتىڭ مەككەسى ول،

عاشىقتار پلانەتاسى ول.

جاسىن بوپ شىققان تۇنەتكەن،

جىرىمەن بۇكىل ىزگى-كوڭىلگە گۇل ەككەن.

انالار مەن بالالار ەلىن جىر ەتكەن.

رۋحىن كۇننىڭ كورسەتىپ نان مەن كۇرەكتەن،

بۋحەنۆالدتاردى اشۋ-ىزامەن بۇرقانىپ،

حيروسيمادا ءدىر ەتكەن –

مەن سەنى سۇيەم، وسىنداي  جۇمىر جۇرەكپەن!

تاۋەكەل العاشقى ادىمنان باستالادى. شالاجانسار شۋماق،ۇيپادارسىز ۇيقاس، ءالسىز اۋەز، ىركىلدەك ۇيلەسىم مەن ۇيقاس تالانت تابيعاتىن، باعىن اشپايدى.

وتكەنگە سالاۋات ايتقىمىز كەلمەيدى. ءححى عاسىردىڭ وزىندە س.اقسۇڭقارۇلى «قىپشاق حيسساسىمەن» (2008 ج.) قۇلاق تۇرگىزىپ، وي جۇگىرتكىزىپ، «قارا ورماننىڭ» (نۋ جىنىسىن ارالاتىپ), «ۇزانعا» (2014 ج.) ۇشىراستىرىپ ۇلگەردى. ءبىر قۋانىشتىسى... سيا ساۋىتى سار­قىلماپتى، قاناتى قىرقىلماپتى، ەشكىم بەتىن قاقپاپتى، سەرپىنىن ساقتاپتى. ءبىر جيناقتان جيناققا كوشىپ جۇرگەن ولەڭدەر، ورامدار مەن ءىشنارا سەزىم سەلكەۋلىگى بولماسا اقىن بار بابىنا كەلە جاتقانداي. ول جاراسسا دا، جاراسپاسا دا تۇتاس حاس ساق، تۇركى، الاش، قىپشاق اتىنان سويلەگىسى كەلىپ، بۇكىل داڭعازا دۇنيەنى سولار ارقىلى كورەدى.

ەي، قويشى، ەي، ءومىر!

سابىرىمدى ابدەن سارىقتىڭ.

قارمانىپ ءجۇرىپ قالجىراپ قاۋساپ،

قالىپپىن.

ءومىر دەگەنىڭ – وزەگىڭ كەۋىپ، لاپىلداپ

ورتەنۋ ەكەن

جيھاندى كەزىپ جاڭا ۇقتىم.

ەي، قويشى، ەي، ءومىر!

تالىقتىم.

كۇيدىم.

زارىقتىم...

ەي، قويشى، ەي، ءومىر!

تاقپاعىڭدى ايتىپ تاقىلداپ،

كۇلەسىڭ نەگە ايارلىقپەنەن ساقىلداپ؟

تۇتىندەپ، بىقسىپ جاتپايمىن،

كەل دە تەز ورتە،

كوز الدىندا كەتۋىم، مۇمكىن، لاپىلداپ.

تابىتقا قاراي،

تامۇققا قاراي جاقىنداپ...

تاۋبەگە تۇسكەن تابىتقا ءمايتى ەنگەلى،

كورگەنسىڭ تالاي كورسوقىر نەبىر پەندەنى.

جەڭىمنەن تارتىپ، مەنى دە بوسقا سالماقسىڭ،

جەمىت ىزدەگەن جەر قۇرتى دەپ پە ەڭ

                        سەن مەنى.

ەي، قويشى، ەي، ءومىر!

كىسى دەپ سول پەندەنى...

مەن سەنى كورىپ كۇن سايىن

                        كۇيىپ بۇلىنگەم،

و باستا-اق سەنىڭ وپاسىز نۇسقاڭ بىلىنگەن.

سەن قۇداي بولساڭ جان بەرشى دىڭگەك

                                  دەنەمە،

سەن قۇداي بولساڭ بال بەرشى زاھار تىلىڭنەن.

ەي، قويشى، ەي، ءومىر!

تۇرىڭنەن سەنىڭ تۇڭىلگەم...

بالا جىگىتتەي قوينىڭا بارىپ ەنىپ ەم،

سايقال ەكەنسىڭ!

ءتۇسىندىم ابدەن سەنى مەن.

وپاسىز قۋ دەپ ويلاما بۇكىل پەڭدەندى،

ويناس قاتىنشا ويناما دەيمىن مەنىمەن.

ەي، قويشى، ەي، ءومىر!

ءتۇسىندىم ابدەن سەنى مەن.

دولبار جوبالاپ جانە ىممەن سويلەۋ، جالعان جارىقشا ۇنمەن جار سالۋ ، جىر جاراتىلىسىنا جات. «توبىقتان كەلمەي دۇنيە مەن دە تولعادىم»، «اقىماق بۇكىل ادامزات – اقىندارى بولماسا» دەيتىن اقىن بىردە «بۇلتتىڭ ۇستىندە بۇقارداي ولەڭ ساپىردىم»، كەلەسىدە ء«سۇيىنبايشا سايرادىم»، تاعى دا «ابايدىڭ ۇلى ميىنان ءسۇزىپ وتكىزدىم» دەپ جاڭساق جولدا ءجۇر. قايمانانىڭ دا قاپەرىنە: جەر بەتىندەگى ەڭ ۇلكەن مي ي.س.تۋرگەنەۆكە ءتان. گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا كىرەتىن باسقا دا مالىمەتتەر بار شىعار. بىراق، مي ۇلىلىقپەن ولشەنبەيدى. ابايدىڭ ءوزى ۇلى بولسا دا ميى ۇلكەن بە، كىشكەنتاي ما ەشكىم بىلمەيدى.     

حالىق اراسىندا ءجيى ايتىلاتىن «كۇرىش ارقاسىندا كۇرمەك سۋ ىشەدى»، اقىل ازابى مەن توزاعىنان وتكەن قاسىمنىڭ: «شىعار­مالارىمنىڭ جاقسىلارى – جا­مان-جاۋ­تىكتەرىن اسىرايدى» دەپ ارىپتەس­تەرىنە ازىل­دەگەنى دە جاۋھار جىر جاراتىلىسىنا جاراس­پايدى. ويتكەنى، ولەڭ – ونەر ىشىندەگى ەڭ بەكزاتى. بۇل تۇستا ءوز-ءوزىڭدى «ىشتەن شىققان شۇبار جىلانمەن» جۇباتۋدىڭ دا ءجونى جوق. شابىت شىڭىنا قاراي شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرماي تارتىپ كەلە جاتقان پىراقتىڭ شاۋجايىنا جارماسىپ، ماستەككە اينالدىرعىسى كەلەتىندەرگە ابىروي بەرە مە؟ اۆتور ليريكالىق كەيىپ­كەرىنىڭ تەرەڭ جان قاتپارىن اشىپ، مى­نەز-قۇلىق، ءىس-ارەكەتىندەگى تيتىمدەي بولسا دا قوزعالىستاردى كورسەتۋدىڭ ورنى­نا لەپىرىپ، ەكپىندەپ سويلەۋگە اۋەس، جي­ناقتاردى پاراقتاپ، كوكىرەك كوزىن جىبەرىپ، ۇڭىلەيىن دەسەڭ قاتىنقارعىسقا تولى سوزدەر مەن تىركەستەر وي-سەزىمگە تۇرپىدەي ءتيىپ تەتكىتەدى: سالداقى، سايقال، ءازازىل، كاپىر، شايتان، مۇسكىن، ساپپاس، سۇم، زىميان، تەكسىز، ايار، كاززاپ، ءىبىلىس، مالعۇن ت.ب. ۇعىمدار كىمگە تانسىق؟ ول الدەكىمگە ءتىس قايراپ، كىجىنىپ وتىرۋدى داعدىعا ەنگىزىپ، ءتىپتى، ۇستانىمىنا اينالدىرعانداي. مەن اقىنمىن، تەكتىمىن، كۇشتىمىن دەگەنگە ءجيى ۇرىنىپ، سوعان وقىرماندى سەندىرگىسى كەلەدى. «بەسىكتەن ءبىز دە بەلىمىز شىقپاي اقىن ەك»، «دۇنيەدە مەنەن كۇشتى ەركەك جوق»; «رۋحىڭدى – بۇلدىراعان ەلەستەن – ولەڭىمە اينالدىرىپ جىبەردىم»، «ساعان ارناپ سۇلۋ جىردان گۇل ءوردىم»، «ومىرگە اقىن ادام اكەلگەن انانىڭ شەرىن مەن عانا بىلەم!»، «قاناتتى جىرىم جۇرەدى سەنى ىزدەپ»، «ولەڭىممەن ءوزىم ايتىپ بەرەيىن»، «اباي تۋعان الاشتان، اقىن بولعان نە تەڭىم؟!»، ء«بىر اقسۇڭقاردىڭ شاڭىراعىندا ءبىر اقىن بولسا از بولا ما ەكەن؟»، «دۇنيەگە اقىن بوپ نەگە كەلدىم؟»، «اقىن كەرەك مەندەي ءبىر»، «مەنى اقىن عىپ جاراتقان ءتاڭىرى»، ء«ومىرىمدى – ولەڭگە ايىرباستادىم»، «كوك­تەگى تاڭىرىمە سويلەستىم»، ء«ومىرىم مەنىڭ ولەڭگە كەتكەن اينالىپ»، «اقىن بوپ كەت­تىم». قانداي اسقاق! بوسقا كەۋدە كەرە بەرەتىندەي. وسىندايدا  س. اقسۇڭقارۇلىنىڭ ءوزى ءپىر تۇتاتىن قاسىم امانجولوۆتىڭ:

سابىر ويلا، ساسپاشى،

تىم ەرتەرەك تاسپاشى.

بىردەن پۋشكين بولماي-اق،

بايمۇقانشا باستاشى، – دەيتىن جولدارى ويعا ورالادى. ءبىز ءىزاشارلار ايتقان ەستى ەسكەرتپەلەردەن ءتيىستى قورىتىندى شىعارىپ ءجۇرمىز بە؟  وڭاي ءسوز بوزداي تەز وڭادى. ءسويتىپ، كەڭ دۇنيەگە جار سالىپ، كوتەرىڭكى لەپپەن، ءۇن قاتاتىن اقىن تەز اينىعىش، ەشكىەمەردەي (حامەلەون) قايتا-قايتا قۇبىلادى.

مەنسىز كۇننىڭ كوڭىلى – كۇپتى،

اي دا – الاڭ،

انارحيستەن اباي بولسام ءبىر كۇنى،

ءال-فارابيدەن ءاليحان بوكەيحانوۆقا اينالام!

***

ۇلى اتام – وتەگەن ءباھادۇر،

ناعاشىم – قوجا احمەت ياسساۋي،

اتا جۇرتىم دا،

انا جۇرتىم دا – التىننان.

***

مەن – جۇبانمىن،

باس يمەگەن ۇلىققا.

ماتالماعان مانساپ دەگەن قۇلىققا.

اقىن ەدىم – جەرگە تاستاپ ءتاجىمدى،

ولگەننەن سوڭ اينالامىن

رۋحقا.

***

 دوسپانبەت،

اسان قايعى،

شالكيىز ەم،

كەرەي حان – ءاز جانىبەك زامانىندا.

اسقاق اقىن بەينەسىن سونشا تۇقىرتىپ جەرباۋىرلاتۋعا ەشكىمگە قۇق بەرىلگەن جوق. اقتانبەردى مەن ابايدىڭ، ماعجان مەن سۇلتانماحۇمىتتىڭ، ءىلياس پەن قاسىم الەمىنىڭ استار اقيقاتى كەز كەلگەنگە الدىرا بەرمەيتىنىنىڭ تىلسىم سىرى سوندا. س.اقسۇڭقارۇلىنىڭ ءبىر ولەڭى بار. وندا ونىڭ اقىندىق پەن ازاماتتىق بۇكىل بولمىسى كورىنىپ تۇرعانداي:

سايران مەنىڭ ون سەگىزىم

اققۋدايىن ايناكولدە.

اقتوعايعا اربالدى.

وردا بۇزار وتىز جاسىم،

قامال بۇزار قىرىق جاسىم

قارقارالىدا قالعان-دى.

 

قازىبەك بي جوق، ايتەكە بي دە، تولە دە.

الدىنا بارىپ باق سىنار.

توتاليتاريزم – توبەدە،

تورىمدە كىلەڭ – قاباعىن تۇيگەن

                        حاتشىلار.

بىرەۋگە ۇنار، ۇناماس،

تۇنەكتەن كۇندى شولعاندا –

سودان دا قالعان مىنا باس

ادىرا قالماس الاشى ازات بولعاندا.

و دا ويران كەز ەدى،

ورتەندىم – كۇيدىم.

ەگىلدىم – ءسۇيدىم، لاقىلداپ.

جانىمنىڭ جاسىن كەزەڭى

وزىمنەن كوشىپ، ولەڭدە قالدى –

لاپىلداپ!

كوزىمدە – سورام...

قايتەيىن سونى سەزبەس ەل؟

كوكىرەگىمە كوكتەي كەپ كوكتەن جەتتى ولەڭ.

ەل لاعىپ (؟) جۇرگەن كەزدە سول

لاپىلداپ جانىپ،

مەن قالاي كۇل بوپ كەتپەگەم؟!

سوزگەر وسى ايتقاندارىنا وزگەنى سەن­دىرە الا ما؟

ول ەزبەلىككە اسا قۇمار. بۇنى اقىننىڭ ءوزى تاپقىرلىق دەپ ەسەپتەيتىن شىعار. الايدا وي، سەزىم، بەينە قايتالاۋلارى جىر جاراتىلىسىندا ەشكىمگە دە ابىروي اپەرمەيدى. مەن ءوز باسىم س.اقسۇڭقارۇلىنىڭ شوجە قارجاۋبايۇلى (1808-1895 جج.) تۇلعاسىن تۇجىرىمداۋىنا تۇبەگەيلى قارسىمىن. ول بىردە «شوجە اقىن سارىارقادا سالىپتى ويران»، ەندى كەلەسى كەزەكتە د.ستامبەكوۆكە اينالىپ «جالعانعا شاشۋبايداي سالىپتى ويران» بولىپ ءجۇر. سوندا ايتىسكەر «ويران سالىپ» جۇرەتىن بۇزاقى باسبۇزار ما، الدە ۇرىنشاق ۇرى-قارى ما، جوق، بەتى بۇلك ەتپەيتىن بەيباس پا؟ ليريكالىق كەيىپكەرلەر تىم استامشىل، شامشىل، شىكامشىل، كەۋدەمسوق. مىسال كەرەك پە، ءما: «بارىس جىلى تۋعان بالىقپىن»، «ونىڭ سىرى ءمالىم بىزدەي پەرىگە»، «توبىقتان كەلمەي دۇنيە، مەن دە تولعادىم»، «بىرىنەن-ءبىرى وتەتىن سوراقىسى، زاماننىڭ كوزبەن كوردىم (ەندى نەمەن كورەدى؟) نە سۇمدىعىن»، «بال – تاڭدايىم، جارقىراپ اق ماڭدايىم، مەن – ەپوستان تۋعانمىن»، «...اتشا تۋلاپ، الپىس ەكى تامىرىمنىڭ بۇلكىلى، ساعىنىشتان سارعايدى ىزدەپ تۇركىنى; ءۇيسىن، ارعىن، اداي بولىپ الدىم دا، اباي بولدىم ءبىر كۇنى...».

ءبىزدى ىزگىلىكپەن ىزدەي قالسا ءىزباسارلار قاي ۇرپاققا جاتقىزاتىنىن بىلمەيمىن. الىپتار توبى ءبازبىرىنىڭ اياق الىسىن كورىپ، ونەگە – تاربيەسىن از سەزگەنىمىز جوق. ماعجانشا «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەسەك تە بۇگىنگى بۋىن مىنەز-قۇلىعى مەن ءىس-ارەكەتى ۇيلەسپەيتىندەي. حالىق ءۇشىن، وقىرمان ءۇشىن ءبىتىرىپ، تىندىرعانى از بولسا دا ءبىرىن-ءبىرى وزەۋرەپ دارىپتەيدى. دارىن دانەگى سور توپىراققا سىڭىرىلمەيدى. ۇلگى رەتىندە ءۇزىندى الىپ جاتادى. جاڭساق جول ۇزاققا اپارمايدى. قازاق ادەبيەتىندە قۇبىلىستار ءجيى بولىپ جاتقان جوق. ىڭكار ىزدەنىستەر سوعان باستاعانى يگى.

قارالى كوشتەي قارا بۇلت تورلاپ اسپانىن،

قاسقايىپ تۇردى قاتال تاڭىرگە قاراپ پاڭ!

ستالين –

ساكەن،

بەيىمبەت،

ءىلياستارىن

ادەبيەتتەگى ادەبي يتتەرگە تالاتقان.

ەندى، بۇل پوەزيانىڭ ەمەس، سەركەسوز (پۋبليتسيستيكا) جانرىنىڭ وڭ جامباسىنا كەلەتىن تاقىرىپ. قانشا سانامالاپ، ۇلى ۇستىنداردى بالىقتىڭ جەلبەزەگىن تىزگەندەي ەتىپ، جىرعا قوسقاننان ۇتارىمىز نە؟ وسىدان كەيىن جالپى قازاققا اقىن كەرەك پە دەگەن وي تۋادى. كونە تۇران توپىراعىنىڭ باتىسىنداعى قاراويدا وركەۋدە ماحامبەتتىڭ باسى قاعىلدى. قارامولادا اباي سابالدى. سۇلتانماحمۇت جاسىباي جەلكەسىندەگى قوڭىرقاي جازىقتا ىزدەۋسىز جاتىر. شاھكارىم جازىقسىز اتىلىپ، دەنەسى شىڭعىستاۋ  ەتەگىندەگى قۇدىققا تاستالدى. ودان ەشكىمگە دە قاراعايداي ءمۇيىز بىتكەن جوق. ۇلتتىڭ رۋحى جاسىپ، جانى جۇدەدى.

اقىن – اسا كۇردەلى ەلگەزەك تۇلعا. ول سۋعا تۇسسە باتپايدى، وتقا قاقتاسا كۇيمەي، ماڭدايىن تاۋعا دا، تاسقا دا سوعىپ، ءومىر وتىندە ءجۇرىپ، سويتسە عانا قايمانا جۇرت كورمەگەندى كورىپ، ەستىمەگەندى ەستىپ، تاڭدى تاڭعا ۇرىپ الاسۇرادى. سوندىقتان دا، وعان نار كوتەرمەيتىن اۋىر جۇك ارتىلادى. تولەگەن ايبەرگەنوۆ ايتقانداي «اۋزىندا بولۋ جارانىڭ». باياعىدا باز كەشكەن لاتىنداردا: «اقىندار اراسىنداعى ورىن تەك جالعىز گومەر پەشەنەسىنە جازىلماعان» دەيدى ەكەن. س.اقسۇڭقارۇلى ا.ۆوزنەسەنسكيگە ءتيىسىپ، اعا زامانداسىنا ءزارىن توگەدى:

و، اندرەي، باستان سۇم عاسىر ءوتتى (؟),

ءور كەۋدەمدى جانىشتاپ باسىپ ءوتتى.

مەنىڭ جانىم – ەكى ەسە ەسەنيننەن،

مەنىڭ جىرىم سەنەن دە قاسىرەتتى!

نە دەگەنمەن، وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى ا.ۆوزنەسەنسكي، ب.احمادۋللينا، ە.ەۆتۋشەنكو، ر.روجدەنستۆەنسكي بۋىنى ورىس وقىرمانىنىڭ پوەزياعا قايتا ورالۋىنا زور ىقپال ەتكەنىن بالەقوردىڭ ەشقايسىسى جوققا شىعارا المايدى. وعان ءبىزدىڭ ولجاس سۇلەيمەنوۆ، تاجىك م.قانوات، ۋكراين ۆ.كوروتيچ قوسىلدى. ەندى، سولاردىڭ ءبارىن سىرىپ تاستاپ، تارك ەتۋگە بولماس. ق.مىرزا الىگە جازعان حاتىندا س.اقسۇڭقارۇلى: «ولەڭ تەحنيكاسىن ولەرمەندىكپەن مەڭگەرىپ الىپ، پوەزياعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن «كىتاپ» جازۋعا دەگەن جانتالاسقان قۇمارلىق كوزگە ۇرادى. بۇل ءبىر سۇرقاي اعىمعا اينالىپ بارا جاتىر» دەمەپ پە ەدى. سودان بەرى بۇل دەرت دەندەپ تەرەڭدەمەسە ءالى جويىلعان جوق. ءانشى مەرۋەرت تۇسىپباەۆا سونى تاپ باسقانداي: ونەردى، سونىڭ ىشىندە ەسترادانى كولدەنەڭ كوك اتتىلار جايلاپ بارا جاتقانىن جانى اۋىرا ايتادى: «...ءانشى ءانىن ايتسىن، ءبيشى ءبيىن بيلەسىن، قارجىگەر اقشا ساناسىن، مەملەكەتىمىزدىڭ رۋحاني اقساپ جاتقانىنىڭ ءبىر سەبەبى دە وسى»، - دەيدى كۇيىنىپ. ول ادەبيەتتىڭ پوەزيا سالاسىن دا وسى جەگىقۇرت جايلاپ بارا جاتقانىن بىلمەيدى دەيسىڭ بە؟ جەر استىنان ءمادى مەن جىك شىققانداي احۋال قالىپتاسىپ كەلە جاتقانى شىندىق. ءشوپ تە ولەڭ، شوڭگە دە ولەڭ دەيتىندەر اقىن، ءبىر-ەكى ءسوز باسىن قۇراعان جازۋشى بولىپ حانعا دا سالەم بەرمەيتىندەي كۇي كيلىكتى.

قازاق اللادان دامەتىپ – نەگىزىندە بۇيىرعان از ناپاقاسىن ىنساپ ەتىپ وتىرا بەرەتىن قاناعاتشىل حالىق. بار-جوعىن تارازىلاي كەلىپ، تۇبىندە اقيقات ايتىلار.

ال، س.اقسۇڭقارۇلى «انتي-پوەزيادا» باستى نىسانا ۇستانىمىندا ايتقانداي: «...پوەزيا – قۇدايمەن سويلەسۋ. باسقا تۇك تە ەمەس. ساڭقىلداعان داۋىس، قارقىلداعان كۇلكى، جارقىلداعان تەڭەۋ، تاقىلداعان ۇيقاس تا ەمەس. دانتەنىڭ ء«تاڭىرىنىڭ تالكەگى» باسى جۇمىر پەندەنىڭ اللامەن اراداعى ديالوگى عوي. اقىن اللامەن سويلەسۋگە ءتيىس! ءدالدۇرىش پەندەمەن عانا سويلەسە الادى. پەندەنى تاڭىرگە تەڭەپ ماراپاتتايدى. پەندەگە جاعىنىپ بايەك بولادى، ءوزىنىڭ حايۋاندىعىنا ءوزى ءماز بولىپ، وزگە حايۋاندى دا سوعان ءتانتى ەتەدى. مۇنداي «ساراي اقىندارى» پۋشكيننىڭ كەزىندە دە بولعان. قازىر كۇندە يتشە كۇشىكتەپ جاتىر» بولسا، سونى، ورىنداي بەرمەيتىنى وقىرماندى وپىندىرىپ ويلانتادى.

قازاق ءسوزى، پوەزياسى قيلى-قيلى تاعدىر كەشىپ، ۇلكەن جولدان ءوتتى. حالىق جانىنىڭ قاھارماندىعى مەن سۇلۋلىعىن پاش ەتىپ، بولاشاق ەسىگىن باتىل قاعىپ تۇر. بارەكەلدە ايتسا بولعانداي!

Abai.kz