...1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىندە قازاق جاستارى الاڭعا شىقتى. ۇلتتىق ماسەلەنى كوتەردى. كوشە-كوشەنى ارالاپ، ستۋدەنتتەردى ميتينگكە شاقىردى. ماسكەۋ مەن سول ورتالىققا قىزمەت ەتەتىن جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ قانعا بوكتىرىپ تاراتقان بەيبىت، بىراق رۇقسات ەتىلمەگەن جيىنىنىڭ ارقاسىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق نامىسى ويانىپ، جۇرەكتەرىندە وت پايدا بولدى. سول ميتينگكە شىققان ازاماتتاردى ۇرىپ سوققان، تۇرمەگە تىققان، وقۋدان شىعارعان، قىزدارىمىزدى يتكە تالاتقان، ورىس جۇمىسشىلارىنىڭ قولىنا تەمىر سويىل بەرگەن ادامدار ءالى دە قاسىمىزدا ءجۇر. ال حالىقتى بەيبىت ميتينگكە شاقىرعان، ميتينگكە قاتىسقان جانداردىڭ بارلىعى ادىلەتسىز جازاعا ۇشىرادى.  تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە» ارنالعان ەسكەرتكىش ورناتىلدى، بوزداقتارعا «حالىق قاھامانى» دەگەن اتاقتار بەرىلدى. بىراق، ەڭ قورقىنىشتىسى، قازاق جاستارىن ۇرىپ سوققان، سوتتاعان، وقۋدان، جۇمىستان شىعارعان ادامداردىڭ ءبىر دە ءبىرى حالىقتان كەشىرىم دە سۇراعان جوق، «سەندەردىكى دۇرىس ەكەن» دەپ، اقتالعان دا جوق.

...1988 جىلى قىزىلوردا قالاسىنىڭ ينستيتۋتىندا «قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل بولۋى كەرەك» دەگەن تاقىرىپتا ستۋدەنتتەرمەن، وقىتۋشىلارمەن كەزدەسۋ وتكىزدىم. كەزدەسۋدەن سوڭ «انا ءتىلى» دەگەن ۇيىم قۇرىلدى. مەن سەمەيگە بارىپ، وسى باعىتتا كەزدەسۋ وتكىزىپ جاتقاندا قىزىلوردادان حات كەلدى. مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ستۋدەنتتەردەن قۇرىلعان ۇيىمدى تولىق تالقانداپتى. «قازاق ءتىلى ەشقاشان مەملەكەتتىك ءتىل بولمايدى، بۇل ۇكىمەتتىڭ ساياساتىنا قارسى» دەپ، جاستارعا بۇل ماسەلەنى كوتەرۋگە تيىم سالدى. 1989 جىلى قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل ستاتۋسىن الدى. ال سوعان قارسى جۇمىس ىستەگەن ادامدار سول تويدا قاسىمىزدا وتىردى... قىزارمايدى، ىڭعايسىزدانبايدى! ولاردىڭ ەشقايسىسى «سەندەردىڭ سول ۋاقىتتا كوتەرگەن ماسەلەلەرىڭ دۇرىس ەكەن» دەگەن ءسوز ايتقان جوق. مۇمكىن، ىشتەرىنەن «اتتەڭ، زامان وزگەردى عوي، ايتپەسە، ءبىز سەندەرگە كورسەتەر ەدىك» دەپ وتىرعان بولار.

... ءالى ەسىمدە، 1990 جىلى «7 قاراشانى تويلامايىق، بۇل توتاليتارلىق كەڭەس وكىمەتىنىڭ دۇيەگە كەلگەن كۇنى» دەگەن ۇنپاراق جازىپ، الماتىعا تاراتتىق. ءتۇن ىشىندە 5 جاسار قىزىمدى  جەتەلەپ (وزىمشە تاپقان امالىم عوي), اينابۇلاق ىقشاماۋدانىن ارالاپ 20-30-داي ۇنپاراق جاپسىردىم. ەرتەڭىنە ميليتسيالاردىڭ سول ۇنپاراقتاردى جۇلىپ، تاستاپ تاستاپ جۇرگەندەرىن كوردىم. ءبىر جىل بولماي 7 قاراشانى تويلاۋ وزىنەن ءوزى توقتالدى. ەڭ قىزىعى، ءبىزدىڭ ۇنپاراقتارىمىزدى جۇلىپ جۇرگەندەر «7 قاراشانى تويلاۋ كەرەك» دەپ كوشەگە دە شىقپادى، وزدەرىنىڭ جاساعان جۇمىستارىنان ىڭعايسىزدانبادى دا...

...1991 جىلى «كەڭەس وكىمەتىن ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك پە؟» دەگەن بۇكىلوداقتىق رەفەرەندۋم ءوتتى. بىزدەر رەفەرەندۋمعا قارسى شىعىپ، «ەشقانداي رەفەرەندۋم بولماۋى كەرەك، بىزگە تولىق تاۋەلسىزدىك قاجەت» دەپ، رۇقسات ەتىلمەگەن بەيبىت ميتينگكە شىقتىق. بىزگە مەملەكەتتىك ورگاندار «شىقپاڭدار، قۇرتامىز» دەپ ايبات كورسەتتى، جاۋاپقا تارتتى. وكىنىشكە وراي، رەفەرەندۋمدا حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى (80 پايىزداي بولۋى كەرەك) كەڭەس وكىمەتىن ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك دەگەندى قولدادى. بىراق، جىل وتپەي جاتىپ، كەڭەس وكىمەتى ىدىراپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى الدىق. ءبىزدى سول ۋاقىتتا قۋدالاعاندار قازىر قاسىمىزا ءجۇر. ەڭ قىزىعى، سولاردىڭ بارلىعى دەرلىك «تاۋەلسىزدىكتىڭ پالەنشە جىلى» دەگەن توسبەلگىمەن ماراپاتتالعان...قىزارماي-اق تاعىپ ءجۇر.

...1991 جىلى تامىز ايىندا، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ءتىرى كەزىندە، ءبىر توپ بۇرىنعى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ باسشىلارى توڭكەرىس جاساپ، توتەنشە جاعداي (گكچپ) جاريالاپ، بيلىكتى الىپ قويدى. بۇل – بۇرىنعى كەڭەس جۇيەسىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە باعىتتالعان ءىس-ارەكەت بولاتىن. الماتىدا بىزدەر بۇلارعا قارسى شىققان ەلتسيننىڭ ءسوزىن كوبەيتىپ، اۆتوبۋستاردىڭ ىشىندە ءۇن پاراق رەتىندە تاراتتىق. سول ءۇشىن بىرنەشە ادامدارىمىزدى تۇتقىنداپ، تۇرمەگە تىقتى. ميتينگ ۇيىمداستىردىق، كوشەگە حالىقتى شىعارۋعا كۇش سالدىق. بيلىك «الاڭعا حالىقتى شىعارماڭدار، ەز بولىپ وتىرا بەرىڭدەر» دەپ ءبىزدى تاعى دا جازالادى، الايدا، 3 كۇننەن كەيىن توڭكەرىس جاساعاندار جەڭىلىپ، بيلىك زاڭدى ۇكىمەتكە كوشتى. ءتارتىپ ورگاندارى تەز ارادا ءبىزدىڭ ادامداردى  بوساتتى. بىراق، ء«بىز گكچپ-ءنىڭ جەڭىلەتىنىن بىلمەي قالىپپىز» دەپ كەشىرىم دە سۇراعان جوق، «سەندەردىكى دۇرىس ەكەن» دەگەن ءسوزدى دە ايتقان جوق. سازارىپ وتىرىپ الدى.

2004 جىلى قازاقستانعا ەلەكتروندى داۋىس بەرۋ جۇيەسى (ايس «سايلاۋ») ەنگىزىلدى. ول ۋاقىتتا مەن رەسپۋبليكالىق تاۋەلسىز باقىلاۋشىلار جۇيەسىنىڭ باسشىسى بولاتىنمىن. بىزدەر ەلەكتروندى داۋىس بەرۋ جۇيەسىنىڭ سايلاۋدىڭ اشىقتىعى مەن جاريالىلىعىن قامتاماسىز ەتە المايتىندىعىن ايتىپ، الەمگە جار سالدىق. قازاقستاننىڭ ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ وكىلدەرى ۆەناعا شاقىرىلدى. ولار وبسە-گە كىرەتىن ەلدەردىڭ سايلاۋ كوميسسيالارىنىڭ باسشىلارىنىڭ الدىندا ايس «سايلاۋ» جۇيەسىنىڭ اشىقتىق پەن مولدىرلىكتى قامتاماسىز ەتەتىندىگىن دالەلدەۋگە كۇش سالدى. ولاردان سوڭ ءسوز العان مەن ءوزىمنىڭ قارسى پىكىردى ايتىپ، دالەلدەرىمدى كەلتىردىم. ...Cول ۋاقىتتاعى «دوس، سەنىكى دۇرىس ەمەس» دەگەن جاندار وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن ەلەكتروندى داۋىس بەرۋ جۇيەسىن تولىق جاۋىپ، ءبىزدىڭ كوتەرگەن ماسەلەمىزىڭ دۇرىستىعىمىزدى وزدەرى مويىندادى. بىراق «دوسەكە، سەندەردىڭ ايتقاندارىڭ دۇرىس ەكەن» دەپ ەشكىم تەلەفون سوققان جوق.

...2007 جىلى الماتىداعى شاڭىراق ىقشاماۋدانىندا «زاڭسىز سالىنعان ۇيلەردى قيراتۋ» وپەراتسياسى جۇرگىزىلدى. ارنايى كيىم كيگەن، رەزينا وقتارمەن جانە بۇلىكشىلەرگە قارسى قولدانىلاتىن گراناتامەن قارۋلانعان 960 پوليتسياعا قاتىن-بالالاردى قوسقاندا 2000-عا تولمايتىن تۇرعىندار قارسى تۇردى. 80 پوليتسيا قىزمەتكەرى جاراقات الىپ، 1 تەرگەۋشى ازامات وتقا ورانىپ وپات بولدى. «شاڭىراق شايقاسىنىڭ» الدىندا، بۇل ماسەلەگە ارنالعان ميتينگتەر بولدى، قاندى وقيعاعا جىبەرمەي، بارلىعىن ميتينگ ارقىلى شەشكىسى كەلگەندەردىڭ سوزدەرى تىڭداماي، كۇش قولداندى. قاقتىعىستان سوڭ، وزدەرىنىڭ جەرلەرىن، ۇيلەرىن قورعاعان 25 تۇرعىن سوتقا تارتىلىپ، 9 ايعا سوزىلعان سوتتان كەيىن 4 ازامات ۇزاق مەرزىمگە تۇرمەگە قامالدى.  ءبىر جىل وتپەي، جاڭاعى «زاڭسىز سالىنعان ۇيلەردىڭ» بارلىعى زاڭدى قۇجاتتارىن الدى. جاس ازاماتتىڭ قازاسى مەن ءتورت جىگىتتىڭ ازابىن كىم كوتەرەدى، ونى ەشكىم دە بىلمەيدى. الدە، شىندىققا جەتۋ ءۇشىن، ادىلدىكتىڭ ۇستەمدىگىن ورناتۋ ءۇشىن ازاماتتاردى قۇرباندىققا شالۋ – تابيعي زاڭدىلىق پا؟

...2016 جىلى ءساۋىر، مامىر ايلارىندا جەر ماسەلەسىنە بايلانىستى حالىق ميتينگ جاساۋعا كۇش سالدى. بيلىك تاعى دا زاڭدى بەلدەن باسىپ، «بولمايدى، سەندەردىكى دۇرىس ەمەس» دەپ، جاپپاي ەسكەرتۋ، جازالاۋ شارالارىن جۇرگىزدى. 

اقىماق ادامدار عانا تىرمانى ەكى رەت باسادى دەگەن ءسوز بار. ءبىزدىڭ بيلىك بۇل تىرمانى ءجۇز رەت باسقان شىعار. ءبىزدىڭ بيلىك دەگەنىم – تاۋەلسىزدىككە دەيىن دە، كوك بايراعىمىز جەلبىرەگەن كۇننەن كەيىن دە بىزدەردى باسقارىپ وتىرعاندار – سول كوممۋنيستىك (كومسومولدىق) نومەكلاتۋرانىڭ وكىلدەرى. ولاردىڭ باستى ۇستانىمى – قاتەلىكتەرىن مويىنداماۋ. ولاردىڭ جارعىسىندا ەكى عانا باپ بار سياقتى. ءبىرىنشىسى – «بيلىكتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى – ەڭ اقىلدى، ەڭ كەمەڭگەر، ەڭ دۇرىس ساياسات.  وعان قارسىلار نە كۇماندى پىكىر ايتۋشىلار – اقىماقتار، ايقايشىلدار، ناركوماندار مەن ماسكۇنەمدەر نەمەسە مەملەكەتتى كۇشپەن باسىپ العىسى كەلەتىن ەكسترەميسس-تەررورشىلدار».  ەكىنشى باپ – «ەگەر بيلىكتىڭ ساياساتى دۇرىس بولماسا – ءبىرىنشى باپتى قايتا وقىپ شىعىڭىز»...

بيلىك «سول ۋاقىتتاعى سەندەردىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرىڭ دۇرىس ەكەن» دەگەن ءسوزدى ايتۋدان قورقاتىن سياقتى. مۇمكىن، بۇل دا دۇرىس شىعار، سەبەبى سول ءسوز اۋىزدارىنان شىققان كۇنى «وندا سەندەر بيلىك باسىندا بوق جەپ وتىرسىڭدار ما؟» دەگەن سۇراقتىڭ قويىلاتىنىندا داۋ جوق... 

شىنىن ايتقاندا، جوعرىداعى جاعدايلاردى قازاق اتامىز «ەكىجۇزدىلىك» دەپ اتايدى.

بيلىك وزىنە سىن ايتاتىن، نەمەسە بيلىكتىڭ قابىلداعان زاڭدارىنىڭ كەمىستىك جەرىن كورسەتكەن ازاماتتاردان ەمەس، شىن مانىندەگى قىلمىستىق، تەررورشىل توپتارمەن كۇرەس جۇرگىزۋى شارت.

بيلىكتىڭ وزىندە جاۋاپكەرشىلىك بولماسا، جوعارىداعى وقيعالار قايتالانا بەرەدى ەكەن. ارينە، ولار بىردە «زامان سولاي ەدى» دەپ اقتالادى، ەندى بىردە «بۇيرىق سولاي بولدى» دەپ مىڭگىرلەيدى. سول ارقىلى حالىقتىڭ سەنىمىنەن ايرىلادى.

وسىنداي ىڭعايسىز جاعدايعا قالماس ءۇشىن، بيلىك ورىندارى (اتقارۋشى دا، زاڭ شىعارۋشى دا) رەفورما جاساماس بۇرىن حالىقپەن، ونىڭ ىشىندەگى سول ماسەلەمەن اينالىسىپ، سول ماسەلەگە جاندارى اۋىرىپ جۇرگەن ازاماتارمەن اقىلداسىپ الۋ كەرەك. «قازاق ءتىلىن قۇرتاتىن ءبىر رەفورما جاسايىن دەپ ەدىك» دەپ مۇحتار اعانى شاقىرىپ اقىلداسىڭدار. «ورتا مەكتەپتەگى ناقتى عىلىمداردى اعىلشىن تىلىندە وقىتايىن دەپ جاتىرمىز، وسىعان قالاي قارايسىز» دە اكادەميك اسقار جۇمادىلداەۆتى شاقىرىپ الىڭدار. «ورالماندارى قازاق جەرىنە كەلتىرمەيتىن سۇرقيا تاسىلدەرىمىز بار ەدى» دەپ اۋىت مۇقيت باۋىرىمىزدى شاقىرىڭىزدار. «كەلەسى سايلاۋدا پرەزيدەنتىمىزگە 99 پايىز داۋىس بەرگىزەمىز، پىكىرىڭىزدى ايتىڭىز» دەپ مەنى دە شاقىرۋعا بولادى. ايتپاقشى، جەر جونىندە ماقسات نۇرىپباي دەگەن ازامات بار. ءبارىن ءبۇلدىرىپ، ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز بوقتاپ بولعاننان كەيىن ماملەگە كەلۋ قىيىن بولادى. ارينە، ءبىز – قازاقپىز، كەكشىل ەمەس - كەشىرىمدى حالىقپىز. بىراق، ءسوز ايتقىزباي تۇتقىنداپ، جازالاپ، كەيىننەن، ءبىزدىڭ كوتەرگەن ماسەلەمىز شىندىققا اينالىپ، ءومىردىڭ ءوزى مويىنداتسا، قاسىمىزدان تومسىرايىپ، قاباقتارىڭدى ءتۇيىپ ءوتىپ كەتپەڭدەر. «ومىردەن، تاريحتان ساباق الۋ» دەگەن ءسوز بار. جوعارىداعى وقيعالاردى تاعى دا جالعاستىرۋعا بولادى. قازىرگى كۇنى بۇلاردىڭ بارلىعى  – تاريح جانە سىزدەرگە ساباق.

دوس كوشىم، قوعام قايراتكەرى

Abai.kz