الماتىنىڭ كوكبازارىنا كىرگەن سايىن ءبىزدىڭ «قىمىزحانامىز» كوز الدىما كەلىپ، كوڭىل شىركىنىم الابۇرتا قالادى. جارىستىرا قويىلعان ۇزىن ەكى ۇستەلدىڭ كىرەبەرىس سول جاقتاعىسىندا كوكونىستىڭ ءتۇر-ءتۇرىن ساتىپ تۇرعان ورىس، كورەي ايەل اۋلەتى دە، وڭ جاقتاعىسىندا قازاق قىز-كەلىنشەكتەر: ءسۇت، قايماق، ماي، ايران، سۇزبە، قۇرت، ىرىمشىك، جەنت ساتىپ تۇرادى. «كەلىڭىزدەر، الىڭىزدار، قىمبات ەمەس» دەپ جىميىسادى ولار.ء بىز باس يزەي ءىلتيپات بىلدىرەمىز، بىراق بۇرىلمايمىز. باعىتىمىز – ۇستەلدىڭ ارعى شەتىندە قىمىز، قىمىران ساتۋشىلاردا. ولار – قاتار ورنالاسقان ءۇش ايەل. ءيا، كەشەگى كەلىنشەكتەر. «قىمىزحانامىز» - سول ۇشەۋى.ء بىزدى: «ە، باۋىرلارىمىز كەلدىلەپ» قارسى الادى. باۋىرلارى – اقىن سابىرحان اسانوۆ ەكەۋىمىز. كەيدە سماحانۇلى شونا اعامىزبەن ۇشەۋ بولىپ بارامىز.  شوكەڭ: «اينالايىن قۇرداس قىزدار، ۇيقىلارىڭ قانىپ وياندىڭدار ما، الدە الگى..؟» دەپ كۇلە امانداسادى. قالجىڭدارى اعىتىلادى... 

بىردە، 1981-جىلى، الدە 82-جىلى ما، ايتەۋىر، جاز ايىنىڭ ءبىر سەنبىسى كۇنى، سابىرحان: «قىمىزحانامىزعا حالىق مۋزىكا اسپاپتارىنىڭ مۋزەيى ارقىلى بارايىقشى. وزاعاڭدا، وزبەكالى جانىبەكوۆتى بىلەسىڭ عوي، مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى، بۇگىن سوندا ەكەن، سول كىسىدە ءبىر بۇيىمتايىم بار ەدى» دەدى. باردىق. مەن: «كوپ بوگەلمەگىن، قىمىز سۋىپ قالادى» دەپ ازىلدەپ، ىشكە كىرمەدىم. مۇراجاي ءۇيى – تاريحي كونە ەسكەرتكىشتەر ەسەبىندەگى عيمارات ەكەنىنەن، ساۋلەتشى ا. زەنكوۆتىڭ جوباسىمەن سالىنعانىنان، كەزىندە تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ سالتانات وتاۋى بولعانىنان حاباردارمىن. قازاق  ۇلت اسپاپتارىنىڭ مۇراجايى بولىپ 1981-جىلى كوكتەمدە رەسمي اشىلعان. عيماراتتى تاڭداپ العان، مۇراجايدىڭ شاڭىراعى كوتەرىلۋىن، كونە اسپاپتاردى جيناستىرۋدى ۇيىمداستىرعان وزبەكالى ەكەنىن دە ەستىگەنمىن.  

اسەم عيمارات جوندەۋدەن وتكىزىلىپ جاتقانىن اڭعاردىم. ەسىگى الدىندا اك، بوياۋ بوشكەلەر تۇر، ەرەكشە بىركەلكى تاقتايلار، ءمارمار پليتكالار جاتىر.  

سابىرحان بەس ءمينوت شاماسىندا شىقتى. 

-ءوي، تۇنشىعا جازدادىم، قىمىزعا تەزىرەك جەتەيىك، كەتتىك! – دەدى. 

-ە، نە بولدى سونشا؟ 

-ءبىر جەردە دىرىلداتىپ كەسىپ، ءبىر تۇستا تىرسىلداتىپ شەگەلەپ، ءبىر جەرىن اكتەپ، بوياپ دەيسىڭ بە، الاس-كۇلەس جۇمىس. وزاعاڭ بالاق-جەڭىن ءتۇرىپ العان، جوندەۋشىلەردىڭ  ورتاسىندا. مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى دەيتىن ەمەس، قۇرىلىسشى-جۇمىسشى سياقتى... 

جاراتىلىسى قاراپايىم ادام قاشان، قايدا، قانداي جاعدايدا بولسىن قاراپايىم قالپىن ساقتايدى. حالقىنىڭ يگىلىگىنە جۇمساعان ءبىلىمىن، جىگەر-كۇشىن پۇلدامايدى، «مەن! مەن» دەگەن سىرقاتقا شالدىقپايدى. «قۇرىلىسشى-جۇمىسشى سياقتى» وزبەكالى جانىبەكوۆ سونداي-دى! ال باس تەرىسى كەلىسپەگەندەردىڭ قارەكەتى كەرىسىنشە بولاتىنى بەلگىلى. وندايلاردىڭ ءبىرى... اتى-ءجونى ەسىمدە قالماپتى، ايتەۋىر، وبلىس دەڭگەيىندەگى پارتيالىق  قىزمەت اتاۋلىنى  تۇگەندەپ، زەينەتكە شىعىپتى دا، بۇل مۇراجايدىڭ جاس ديرەكتورىن شەتتەتتىرىپ، جىلى ورىنعا جىميا جىلجىپ جەتىپ، جايلاۋعا شىققانداي جايلانا جايعاسىپتى.  ول كەزدە باسقا سالادا جۇرگەن وزەكەڭ ونى بوگەي الماي، ىشتەي تىنىپتى. «پارتديرەكتور» بولسا، كەيىندە، قالتاسى  تومپاقتىڭ ايى وڭىنان تۋىپ، وزىنىڭ وزدەرىنەن وزگە ءتىرى جانعا قاجەتى جوق ومىربايانىن «حيكايا»، «رومان» ەتىپ كىتاپ شىعارا  باستاعان تۇستا،  ول دا، قاتارىنان قالماي، كىتاپ جازىپتى. قازاقستانعا سىڭىرگەن ەلەۋلى ەڭبەكتەرىنىڭ بىرى قازاقتىڭ حالىق مۋزىكا اسپاپتارى مۇراجايىن ۇيىمداستارعانى ەكەنىن وركەشتەنە ايتىپتى. ونىسىن وزەكەڭنىڭ «تاعدىر تاعىلىمى» جيناعىنان وقىپ، جاعامدى ۇستادىم. «...وكىنىشتىسى – ءبىز سياقتى قىزمەتباستىلاردىڭ (فۋنكتسيونەرلەردىڭ) تىكەلەي ارالاسقان، ءتىپتى وزى ۇقساتقان شارۋاسىندا قولتاڭباسىن قالدىرا بەرمەيتىنىن پايدالانىپ، بىتكەن ءىستىڭ ناتيجەسىن الدەكىمدەردىڭ وزىنە تەلىپ الاتىنى. ماسەلەن، قازاقستاننىڭ حالىق اۋەز اسپاپتارى مۋزەيىن ۇيىمداستىرۋعا، ونىڭ وڭايعا تۇسە قويماعان ەكسپوزيتسياسىن  قۇراستىرۋعا مەنىڭ باقانداي ەكى جىل ۋاقىتىم كەتتى. ەندى كەلىپ، مۋزەيدىڭ ەسىگىن اشپاعان بىرەۋدىڭ: «ونى وبكومدا ىستەپ ءجۇرىپ ءوزىم ۇيىمداستىردىم»  دەپ كوسىگەنىنە قايران قالدىم. تەگى ودان وتكەن وزبىرلىق بولا قويماس»، دەپتى  اۆتور.  

...ەگەر جاڭىلىسپاسام، قازاقستان كومسومولى ۇيىمىنىڭ 1-حاتشىسى وزبەكالىنى 1967-جىلى الماتى قالالىق كومسومول كوميتەتىنىڭ بىر ماجىلىسىندە العاش كوردىم. بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تاربيەسى جايىندا پىكىر وربىتە سويلەدى. سۇڭعاقتاۋ بويلى، تالدىرماش ءبىتىمدى، قوڭىرقاي ءوڭدى جىگىت ەكەن. جيناقى قارا شاشتى، كەڭ ماڭدايلى، قويكوزدى. بەت ءپىشىمى دوڭگەلەك ءجۇزدى دە، سوپاق تا ەمەس; مۇرىنى قىرلىعا دا، مايلىعا دا «قوسىلمايدى»; قوڭىر ءۇندى; بايىپتى سويلەيدى، - ماعان قالايدا ەرەكشە كەلبەتتى جىگىت بولىپ كورىندى.  

ودان كەيىنگى جىلدارى ەكى مارتە كەزدەسىپ، ءبىراز اڭگىمەلەستىك. بىردە ەجەلگى دوسى حاكىم تىلەگەنۇلى (ميحايل يۆانوۆيچ) ەسەناليەۆتىڭ ۇيىندە توقايلاستىق. ەكەۋى قوعامي كوپ ماسەلەنى تاراتا ايتىپ، وي-تۇجىرىمدارىن ورتاعا سالدى. ءبىرىن ءبىرى توسىپ سويلەدى. حاكىم اعا اراكىدىك شاپشاڭ سويلەي باستاسا، وزاعاڭ: «كاكىش، قايدا اسىعاسىڭ، ساتيريك ءىنىمىزدى جالعىز قالدىرىپ كەتپەيىك»، دەپ جىميادى. حاكەڭ كۇلىپ جىبەرىپ، ماعان قاراپ، كوزىن قىسىپ قالىپ: «ادەتتە ساتيريكتەر از سويلەپ، كوپ تىڭدايدى» دەيدى.  مەن، شىنىندا، قىستىرىلىپ سويلەگەن جوقپىن. مەملەكەت، قوعام قايراتكەرلەرى ەكى اعانىڭ كەڭ ءورىستى اڭگىمەلەرىن عيبراتى مول دارىسكە بالاپ، سۇيىنە تىڭدادىم.  

حاكەڭمەن ون شاقتى جىل سىرلاس بولدىم:  مادەنيەتتى، ءبىلىمدى، كىشىپەيىل، قاراپايىم، ىسكەر تۇلعا ەدى. حاكەڭدى جاقسى كورگەن اعاسى باۋكەڭ – باۋىرجان مومىشۇلى – ازىلمەن «مەدۆەجونوك» دەپ اتاپ جۇرسە،ء ۇش جاس كىشى پىكىرلەسى ءانۋار الىمجانوۆ «شاعىن دەنەلىنىڭ شىمىرى» دەسە، دوسى وزاعاڭ: «...وسى ءبىر مەيلىنشە تازا، وزگەنىڭ «قايعىسىنا»  ورتاقتاسا قالۋعا، قولىنان كەلگەنىنشە  باسقاعا جاردەم بەرۋگە دايار تۇراتىن ازامات»، دەپ باعالاعان. 

وزاعاڭ ەكەۋىمىزدىڭ سوڭعى اڭگىمەلەسۋىمىز 1988-جىلى. ول قكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىلىعىنا تاعايىندالعان، ال مەنىڭ  «ارا-شمەل» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى قىزمەتىمنەن  بوساپ، باسقا قىزمەت «بۇيىرماي»، ۇيدە جۇمىسسىز وتىرعانىما 1 جىل بولعان. ءاۋ باستا، 1983-جىلى مامىر ايىندا، قوناەۆ ديمەكەڭنىڭ اۋزىمەن: «ساتيرالىق جۋرنال السىرەدى، كۇشەيتىڭىز!» دەپ كۇشتەپ جىبەرگەن ورتالىق كوميتەت بەتپاق گ. كولبيننىڭ ىڭعايىمەن: «سىز ورتالىق كوميتەتپەن اقىلداسپايسىز، نومەنكلاتۋرامىزداعى كادرلاردى سىنايسىز، ونىڭىزدى قويىڭىز!» دەپ قىرسوڭىما تۇسكەن سوڭ، «پالەدەن ماشايىق قاشقان» عوي، الىسىپ استارىنا ءتۇسىپ قالماي تۇرعانىمدا كەتەيىن دەپ، 1987-جىلدىڭ قازان ايىندا «وز وتىنىشىممەن» بوساعانمىن. سول حال-احۋالىمدى وزەكەڭە تاپتىشتەپ ايتىپ: «كوممۋنيسىم دالادا قالدى-اۋ!» دەگەن پارتيا جوق، ول قالاي؟» دەدىم. ءسوزىمدى بولمەي تىڭدادى. ءوڭى كۇرەڭىتكەنىن اڭعاردىم. ورنىنان تۇرىپ، قولىن ۇسىنىپ: «عابەكە، مۇندا ءبىز اقىلداسايىق، حابارلاسارمىز، ساۋ بولىڭىز!» دەپ ءسال-ءپال جىميدى. سودان ءبىر اپتا وتكەن شامادا وپەرا جانە بالەت تەاترىمىزدىڭ الدىندا ۇشىراستىق. وزەكەڭ  ىقىلاستانا قولداسىپ تۇرىپ: «عابەكە، انە-مىنەمەن حابارلاسا المادىم، رەنجىمەگەيسىز.  جاردەم جاسارمىن دەپ... ويلاستىرىپ ەدىم، رەتى كەلمەدى. «ارا-شمەلىڭىز» اياماي شاققانداردىڭ ءبىر-ەكەۋىنىڭ مىقتىلارى بوي بەرمەدى» دەدى. «وزاعا، ۇقتىم. سىزگە ءبىر ءتۇيىر دە رەنىشىم جوق» دەدىم.   

...جۋرنالشى-جازۋشى جولىمەن رەسپۋبليكامىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە بولىپ جۇرگەنىمدە وزەكەڭ حاقىندا كىلەڭ جاقسى ءسوز ەستىدىم. قىزمەتتەس تۇرعىلاستارى ما، ولاردىڭ ءىزباسارلارى ما – ءبارىنىڭ دەرلىك ايتاتىنى: «قازاقتىڭ مادەنيەتىنە، ونەرىنە ءىلياس وماروۆتان كەيىنگى ناعىز جاناشىر ادام - وزبەكالى جانىبەكوۆ!».ء يا، ول ۇيىمداستارعان، اتىن دا قويعان: «شەرتەر»، «ادىرنا»، «التىناي» جانە باسقا انسامبلدەردىڭ ىزىمەن جەر-جەردە ونەر وردالارى شاڭىراق كوتەرگەن. ىقىلاس اتىنداعى قازاق مۋزىكا اسپاپتارى مۇراجايىنىڭ  ۇلگىسىمەن ەتنوگرافيالىق مۇراجايلار اشىلعان. قوجا احمەت ياسساۋي كەشەنەسى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىلگەن. تىندىرعان باسقا دا شارۋالارى قىرۋار. 

وزاعاڭمەن كوپ ۋاقىت قىزمەتتەس بولعاندار ونىڭ يگى ىسكە قۇشتارلىعىن، ىزدەنىمپازدىعىن، تانىمپازدىعىن، تاپقىرلىعىن، ويىنا العان ىزگى ماقساتتى ورىنداۋداعى بىلگىر ۇيىمداستىرۋشىلىق قاسيەتىن، ەشكىمنەن جاسقانبايتىن باتىلدىعىن ىستىق ىقىلاسپەن پاش ەتەدى. جاستار مەن ستۋدەنتتەردىڭ ماسكەۋدە وتكەن دۇنيەجۇزىلىك فەستيۆالىنە قاتىسقانى، شەت ەلدەردە بولعانى، سوۆەت وداعىنىڭ بىرنەشە باسشىسىمەن كەزدەسكەنى، ايگىلى ونەر قايراتكەرلەرىمەن اڭگىمە شەرتكەنى – قازاقتىڭ مادەنيەتىن، ونەرىن، ادەت-عۇرپىن، سالت-ءداستۇرىن ناسيحاتتاۋ نيەتىنەن تۋىنداعان  تاراۋ-تاراۋ جىر، دەسەدى زامانداستارى. 

  مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى وزبەكالى  جانىبەكوۆتىڭ  تۋعانىنا 80 جىل تولۋى الدىندا رەسپۋبليكامىزدىڭ ۇلتتىق كىتاپحاناسى شىعارعان "وزبەكالى جانىبەكوۆ تاعىلىمى" اتتى كىتاپ (اۆتورى - قازاقستاننىڭ  مادەنيەت قايراتكەرى، اسپاپتانۋشى-ەتنولوگ  ءزابيرا جاكىشەۆا) وزاعاڭنىڭ ارۋاعىن ارداقتاۋ سەزىمىنە تولى دەي الامىن. وندا، مىسالى، كىتاپحانا ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى باقىتجامال وسپانوۆانىڭ: "پەداگوگ، عالىم-ەتنوگراف، تاريحشى ءو.جانىبەكوۆ قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى مەن ادەت-عۇرپىنىڭ جاڭارىپ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوستى. ونىڭ باستاماسىمەن ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن قالالارىندا ەتنوگرافيالىق مۇراجايلار اشىلدى. ول قازاقستاننىڭ تاريحي جانە مادەني ەسكەرتكىشتەرىن ساقتاۋ مەن قالپىنا كەلتىرۋدە ماڭىزدى شارالار اتقاردى", - دەگەن. ۇستاز عۇمىرىن شاكىرتتەرى ۇزارتقانعا نە جەتسىن! 

وزەكەڭ جۇزەگە اسىرعان ماڭىزدى شارالاردىڭ ءبىرى تاريحي ناۋرىز مەرەكەمىزدى جاڭعىرتقانى ەدى. الماتىدا شىعىپ تۇرعان ء«بىزدىڭ وتان» اتتى حالىقارالىق گازەت (قازىرگى «شالقار») 1987-جىلى قازاقتىڭ كونە سالت-ءداستۇرى، ادەت-عۇرپى جايىندا ءجيى جازا باستادى. باس رەداكتورى ۋاھاپ قىدىرحانوۆتىڭ ناۋرىزدىڭ قازاق ەلىندە قاشاننان باستاپ تويلانعانى تۋرالى تاريحي زەرتتەۋ ماقالاسى مەن قىزىلوردالىق بىر اقىننىڭ ناۋرىزعا ارناعان ولەڭى  جاريالانعانى ەسىمدە. مەنىڭشە، وزەكەڭ سول ماتەريالدارمەن مۇقيا تانىسقان دا، الماتى قالاسى سوۆەت اتقارۋ  كوميتەتىنىڭ توراعاسى زامانبەك نۇرقادىلەۆپەن وي بولىسكەن، ال زامانبەك وزىنىڭ مادەنيەت ماسەلەلەرى جونىندەگى ورىنباسارى جىبەك امىرحانوۆامەن اقىلداسقان ءتارىزدى. ويتكەنى 1988-جىل تۋا جىبەك ۋاھاپتى، مادەنيەت پەن ءباسپاسوزدىڭ باسقا دا بەگىلى بىرنەشە وكىلىن شاقىرىپ الىپ، ناۋرىزدىڭ تويلاناتىنىن قۋانا مالىمدەپ، ونى قالاي وتكىزۋ دۇرىس بولارىن كەڭەسىپتى.ء سويتىپ، سول جىلى ناۋرىز قالانىڭ م.گوركي اتىنداعى مادەنيەت جانە دەمالىس ساياباعىندا ۇلكەن مەرەكە بولىپ وتكىزىلدى. ۋاھاپ جاڭارتىپ، كەڭەيتىپ جازعان ستسەناري توي ءجوباسىنىڭ بىر بولىگى بولدى. 1989-جىلدان باستاپ ناۋرىز قازاق دالاسىن قايتادان ارالاپ كەتتى. 

ناۋرىز مەرەكەسىن جاڭعىرتۋ جونىندەگى العاشقى وي-بايلامىن وزاعاڭ 1988-جىلى اقپان ايىنىڭ باس شەنىندە قكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ سايلانىسىمەن، ءارادا بىر اپتا وتە بەرە، جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ پلەنۋمىنا قاتىسقاندا-اق اشىپ ايتقان-دى. بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر ادەبيەتىنىڭ حال-احۋالى، مەكتەپ شاكىرتتەرىنىڭ تاربيەسى مەن وقۋى، سول رەتتە قازاق وقۋلىقتارىن اۋدارماعا تەلي بەرمەي، ءوزىمىز جازۋىمىز قاجەتتىگى، سونداي-اق، جالپى قازاق مادەنيەتى حاقىنداعى پايىمدارىن ورتاعا سالدى. حالقىمىزدىڭ تاريحىندا 1930-40-جىلدارى بولعان نەبىر قۇيتىرقى بۇرمالاۋشىلىقتارعا، قاتەلىكتەرگە  قايتادان ءۇڭىلۋ ورتالىق كوميتەتتىڭ الداعى جۇمىس جوسپارلارىنا ەنگىزىلۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرتىپ ءوتتى. سول ارەدىكتە زالدان: «ناۋرىز مەيرامىمىزدى وتكىزۋگە رۇحسات بولا ما؟» دەگەن سۇراق ەستىلدى. ونى قويعان كورنەكتى عالىم ادەبيەتشى، سىنشى راحمانقۇل بەردىباەۆ ەدى. وزاعاڭ جىلى جىميدى: «وتكىزەيىك، وعان نە كەدەرگى؟» دەدى. دۋ قولشاپالاقتالدى. «جاڭعىرتۋ، وتكىزۋ كەرەكتىگى جايىندا مۇحتار شاحانوۆ ماقالا دا جازدى عوي» دەدى وزەكەڭ. 

اڭگىمە ورايىنا قاراي ايتا وتىرايىن: «سوۆەت وكىمەتى وتكىزىلۋىنە تيىم سالدى» دەلىنىپ جۇرگەن ناۋرىز مەرەكەسى بىزدىڭ توقسانباي اۋىلىمىزدا (شىعىس قازاقستاننىڭ ۇلان اۋدانىنداعى «قىزىل تۋ» كولحوزىنىڭ ورتالىعى) جىلدا تويلاناتىن. ءبىز، بالالار، ناۋرىزكوجەگە تويىپ، ءان-كۇي تىڭداپ، ويىن-ساۋىق كورىپ، مارە-سارە بولاتىنبىز... 

پارتيالىق بيلىكتىڭ ءبىر بيىگىنە كوتەرىلگەن وزبەكالى جانىبەكوۆ حالىقتىڭ كونە مادەنيەتى نەگىزىندە زامانعا ساي كۇردەلى جۇمىس جۇرگىزۋگە كىرىستى. ونەر سالاسىندا بۇرىن قولى جەتكەن تابىستارىن مولايتۋدى كوزدەپ، قارت ءانشى-كۇيشىلەرگە قامقورلىق جاساۋ، ولاردى ناسيحاتتاۋ، حالىقتىڭ ءان-كۇيلەرىن، كونە اۋەن اسپاپتارىن جيناستىرۋ، تاريحىن ۇستەپ زەرتتەۋ باعدارلاماسى جاسالۋىنا مۇرىندىق بولدى.ء شامشى قالداياقوۆتىڭ، اسەت بەيسەۋوۆ جانە باسقا   تۇلعالاردى، دارىندى جاستاردى ارقاشان قولداپ وتىردى 

 دوسى حاكىمدى: «قولىنان كەلگەنىنشە  باسقاعا جاردەم بەرۋگە دايار تۇراتىن ازامات»، دەگەنىندەي، وزاعاڭنىڭ ءوزى دە سونداي تۇلعا بولدى. مىسالى، بۇگىنگى پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قابىلەتىن ونىڭ تەمىرتاۋداعى كومسومولدىق جۇمىس كەزەڭىنەن باستاپ قاداعالاپ، حابارلاسىپ، قىزمەتىنىڭ ساتىلاپ وسۋىنە سەبەپشى بولىپ جۇرگەنى، وعان بىردە، ماسكەۋدە، پيونەرلەردىڭ بۇكىلوداقتىق شەرۋىنە بارعانىندا، قول ۇشىن بەرگەنى  – ءبىر حيكايات. وزاعاڭ بۇكىلوداقتىق لەنينشىل جاستار وداعى ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەسى رەتىندە شەرۋ مەرزىمىندە ماۆزولەيدىڭ مىنبەرىندە بولۋعا شاقىرىلعان. كرەملدەن شىعىپ كەلە جاتقانىندا نۇرسۇلتان كەزدەسە قالىپ: «اعا، ءبىزدى قىزىل الاڭعا جىبەرمەي تۇر» دەيدى. جانىندا جولداسى بار ەكەن. سوندا وزاعاڭ: «وكىنىشكە قاراي، ەكەۋىڭە بىردەي بەرەرىم جوق. قالاساڭ، مىنامەن الاڭعا كىرە عوي» دەپ ءوزىنىڭ رۇحسات كۋالىگىن (پروپۋسكىسىن) بەرىپتى. ونىسىن قاداعالاۋشىلار ءبىلىپ قويسا، ءوزىنىڭ شاتاققا ۇرىنارىن ويلاماپتى دا. 

بۇل جايتتەردى  جەپ-جەڭىل بايانداۋىمنان وزاعاڭنىڭ ءومىرى سامال لەپتى بولعان ەكەن دەگەن ءتۇيىن جاساماعايسىزدار. ول دوسى حاكەڭ جايىنداعى لەبىزىندە: «...وزگەنىڭ «قايعىسىنا» ورتاقتاسا قالۋعا...» دەپ جازعانىندا  تىرناقشالاردى تەككە قويماعان-دى. «تاعدىر تاعىلىمىنىڭ» ەكىنشى كىتابىن پاراقتاعاندار مىنا ءبىر اشىق ءۋاجدى وقىعان بولار: 

«وسىدان ءبىراز بۇرىن مەرزىمدى باسپاسوزدە – «قازاق ادەبيەتىندە» (7-قاڭتار 1997 ج.) جاريالانعان م. ەسەناليەۆتىڭ «ۇلىلىق پەن السىزدىك» دەگەن كولەمدى ماقالاسىندا، «ارگۋمەنتى ي فاكتى» اپتالىعىندا (قاڭتار، 1997, №5 (193) سەيداحمەت قۇتتىقادام ۇيىمداستىرعان «قوناەۆتىڭ جۇمباقتارى» اتتى سۇحبات-رەپورتاجدا مەنىڭ 1970-جىلى كومسومولداعى باسشى قىزمەتتەن كەتۋىمنىڭ باستى سەبەبى – ديماش احمەتۇلى تاعايىنداعىسى كەلگەن ازاماتتى بلكجو ورتالىق كوميتەتى ارقىلى ءوز ورنىما «وتكىزە الماعانىم»، سودان بىرەسە تورعايعا، بىرەسە مادەنيەت مينيسترلىگىنە، وبلاتكومعا قۋىلا بەرگەنىم، تەك 1986-جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن عانا (د. قوناەۆ ورنىنان الىنعاننان سوڭ، - ع. ق.) مادەنيەت ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالىپ، كەيىندە قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنە حاتشى بولىپ سايلانعانىم جايىندا ايتىلدى. وسى ءبىر شەتىن ماسەلەگە قوسايىن دەگەنىم ءوزىمنىڭ ەشقاشاندا د. قوناەۆتىڭ «ەسەبىندە» بولماعانىم جايىندا ەدى. باسشى كادرلاردى تاڭداپ الۋدا ول كىسىنىڭ ءوز تالاپتارى بار-تىن جانە ولارعا ۇيلەسە قويمايتىنىمدى كوپتەن سەزەتىنمىن». 

ءبىرىنشى باسشىنىڭ اتى – قاشاندا ءبىرىنشى باسشى. توڭىرەگىنە ءوزى شايناپ بەرگەندى تالعاماي جۇتا بەرەتىن جانە ءوزىن ەرتەڭدى-كەش اياق-قولىن جەرگە تيگىزبەي ماقتاپ سارنايتىن، جارىلقاۋشىسىنىڭ جارلىعىن ىمىنان  بىلە قوياتىن بايعۇستاردى جيناپ السا، ول ادامي ادالدىقتان، ادىلدىكتەن اۋلاقتايدى. سونداي «كورەگەن، دانا، ۇلى، كەمەڭگەر، اۋليە» باسقارعان «ۇجىمنىڭ» وزاعاڭا دا الدەنەشە مارتە «قامقورلىق» جاساعانى بار. بىرەر مىسال. ماسكەۋدە قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى يدەولوگتار دايىندايتىن ەكىجىلدىق كۋرس اشادى دا، ءبىزدىڭ ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ پارتيالىق ۇيىمداستىرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى وعان تورعاي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ بارعانىن ءجون كورىپ، تەلەفونمەن حابارلاسىپ، ۇسىنىسىن ايتادى. وزەكەڭ كەلىسەدى، بىراق... «سۋ اياعى – قۇردىم». ارادا اي وتە وزاعاڭ وبلىستىڭ ءبىر ماسەلەسىن شەشۋگە ماسكەۋگە  بارادى. سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ پارتيالىق ۇيىمداستىرۋ بولىمىندەگى جولداستارى – كەشە كومسومولدا قاناتتاس بولعاندار: ء«بىز كۋرسقا شاقىرتىپ اۋرە بولىپ جۇرسەك، سەن «بارا المايمىن» دەپسىڭ، ول قاي كەرگۋىڭ؟!» دەپ رەنجىپتى. وزاعاڭ اڭ-تاڭ بولىپ، ءوزىنىڭ باس تارتپاعانىن ايتادى. سويتسە، ءبىزدىڭ ورتالىق كوميتەتتەن: «ونىڭ بارعىسى كەلمەدى» دەپ تەلەفون سوعىلىپتى. سول يتارشىلىق  «انەۋ ءبىر بيۋرو مۇشەسىنىڭ قۇيتىرقىسى ەكەنىن» ول كەيىن ءبىلدى.  

ءيا، «سول ءبىر بيۋرو مۇشەسى» وعان بەس جىلدان سوڭ تاعىدا «تاباق تارتتى». 

قكپ ورتالىق كوميتەتىندە سىرتقى ءبايلانىستار بولىمى قۇرىلاتىن بولىپ، ونىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنە وزبەكالى ۇسىنىلادى. تاعىدا كەلىسەدى. بىراق... ورتالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدولوگيا جونىندەگى حاتشىسى ساتتار يماشەۆ ونى د. قوناەۆقا الىپ بارعاندا قوناەۆ ونى نورۆەگياعا توتەنشە جانە وكىلەتتى  ەلشى ەتىپ جىبەرگىلەرى كەلگەنىن ء(سىرا، ول دا وزاعاڭنىڭ ماسكەۋلىك دوس-جولداستارىنىڭ نيەتى شىعار) ايتىپ: «وسىندا ءبىر بيۋرو مۇشەسى سەنىڭ ايەلىڭ اۋرۋ دەگەن سوڭ، ۇسىنىسىمىزدان باستارتۋعا تۋرا كەلدى» دەيدى دە، جاڭا ءبولىمدى تاپسىرادى. يماشەۆ تۇقىرىپ تۇرىپ قالادى. «ساپ-ساۋ ايەلىمدى «اۋرۋ» دەگەنگە باسشىنىڭ سەنە سالعانىنا قايران قالدىم» دەيدى وزەكەڭ.  

وزبەكالىنىڭ ورتالىق پارتيا كوميتەتىندە ءبولىم مەڭگەرۋشىسى بولعانى دا سول ء«بىر بيۋرو مۇشەسىنىڭ» ۇيقى بەزىن قابىندىرا بەرسە كەرەك، بىردە وزەكەڭدى س. يماشەۆ ساعات كەشكى بەستە كەزدەسۋگە شاقىرتادى. «كۇن جۇما بولاتىن. ەكى كۇننەن كەيىن قوناەۆ دەمالىستان ورالاتىن ەدى. اڭگىمە مەنىڭ باسقا قىزمەتكە اۋىستىرىلاتىنىم جايىندا بولاتىنىن تۇسىنە قويدىم»، دەيدى وزەكەڭ. سودان ءبىراز بۇرىن بيۋرودا جاساعان بايانداماسىندا ول ماسكۇنەمدىككە سالىنىپ جۇرگەن ءبىر عىلىم دوكتورىن كاناداعا جىبەرىلمەك بولعان ءىسساپارىنان الىپ قالعانىن ايتىپ، قوناەۆتى  رەنجىتىپ العان ەكەن. 

س. يماشەۆ شاقىرتقانىنىڭ سەبەبىن تۋرا ايتپاي، اناۋ دا مىناۋ ءسوزدى كوبەيتىپ، اقىرىندا مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ باسشىلىعىن نىعايتۋ كەرەك بولىپ تۇرعانىنا توقتايدى. وزبەكالى ودان نەگە شاقىرعانىنىڭ توق ەتەرىن ايتۋدى ءوتىنىپ، وزىنىڭ قاي ماسەلەدە، قانداي قاتەلىك جىبەرگەنىن سۇرايدى. حاتشى: ء«بىز قاتەلەستىرمەدىك قوي»، دەپ كەڭكىلدەپ كۇلەدى. سوندا وزبەكالى: ء«سىز نەگە ىرجاقتايسىز؟! ءسىزدىڭ ارقاڭىزدا كۇن كورىپ جۇرگەن بولساق، جارىعان ەكەنبىز!» دەگەندە يماشەۆ ابدىراپ قالسا دا، اككىلىگىنەن جاڭىلماي: «سەن تۇسىنسەڭشى... ءمينيستردىڭ ورىنباسارلىعىنا سەندەي كەسىپ تۇسەتىن كىسى كەرەك» دەيدى. وزبەكالى: «كەسىپ تۇسەتىن» كىسى مەنسىز دە جەتكىلىكتى شىعار... ساۋ بولىڭىز، حاتشى جولداس!» دەپ شىعىپ جۇرە بەرەدى. سودان كەلەسى كۇنى، جۇمىس بولمايتىن سەنبىدە، تاڭەرتەڭگى ساعات 8-دە وزبەكالى ورتالىق كوميتەتتىڭ ەكىنشى حاتشىسى كوركينگە شاقىرتىلىپتى. بارادى. يماشەۆ تا سوندا ەكەن. كوركين جايدارى سالەمدەسىپ، كۇلىمسىرەپ سويلەسىپ وتىرىپ، سىرتقى بايلانىس ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى شەتەل ءتىلىن ءبىلۋى كەرەك، سونى ەسكەرىپ، ونى بولىمنەن بوساتىپ، مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارلىعىنا تاعايىنداۋدى ءجون كورەتىنىن ايتىپ، ول ۇسىنىسقا قالاي قارايتىنىن سۇراپتى. وزەكەڭ ادەتىنشە «كەسىپ ءتۇسىپ»: «مەنى ءبولىم مەڭگەرۋشىلىگىنە تاعايىنداردا شەتەل ءتىلىن بىلمەيتىنىم نەگە ەسكەرىلمەدى؟.. ەرتەڭ بىرەۋ «مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى نوتا بىلمەيدى» دەسە، قايتەسىزدەر؟» دەگەن. كوركين نە دەرىن بىلمەي ابىرجىپ: «كەشىرىڭىز...ء  بىزدىڭ قولىمىزدا تۇرعان نە بار... بۇل ديماش احمەتۇلىنىڭ شەشىمى ەدى» دەپتى. وزاعاڭ الگى ء«بىر بيۋرو مۇشەسىنىڭ» تاعى دا كولدەنەڭدەگەنىنە شۇبالانباعان (مەن سول «بىر بيۋرو مۇشەسىنىڭ» كىم ەكەنىن حاكەڭنەن، ەسەناليەۆتەن سۇراپ ءبىلدىم). 

وزبەكالى ءوزىن «كۇشتىنىڭ قاقپاقىلداي» بەرگەنىنە ءاربىر جولى قايران قالىپ جۇرسە دە، ەشقاشان قاپالانبادى، جاسىمادى. ەڭسەسىن تىك ۇستاپ، قىزمەتىن قىلاۋسىز اتقارا ءبىلدى. وعان كوپشىلىكتىڭ قۇرمەتىنەن ارتىق سىي-سياپات، ات-اتاق كەرەك بولعان جوق.  

دوسىنىڭ قىزمەتى «جاڭارتىلعان» سايىن حاكىم اعا: «قۇتتىقتايمىن جانە «قايعىڭا» ورتاقپىن!» دەپ قالجىڭدايدى ەكەن. وزەكەڭنىڭ حاكەڭدى: «...وزگەنىڭ «قايعىسىنا» ورتاقتاسا قالاتىن» دەپ سيپاتتاۋى سول دوستىق ءازىلىن قىمبات تۇتقانى بولار.  

پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتىندە مادەنيەت ءبولىمىن 13 جىل باسقارعان  كاكىشى تۋرالى وزاعاڭ: «ەكى وتتىڭ ورتاسىندا ءالى جانباي تۇر» دەگەندە حاكەڭ: «راس ايتاسىڭ. ءتوس پەن بالعانىڭ ورتاسىندا ءجىپسىپ-بالقىپ جاتىرمىن، - راحات!»، دەپ، ەكى دوستىڭ قۇشاقتاسا كۇلگەنىن كورگەنمىن. «ەكى وت» جانە ء«توس پەن بالعا» قوناەۆ پەن يماشەۆ ەدى. 

د. قوناەۆتىڭ ورنىن گ. كولبين باستى. كەيبىر اسىرەبىلگىش باسشىلاردا جاڭا قىزمەت ورنىنا بارىسىمەن «بۇرىنعىعا جاقپاعاندى» جانتارتا قوياتىن ءتاسىل بولادى عوي، كولبيندە دە سونداي «قىر» بار ما ەدى، الدە: ء«سىز تۋرالى جاقسى پىكىر كوپ» دەپ شىنىن ايتتى ما، وزبەكالىنى 1987-جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا مادەنيەت ءمينيسترى ەتىپ، 1988-جىلى اقپاندا ورتالىق كوميتەتتىڭ يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى ەتىپ تاعايىندادى. وزەكەڭ ول ەكى قىزمەتىندە دە حالقى الدىنداعى پارىزىن ادال اتقارىپ، وتكەندەگى «اتتەڭدەردى» مۇمكىن بولعانىنشا «بارەكەلدىگە» اينالدىرىپ باقتى. تەاتر، ءباسپاسوز، ادەبيەت، ءتىل، 1986-جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى، الاش ارىستارىن اقتاۋ جانە باسقا اسا ءماندى ماسەلەلەردى مۇقيات قاراۋعا، تياناقتى شەشىم جاسالۋىنا بەدەلىن سالىپ، كۇش-جىگەرىن ەسەلەپ مول جۇمسادى. قازاقتىڭ تاريحىن بۇرمالاعان، مانسۇقتاعان، ادەت-عۇرپىن الىمسىنباعان، ءتىلىن كەمسىتكەن سىرتقى «عۇلامالارعا»، ولارعا تابىنعان  ىشكى «بىلگىشتەرگە» دەر كەزىندە، ناقتى دەرەككە سۇيەنىپ: ء«الىڭدى ءبىل!» دەپ ءجۇردى. 

ول، البەتتە، كۇپىلدەك كولبيننىڭ جارشىسى بولعان جوق. دۇرىس پىكىرىن قۇپتادى، بۇرىسىنا قارسى تۇردى. اقىرىندا ارالارى اشىلدى، ال ونىڭ سوڭعى سەبەبى بىلاي: 3-حاتشى ءو. جانىبەكوۆ 1-حاتشى گ. كولبينگە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىمىزدىڭ ۇجىمىمەن كەزدەسۋدى ۇسىنادى. ول كۇنى كەلىسكەن كولبين ەرتەڭىندە وزبەكالىگە تەلەفون سوعىپ: سەن مينيسترمەن دوسسىڭ، ونىڭ بىزگە كوزقاراسى قانداي ەكەنىن بىلە تۇرا، بارايىق دەپ، مەنى وعان باس يدىرمەكسىڭ، دەگەندەي ءسوزدى بوراتادى. ءسىرا، وزەكەڭنىڭ مينيستر ەسەناليەۆپەن دوس ەكەنىن ونىڭ دا ء«بىر بيۋرو مۇشەسى» مالىمدەپ ۇلگىرسە كەرەك. وزبەكالى تەلەفونىن جابادى دا، كولبينگە بارىپ «قولما-قول ەسەپ ايىرىسادى». ءبىرىنشى باسشىنىڭ بەتىنە شىركەۋ بولاتىنداي وعاش قىلىق جاساماعانىن، قايتا وعان اعات سويلەگەندە اراشاشى بولىپ جۇرگەنىن، مىسالى، جاقىندا عانا «ليتەراتۋرنايا گازەتانىڭ» تىشىسىمەن سۇحباتىندا «قازاقتار ءوز تىلىندە سويلەگىسى كەلمەيدى» دەپ قاتەلەسكەندە جۇرتشىلىققا ول قاتە تىلشىدەن بولىپتى دەپ جۋىپ-شايعانىن ايتىپ: ء«سىزدى قورعاشتاۋدان باسقا جۇمىسىم دا جەتكىلىكتى» دەيدى. كولبين: ء«يا، ءيا، ءسىز كەلگەننەن بەرىدە مەنىڭ ۇستىمنەن ارىز جازۋ ازايدى»، دەپ قالادى. ال وزەكەڭ: «ولاي بولسا، جوقتى تەرگىشتەمەڭىز. ەسەناليەۆكە بارماي-اق قويىڭىز، اسپان قۇلاي قويماس!» دەيدى. كولبين  ۇندەمەيدى. «مەن شىعىپ جۇرە بەردىم. سودان باستاپ اراقاتىناسىمىز  اشىق-انىق  بولعان جوق» دەگەن-ءدى وزەكەڭ.   

...قازاقستان تاۋەلسىزدىك الىپ، جاڭا زامانى باستالدى. بيلىك جۇيەسى مۇلدە وزگەردى. وزاعاڭ زەينەتكە شىقتى. وتكەن ءومىر كەزەڭدەرىن شولىپ، كەيىنگى تولقىن – جاس ۇرپاقتارعا وزىنىڭ  ەلۋ جىلعى تىرلىك اقيقاتى جۇكتەلگەن «تاعدىر تاعىلىمى» جيناعىنىڭ ەكىنشى كىتابىن ۇسىنۋعا كىرىستى. وقىرمان قاۋىم  وزاعاڭنىڭ بۇرىنعى: «قازاقتىڭ قول ونەرى»، «جاڭعىرىق»، «ۋاقىت كەرۋەنى»، «جولايرىقتا»، «قازاق كيىمى»، «ەجەلگى وترار» كىتاپتارىن قۇمارتا وقىپ، ريزاشىلىق پىكىرلەرىن انىق قۇرمەتپەن ايتقان بولاتىن. قوستومدىق جيناعى دا قۇندى ەڭبەك دەپ باعالاندى. 

جازمىش دەيمىز. ونىڭ شەشىمى شۇعىل. وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ وترار اۋدانىنداعى سارىقامىس اۋىلىندا 1931-جىلى تامىز ايىنىڭ 28-ءى كۇنى فانيگە كەلگەن بەكزات وزەكەڭدى 1998-جىلى اقپان ايىنىڭ 22-ءسى كۇنى، 67 جاسىندا، باقيعا باعىتتادى... 

عابباس قابىشۇلى

Abai.kz