«ەرتەدە دۇنيەدەگى ادامداردىڭ ءبارى ءبىر تىلدە سويلەگەن ەكەن» دەپ كەلەتىن اڭىز بار ەدى. تىلدەردىڭ ۇقساستىقتارىنا نازار اۋدارار بولساق، وسى اڭىزدىڭ شىندىققا جاناساتىن تۇستارى بار سياقتى. تىلدەردەگى وتە ەرتەدەن ساقتالىپ قالعان كەيبىر جۇرناقتار وسى بولجامدى ايعاقتايدى.

«-ر» جۇرناعى:

قازاق تىلىندەگى «قىز قۋار»، «بەت اشار»، «توي باستار» قاتارلى سوزدەردەگى «-ر» جۇرناعىنىڭ ماعىناسى مەن اتقاراتىن قىزمەتى كەيبىر باسقا تىلدەردەگى «-ر» (كەيدە «-ار» «-ەر»، «-ور») جۇرناعىمەن ۇقساس. مىسالى، «ديرەكتور» ءسوزى «قاعازعا جازۋ، شەشىم ەتۋ» دەگەن ماعانا بەرەتىن «ديرەكت» سوزىنە (ياعني ەتىستىككە) «-ر» جالعاۋى جالعانۋ ارقىلى جاسالىپتى. «پروفەسسور» ءسوزى دە “سەرت بەرۋ” دەگەندى بىلدىرەتىن ەتىستىك “پروفەسس” سوزىنە “-ر” جالعاۋى جالعانۋ ارقىلى جاسالعان ەكەن. جوعارىداعى وسى ەكى مىسالدىڭ ەكەۋى دە ەتىستىككە “-ر” جالعاۋى جالعانۋ ارقىلى جاسالىپ تۇر (بەينە قازاق تىلىندەگىدەي ---- “قىز قۋ + ار”، “بەت اش + ار”، “توي باستا + ر”).  

“-ال” جۇرناعى:

    “كوگ+ال”، “باۋىرم+ال”، “ساۋم+ال”، “جۇعىمت+ال”، “ۇرىمت+ال” سوزدەرىندەگى “-ال” جۇرناعى ءبىر نارسەنىڭ ەڭ الدىمەن جەتكىزىلمەكشى بولعان ەرەكشەلىگىن جەتكىزىپ تۇر (“كوگ+ال”، - الدىمەن كورىنەتىنى كوك ءتۇس، “باۋىرم+ال”، الدىمەن ايتارلىق مىنەزى باۋىرعا تارتقىش،  “ساۋم+ال” - العاش ساۋىلا سالعان قالپىنداعى، ەشقانداي وڭدەۋدەن وتپەگەن ءسۇت ...تب ...). تومەندەگى مىنا شەتەل سوزدەرىندەگى “-ال” جۇرناعى دا تۋرا وسى قازاق تىلىندەگىدەي قولدانىلىپتى، قاراڭىز: “سيگنال”، “ناتۋرال”، “ۋنيۆەرسال”، “ماكسيمال”، “كاپيتال”، “جۋرنال”، “گلوبال”، “سريستال”. وسى سوزدەردىڭ سوڭىنداعى “-ال” جۇرناعى مەن قازاق تىلىندەگى “-ال” جۇرناعىنىڭ گرامماتيكالىق قىزمەتى قۇيىپ قويعانداي ۇقساس. “سيگن + ال”-دىڭ الدىنداعى “سيگن” قازاقشا “بەلگى” دەگەن ماعانادا، ياعني زاتتىڭ وزىنە ءتان ءمالىم ءبىر بەلگىسىن الدىمەن كوزدە ۇستاعان. سول سياقتى “گلوب + ال” - جەر شارىن العى شارت ەتكەن. “ماكسيم+ال” - ەڭ ۇلكەن بولۋى العى شارت، تب... ءوستىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى.

“-يا” جۇرناعى:

وسى “-يا” جۇرناعىنىڭ ماعاناسى قازاق تىلىندەگى “يە” ءسوزىنىڭ بەرەتىن ماعاناسىمەن ۇقساس، مىسالى، “گەرمانيا - گەرماندار يەلىك ەتەتىن”، “پورتۋگاليا - پورتۋگال يەلەنگەن” دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر. بۇل ۇقساستىق بالكىم كەزدەيسوقتىق بولار، ولاي دەيتىنىمىز “يە” ءسوزىنىڭ كونە نۇسقاسى “ىگە” ەدى، كىم بىلەدى، وتە ەرتە زاماندا وسى “-يا” جالعاۋى مەن “ىگە” ءسوزى ءبىر تەكتەن شىققان بولار؟ سوندىقتان بۇل كەزدەيسوق ەمەس ناق ءىس بولۋى دا عاجاپ ەمەس. باعزى زامانداردا “يە” ماعاناسىن بەرگەن وسى “-يا” جالعاۋى دامي كەلە ابستراكت ۇعىمداعى سوزدەرگە دە جالعانا باستاعان. مىسالى، گەوگرافيا - جەردى سىزباعا تۇسىرەتىن عىلىم، بيولوگيا - وسىمدىكتى زەرتتەيتىن عىلىم... ...

“-ك، -ق” جۇرناعى:

    “اش+ىق” - اشىلىپ تۇرعان، “جاز+ىق” - جازىلىپ تەگىس تۇرعان، “وز+ىق” - وزىپ كەتكەن، “كور+ىك” - كورىنىپ تۇرعان، “از+ىق (ەتيمونى “اس+ىق”)” -  اس بولارلىق، تب... ياعني  “-ق، -ك” جۇرناعى ءوزىنىڭ الدىنداعى ءسوزدى سىن ەسىمگە اينالدىرىپ تۇر.

    وسى “-ق، -ك” جۇرناعىنا ۇقساس جۇرناق باسقا تىلدەردەن دە كەزىگەدى، مىسالى: “ەلەكتر+يك” - ەلەكتىرلەنگەن، “پۋبل+يك” - بۇقارالانعان، “ورگان+يك” – ورگانيكالانعان، تب... مۇندا دا “-ك” جۇرناعى وزىنەن بۇرىنعى ءسوزدى سىن ەسىمگە اينالدىرىپ تۇر.

    وسى ارادا “رەسپۋبليكا” سوزىنە توقتالا كەتەيىك: “رەسپۋليكا” ءسوزىنىڭ ءتۇپ نۇسقاسى ءاسىلى “رەسپۋبليك” ەدى، “رەس+پۋبل” دى “حالىق ءىسى” دەپ ءتۇسىندىرىپ ءجۇر. قازاق تىلىندەگى “-ك” جۇرناعىنا بەرىلگەن جوعارىداعى انىقتامانى “رەسپۋبل+يك” سوزىنە دە قولدانار بولساق، بۇل “رەسپۋبل+دانعان”، ياعني “حالىقتانعان” دەگەندىك بولىپ شىعادى، قىسقاشاسى “حالىقتىق”، ياعني “حالىقتىق قازاقستان” دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر. ازىرگە دەيىن قازاقستاننىڭ مەملەكەت اتاۋى تاريحتاعى “قيماق مەملەكەتى”، “موڭعول ۇلىسى”، “قازاق حاندىعى” دەگەن سياقتى تىركەستەر نەگىزىندە “قازاق رەسپۋبليكاسى” دەلىنىپ كەلدى، بىراق تا بۇل ارادا “رەسپۋبليكا” دەگەن ءسوزدىڭ مەملەكەتتىڭ  قانداي تۇزىمدە ەكەندىگىن بىلدىرۋگە ارنالعاندىعىن، ياعني انىقتاۋىش  بولۋى كەرەكتىگىن ەسكەرۋ كەرەك، بەينە “فەودالدىق قوعام، كاپيتاليستىك مەملەكەت، سوتسياليستىك قازاقستان” دەگەندەر سياقتى مەملەكەت اتاۋى “رەسپۋبلىك قازاقستان” بولۋى كەرەك (نازار اۋدارىڭىز: “-ليك” ەمەس “-لىك”).

“-تىق، -تىك، -دىق، -دىك، -لىق، -لىك” جۇرناقتارى:

“كۇز+دىك” - كۇز مەزگىلىنە ءتان، “اس+تىق” - ىشەر اسقا ءتان داقىلدار، “بالا+لىق” - بالاعا ءتان، “ەگىس+تىك” ەگىس اتىزىنا ءتان، “قالا+لىق” - “قالاعا ءتان، تب ... وسىعان ۇقسايتىن شەتەل سوزدەرى: “دوگما+تيك” - دوگماعا ءتان (قازاق تىلىندە “ا” دىبىسى وزىنەن كەيىنگى “ت” دىبىسىن “ل” دىبىسىنا وزگەرتىپ “دوگمالىق” بولعان). “تەورەتيك” - تەورەالىق زەرتتەۋگە ءتان. “انتيبيوتيك” - انتيبيوعا ءتان. دەمەك قازاق تىلىندەگى “-تىق، -تىك، -دىق، -دىك، -لىق، -لىك” جۇرناقتارىنىڭ سوزدەگى قىزمەتى ەۋروپا تىلدەرىندەگى “-تيك” جۇرناعىمەن ۇقساس بولىپ شىقتى. 

PS. بۇل ماقالاعا ينتەرنەتتەن ءۇزىپ-جۇلىپ ماتەريالدار پايدالانىلدى، ءتىل ماماندارىنىڭ سىنىن كوتەرىپ كەتە الۋى ناعايبىل، سوندا دا “كولدەنەڭ كوزىمىز كورەگەن” بولىپ جۇرسەشى دەگەن دامەنىڭ تۇرتپەگىندە وقىرمانعا ۇسىنىپ وتىرمىن.

ءۋاليحان عابيدەنۇلى

Abai.kz