رەسەي، قىتاي سەكىلدى دەرجاۆالار قازاقستاندى تاۋەلسىزدىگىن كەشە عانا العان وتار ەلدەردىڭ ءبىرى رەتىندە الەۋمەتتىك ازاتتىققا اپاراتىن جولعا تۇسكەنىن قالامايدى. شەتەلدىكتەر ءار كەزدە دە وتار ەلدەرگە كىرگەندە ونىڭ بايلىعىنا ءوز ۇستەمدىگىن ۇزاعىنان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن «وكىمەتتەگى ءوز سىبايلاستارىن» پاراعا ساتىپ الۋدى مەيلىنشە پايدالانىپ، بىرتە-بىرتە سول ەلدىڭ ەكونوميكالىق جانە ساياسي جاعدايىنا باقىلاۋدى ءوز قولدارىنا الۋدى كوزدەيدى. سەبەبى، جاسىراتىنى جوق قازىرگى كەزدە قىتايلىقتار مەن بيلىك اراسىندا ەكونوميكالىق سىبايلاستىق بار.

ول از بولعانداي قازاقتىڭ ءوز ىشىنەن شىققان قىتايلىقتاردىڭ ءوندىرىسىن جۇرگىزىپ وتىرعان «ورتاشا باستىقتارى» بار كۇش – جىگەرىن، اقىل-ءبىلىمىن قانداستارىن (جۇمىسشىلارىن) ەزىپ-جانشۋعا، قىتايى قوجالارىنىڭ بەتىنە جەل تيگىزبەۋگە جۇمسايدى. ءبىز مۇنى مويىنداۋىمىز كەرەك. وسىنداي ماقساتپەن ەنگەن قىتاي مەن باسقا دا شەتەلدىك ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالار بۇگىندە ءبىزدى باعىنىشتى ەتىپ ۇستاۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ بەت-بەينەسىن بۇركەمەلەگەن وتارشىلدىقتىڭ جاڭا جۇيەسىن ەنگىزىپ جاتىر. بۇل ەكونوميكالىق بۇعاۋ قازىردىڭ وزىندە قازاق ەلىن قىلعىندىرا باستادى.

بۇل از بولعانداي ءتۇرلى جولمەن ءىرى كولەمدەگى جەرلەردى ۇزاق مەرزىمگە جالعا العانداردىڭ ىشىندە جەردى ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەرگە كەپىلدىككە قويىلىپ، قىرۋار قارجى نەسيەگە الىنىپ، بىراق قايتارىلماي كەپىلگە قويىلعان جەرلەردىڭ بانك يەلىگىنە ءوتىپ كەتكەن جاعدايى بار. ماسەلەن، الماتى وبلىسى، رايىمبەك اۋدانىنىڭ ءبىرشاما جەرى ەكسيمبانككە ءوتىپ كەتكەن. قازىر ول جەرلەردى نە مەملەكەت وزىنە قايتارا الماي، نە حالىققا بەرە الماي جاتىر. ونداي وقيعالار رەسپۋبليكا بويىنشا از بولماۋى مۇمكىن. ال كوممەرتسيالىق بانكتەردى شەتەلدىكتەردىڭ ساتىپ الۋىنا نەمەسە بانكتىڭ ءوز مۇلكىن ەركىن ساتۋىنا ەشقانداي توسقاۋىل جوق. «بانكتەر كەپىلگە قويىلعان مۇلىكتى نەسيە قايتارىلماسا سوت شەشىمىنسىز-اق ساتۋعا شىعارۋعا مۇمكىندىگى بار، وسى جولمەن كوپتەگەن جەر تەلىمدەرى شەتەلدىكتەردىڭ يەلىگىنە ءوتىپ كەتۋى عاجاپ «ەمەس». قۇرىلتايشىسى رەسەي بولىپ تابىلاتىن «سبەربانكتە» قانداي مەنشىكتەر كەپىلدە بارىن دا تەكەسەرىپ جاتقان قۇزىرلى ورگاندار جوق.  

قازىرگى كۇنى قازاقستانداعى ءىرى ينۆەستور مەملەكەت قىتاي ەكەنى جاسىرىن ەمەس. اۋەلگى كەلىسىم قالاي ەدى؟ كورشىمىز قازاقستاننىڭ قىتايمەن شەكارالاس جاتقان باتىس وڭىرىندەگى كومىرسۋتەكتەردىڭ كوزىن تاۋىپ ەنەرگەتيكالىق قورعانىستى نىعايتا وتىرىپ شيكىزاتتى تاسىمالداۋ كەرەك بولاتىن. ءسويتىپ، قىتايلىق كومپانيالار مۇناي-گاز سالاسىندا بەلسەندى جۇمىستارىن باستاپ كەتتى. قازىر ەلىمىزدەگى مۇناي ءوندىرىسىنىڭ 40 پايىزى قىتايلىق كومپانيانىڭ باقىلاۋىندا. ونىڭ ىشىندە CNPC – اقتوبەمۇنايگاز كوش باستاپ تۇر. دەرەك كوزدەرىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا اقتوبە مۇنايىنىڭ 90 پايىز اكتسياسى سولاردىڭ قولىندا. كوش باستاعاندا دا زاڭ بۇزۋدان دا، ەكونوميكالىق قيتۇرقىلىقتان دا كوش باسىندا تۇرعان وسى كومپانيا. ونىڭ ۇستىنە شەتەلدiك ازاماتتاردىڭ (قىتايلىقتاردىڭ) قا­زاقستان ازاماتتارىمەن نەكەگە تۇرۋى دا بەلگiلi دارەجەدە قو­سىمشا ماسەلەلەر تۋىنداتادى. قر «شەتەلدiكتەردiڭ قۇقىقتىق جاعدايى تۋرالى» زاڭىنىڭ 14-بابى بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى شەتەلدiكتەر قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىمەن جانە باسقا ادامدارمەن نەكەگە تۇرىپ جانە ونى بۇزا الادى.

قازاق مەملەكەتى مۇناي گاز سالاسىندا وتاندىق كومپانيالاردىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ تۋرالى تالاپ قويىپ، ساياسات جۇرگىزىپ وتىرسا دا، «CNPC – اقتوبەمۇنايگاز» ءوزىنىڭ نەگىزگى باس كومپانياسى «CNPC CHINA»-نىڭ قاراماعىنداعى ەنشىلەس كومپانيالاردى دامىتۋعا باسىمدىق بەرەدى. سنپس ءتىڭ قازاقستانداعى ەنشىلەس كومپانيالارىنىڭ قۇرىلىمى تومەندەگىدەي:

 1. «ChinaPetroleumTechnology&DevelopmentCorporation»

قىزمەتى: ءوندىرۋ، تاۋار جانە جابدىقتاردى تاسۋ

قازاقستانداعى ەنشىلەس كومپانيالارى:

1. «ۆوستوچنايا كورونا» جشس;
2. «اقتوبە مۇناي ماش كومپلەكت» جشس;
3. «اقتوبە نەفتە ماش» جشس;
4. «كاسپي ويل تەح سەرۆيس» جشس;
5. «سىرداريا نەفتە سەرۆيس» جشس;

(دەرەككوز: CPTDC سايتىنىڭ ءتۇسىرىلىمى

http://www.cnpc.com.cn/cptdc/CPTDCNEW/CPTDCWorldwide/default.htm)

2. ChinaPetroleumEngineeringandConstruction (Group) Corporation

قىزمەت ءتۇرى: ينجينيرينگ جانە قۇرىلىس

قازاقستانداعى ەنشىلەس كومپانيالارى:

1. «ۆسپ ينتەرناتسيونال» جشس;
2. چجۋنتە قازاقستان
3. «ارمان-قۇرىلىس» جشس;
4. قىتايلىق ينجەنەرلىك-قۇرىلىس مۇناي كومپانياسى
5. قىتايلىق مۇناي كورپوراتسياسىنىڭ قۇرىلىستىق جوبالاۋ جۇمىسى بويىنشا اشىلعان قازاقستاندىق جشس فيليالى

3. Great WallDrillingCompany

قىزمەت ءتۇرى: بۇرعىلاۋ وپەراتسيالارى

قازاقستانداعى ەنشىلەس كومپانيالارى:

1. «ككبك ۆەليكايا ستەنا» جشس
2. «ۆوستوك نەفت ي سەرۆيسنوە وبسلۋجيۆانيە» جشس
3. «باتىس-مۇناي» جشس

دەرەككوز: Great WallDrillingCompany اتالعان جشس لاردىڭ قۇرىلتايشى ۇلەسى

4. ChinaNationalLoggingCorporation

قىزمەت  ءتۇرى: گەولوگيالىق جانە گەوفيزيكالىق قىزمەت

قازاقستانداعى ەنشىلەس كومپانيالارى:

1. بيدجيپي گەوفيزيكالىق قىزمەت
2. كنلك ينتەرنەشنل قازاقستان
3. م-تەحسەرۆيس

(دەرەككوز: http://www.hkexnews.hk/listedco/listconews/sehk/2011/1214/01251_1225624/E106.pdf)

شەتەلدىك مونوپوليستەر (قىتايلىقتار ت.ب) قازاقستاندى شيكىزاتتىڭ قويماسى، كاپيتالىن ۇستەمەلۋ جانە ءونىمىن ءتيىمدى وتكىزۋدىڭ نارىعى، شەكتەن تىس پايدانىڭ كوزى دەپ قارايدى. قازاقتاردىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق تىرشىلىگنە ىقپال جاسايتىن ماڭىزدى تەتىكتەرى مۇناي، گازىن ابدەن يەلەنگەن ولار، ەندى مىنە قالعان ءوندىرىسى مەن اۋىل شارۋاشىلىعىن، جەرىنە (تەرريتورياسىنا) قوجالىق ەتۋگە ۇمتىلا باستادى. قازاقستان ولارمەن 24 ملرد دوللار تۇراتىن 50-دەن اسا كەلiسiمگە قول قويدى. باق قۇرالدارى بۇگىندە قىتايدىڭ 4 الپاۋىت اۋىلشارۋاشىلىق كومپانياسى، اتاپ ايتقاندا CITIC, COFCO, Rifa Holding Group, AIJIU قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى نارىعىنا تاعى كiرگەنىن جازدى. رەسەي ەلi بايقوڭىر عارىش ايلاعى جانە 7 اسكەري پوليگوندار ورنالاسقان جەرلەردi ساتىپ الۋعا مۇددەلi. سەبەبi رەسەي باي­قوڭىردى جالعا العانى ءۇشiن جىل سايىن 15 ملن. دوللار اسكەري پوليگوندار ورنالاسقان جەر ءۇشiن 24 ملن. دوللار تولەپ وتىر. ەگەر ول جەرلەردi جەكە مەنشiككە ساتىپ السا، وعان ميلليونداعان دوللار اقى تولەۋدiڭ قاجەتi بولمايدى.

بۇعان قاناۋدىڭ كاپيتاليستىك فورماسىن قابات قولدانىپ جۇرگەن جەرگىلىكتى جەر يەمدەنۋشى ۇستەم تاپ، بۇگىندە 4 ملن.گا جەرگە يە بولىپ وتىرعان لاتيفۋنديستەر مەن وليگارحتاردى، زاڭدى تۇلعالاردى جانە قوسىڭىز. يەلىگىندە 100 مىڭ، 200 مىڭ، 400 مىڭ، 500 مىڭ ءتىپتى 800مىڭ گەكتاردان جەرى بار ۆ. شكولنيك، س. تەرەششەنكو، س. كۋلاگين، ۆ. مەتتە (مارقۇم), ر. مادينوۆ سياقتى الپاۋىتتار پايدا بولدى. دامىعان كاپيتاليزم مەملەكەتتەرىندە ۇلتتىق بايلىقتىڭ 40-50%-نان استامى مەملەكەت مەنشiگىندە. نارىقتىق قاتىناستارعا وتكەن قىتايدىڭ وزىندە 90% مەملەكەت مەنشiگىندە. ماسەلەن، اقش  ءوز مۇنايىنىڭ 80% تابىسىنا يە بولسا، رەسەي 60-65% - قالدىرادى ەكەن. ال، قازاقستان مۇنايدان تۇسكەن تابىستىڭ ءار تونناسىنان بار – جوعى تەك 16 پايىز ۇلەس الادى ەكەن. «وسىنداي جاعدايدى بiلە وتىرىپ، جەر ساتۋدىڭ نەگە الىپ باراتىنىن سەزە وتىرىپ، قر پار­لامەنتi نەگە جەر ساتۋعا مۇم­كiندiك بەرەتiن زاڭ قابىلدايدى؟» - دەيدى حالىق. جەر قازاق حالقىنىڭ قولىنداعى سوڭعى مەنشىگى، ستراتەگيالىق تەتىگى. جەرىنىڭ تۇتاستىعىنا، حالقىنىڭ بىرلىگىنە، مەملەكەتىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنە تونگەن قاۋىپتى سەزىنگەن قازاق حالقى قر جەر كودەكسىنىڭ قازىرگى نورمالارى قازاقستان حالقىنىڭ مۇددەلەرىنە سايكەس كەلمەيتىنىن، ءوز قۇقىقتارىنىڭ ساقتالۋىن تالاپ ەتىپ ەرەۋىلدەرگە شىقتى.

ادەتتە شەتەلدىك مونوپوليستەر ازاتتىق العان ەلدەردە ەكونوميكاسىنىڭ ەڭ تابىستى سالالارىن - كەن شىعارۋ، وڭدەۋ ءوندىرىسىن يەلەنەدى. ساتىپ الۋ، پارا بەرۋ جولىمەن بيلىك تەتىكتەرىنە دە مۇددەلەس لوببيستەرىن كىرگىزىپ، كوپ جەڭىلدىكتەرگە يە كەلىسىم-شارتتارعا قول جەتكىزەدى. قولدارى جەتكەسىن ءوز تالاپتارىن زورلاپ ۇسىنىپ، بۇل ەلدەردى ىشتەن قاناي باستايدى. شەتەلدىك مونوپوليستىك قاناۋدىڭ بىرتە-بىرتە مەملەكەتتىك مونوپوليستىك قاناۋعا ۇلاسۋى «جۇمىسشى تابىن» جانە حالىقتىڭ باسقا دا بولىكتەرىنىڭ نارازىلىقتارىن تۋدىرادى. وسىدان تۋىندايتىن ەلدەگى كوپتى تولعانتقان جالپىۇلتتىق داعدارىستار تەرەڭدەي كەلە، بۇل ادەتتە قالىڭ بۇقارانى بەلسەندى قيمىلعا، اشىق قارسىلىقتارعا بارۋعا يتەرمەلەيدى. مونوپوليست شەتەلدىكتەردىڭ زورلىق-زومبىلىعى مەن جەمقورلىقپەن بىلعانعان جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەردىڭ ولارمەن سىبايلاستىعى، وزگەگە تاۋەلدىلىك، ەكونوميكالىق تاپشىلىق پەن تۇرمىستاعى مۇقتاجدىق، ەڭبەكشىلەردىڭ الەۋمەتتىك قۇقىقسىزدىعى «جۇمىسشى تابى» مەن «حالىقتىڭ باسقا جىكتەرىن» كوشەلەرگە شىعارادى. وسىلاي بيلەۋشى تاپ دارمەنسىزدىگىنەن حالقىن قاناۋشى تاپقا قارسى ارانداتادى.

ءبىز ءبىر نارسەنى انىق ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. كەشەگى اتىراۋ، اقتوبە، جاڭاوزەن، باتىس قازاقستان، قىزىلوردا، سەمەي، الماتى ەرەۋىلشىلەرىنىڭ كوزدەگەنى: جەرىنىڭ بۇتىندىگىن ساقتاپ قالۋ، سونىڭ ىشىندە شەتەلدىكتەردىڭ ساياسي - ەكونوميكالىق باسىبايلىعىنان قۇتىلۋ بولاتىن. ءوزىڭنىڭ ىرىزدىق بۇلاعىڭدى ءوزىڭ بيلەپ، ءوز قالاۋىڭشا ءومىر سۇرگەنگە نە جەتسىن. حالىقتى «ەكى جاقتى قاناۋ» دەگەنىمىز وسى. ال، ەكى جاقتى قاناۋ تەرەڭدەي كەلە حالىقتىڭ ەكىنشى بولىگىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىرادى. نارازىلىق ۋشىعا كەلە ەرىكسىزدەن «قانالۋشى تاپتى» (بۇقارا) كوشەگە شىعارۋعا ماجبۇرلەيدى، بۇل اكسيوما. مۇنىڭ ەمى: ۇكىمەت «جەر تۋرالى كودەكستىڭ» 170-بابى، 3-تارماعى بويىنشا قانشا ادامعا قانشا جەر بەرىلگەنىن ەسەپتەپ، قانشالىقتى زاڭا اياسىندا ورىندالعانىن جۇرتشىلىققا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى جاريا ەتۋى ءتيىس. ۇكىمەتتىڭ حالىق الدىندا ەسەپ بەرەتىن كەزى كەلدى. جەردi ساتۋ، جالعا بەرۋ مەن جەر سالىعىنىڭ ادiلەتتi, ەكونوميكالىق نەگiزدەلگەن اقىسى بەل­گiلەنiپ، زاڭمەن بەكiتiلۋi تيiس. الداعى بىرەر جىلدا پايدالانىلماي جاتقان جانە دۇرىس يگەرiل­مەگەن جەرلەردi تولىق تۇ­گەندەپ، ولاردى مەملەكەت مەنشi­گiنە الۋ ماسەلەسiن باستاۋ قاجەت. قازاق حالقى اۋىل شارۋاشىلىعىن شەتەلدىكتەرسىز ءوز كۇشiنە سۇيەنiپ كوتەرە الادى. بۇعان ەش كۇمان بولماسىن.

ءبىر عانا اقتوبەدەگى ميتينگىدە ادىلەتسىزدىكتەن تيتىقتاعان حالىق قۇنارلى جەردى اۋكتسيون ارقىلى ءوزىمىزدىڭ عانا ەمەس، شەت ەلدىڭ الپاۋىتتارىنا ساتۋدى كوزدەيتىن كودەكس باپتارىن الىپ تاستاۋدى، جالعا بەرمەۋدى، جەردi ساتۋ، ساتىپ الۋ ءۇدepici شارۋانىڭ مۇددەسiن كوزدەۋi كەرەك، جەر شارۋاشىلىق اينالىمىنان شىعىپ كەتپەۋى، شارۋانىڭ قولىنان ساۋداگەردىڭ قولىنا ءوتiپ كەتپەۋi قاجەت دەگەندى كوتەردى. جەرگىلىكتى جۇمىسشىلار مەن قىتايلىقتاردىڭ اراسىنداعى جالاقى ايىرماسىنىڭ تەڭسىزدىگىن ايتتى. ولار ەڭبەك جاعدايلارىن جاقسارتۋدى جانە باسقا دا تيەسىلى الەۋمەتتىك تەڭدىكتىڭ، جۇمىسشى مۇددەسىنىڭ وكىمەت تاراپىنان قورعالۋىن، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردىڭ ساقتالۋىن، تالاپ ەتتى. بۇدان ەشقانداي دا قۇبىجىق ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق. مۇندايعا ولار شەتەلدىكتەرمەن اۋىز جالاسقان مەملەكەتتىك مونوپوليستەردىڭ وكتەمدىگىن تەجەۋ، ءوز قۇقىقتارىن قورعاۋ ماقساتىندا ماجبۇرلىكتەن باردى. تە­رەڭ تالداۋ مەن مونيتورينگ جاساپ الماي، حالىقتىڭ كەلىسىمىنسىز، تۋ سىرتىنان اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا شەتەلدiك جۇمىس كۇشiن تارتۋ باستامالارى الەۋمەتتiك قاقتىعىستارعا ۇرىندىرارىن مويىنداۋىمىز كەرەك.

ەندەشە، «جەرىنىڭ تۇتاستىعىن» تۋ ەتىپ، ىشتەگى الەۋمەتتىك، قوعامدىق قاتىناستاردى ۋشىقتىرۋشى  باستى فاكتوردىڭ ءبىرى - شەتەلدىك قاناۋشى تاپتىڭ زاڭنان تىس ءىس-ارەكەتىنە قارسى نارازىلىق كەلتىرگەن بۇقارانىڭ «ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىكتەن» تۋىنداعان تابيعاتىن تۇسىنىستكپەن قابىلداعانىمىز دۇرىس بولار ەدى. «قوجاعا – سەرە قازى، قۇلعا – سۇيەك-ساياق» كۇيىن كەشكەن، كەشەگى كوشەگە شىققان حالىقتىڭ كوزدەگەنى بار بولعانى قازاق ەلىنىڭ شىنايى ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىن ساقتاپ قالۋ عانا بولاتىن. ايتارىم، ەلىمىزدىڭ تىنىشتىعىن، بىرلىگىمىزدىڭ بەكتىگىن ويلاساق جەر كودەكسىنە قاتىستى قۇرىلعان ۇكىمەتتىك كوميسسيا جوعارىداعى جايلارعا باسا نازار اۋدارادى دەپ ۇمىتتەنەمىز. 

نۇرلىباي قوشامانۇلى، جەر كودەكسىنە بايلانىستى اقتوبە وبلىسى بويىنشا قۇرىلعان ۇشجاقتى كوميسسيا مۇشەسى

Abai.kz