ەۋرازيانىڭ ەن دالاسىن ەنشىلەگەن ەجەلگى تۇركىنىڭ ءتۇپ مۇراگەرى – قازاق ەلى. التاي مەن دۋنايدىڭ اراسىن اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا ءجۇرىپ وتكەن ارعى بابالار تاريحى – ۇلىلىق ۇلاعاتى. بۇگىندە كوپ ايتىلاتىن ەۋرازياشىلدىقتىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار – ەرتەدەگى تۇركىلەر. جالپى، «ەۋرازياشىلدىق» دەگەن ۇعىمدى قالاي پايىمدايمىز؟! بۇل جونىندە ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جۋىردا جارىق كورگەن ء«ومىر وتكەلدەرى» سۇحبات-كىتابىندا: «نەگىزىندە ءبىز ادامزات تۇراقتى ءومىر سۇرەتىن ماتەريكتەر بەسەۋ دەيمىز: ازيا، ەۋروپا، افريكا، امەريكا، اۆستراليا. ال تازا گەولوگيالىق، گەوگرافيالىق تۇرعىدان قاراساق، ازيا مەن ەۋروپا جەكە-جەكە ماتەريكتەر بولىپ سانالمايدى. ازيا مەن ەۋروپا مىڭداعان جىلدار بويى ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىسپاي، نەگىزىنەن دەربەس ءومىر ءسۇرىپ كەلگەندىكتەن، تاريحي، ساياسي، ءدىني سەبەپتەر اجىراتقىندىقتان ءارى جەر كولەمىنىڭ وتە ۇلكەندىگىنە بايلانىستى شارتتى تۇردە ەكى ماتەريك رەتىندە ايتىلادى. ءبىز ەۋرازيانى دۇنيەنىڭ ەكى بولىگىنەن – ەۋروپا مەن ازيادان قۇرالاتىن جەر شارىنىڭ ەڭ ۇلكەن ماتەريگى دەپ ءبىلۋىمىز كەرەك. الايدا، رەسەيلىك ەۋرازياشىلار – ساۆيتسكي، ترۋبەتسكوي، بەردياەۆ، تاعى باسقالار ەۋرازيا ۇعىمىنا تەك گەوگرافيالىق ماعىنا بەرگەن جوق. ولار ەۋرازيا دەپ سول كەزدە رەسەي يمپەرياسى الىپ جاتقان تەرريتوريانى اتادى. رەسەيدى ەۋروپا دا ەمەس، ازيا دا ەمەس، وزىنشە «ورتاداعى ماتەريك» دەپ سانادى. يمپەريانىڭ تۇتاستىعى ءۇشىن «ەۋروپالىق رەسەي»، «ازيالىق رەسەي» ۇعىمدارى جوق، ورتاق رەسەي – ەۋرازيا بار» دەدى. بۇل – ەۋرازيا ۇعىمىنىڭ سول كەزدەگى پايىمدالۋى. اعىلشىننىڭ حەلفورد ماكيندەر دەگەن عالىمىنىڭ «كىمدە-كىم شىعىس ەۋروپانى ءوز باقىلاۋىندا ۇستاسا سول حارتلەندتە، ياعني ەۋرازيا كونتينەنتىندە، الىپ قۇرلىقتا ۇستەم بولادى، كىمدە-كىم سول جەردە ۇستەم بولسا، بۇكىل الەمدە ۇستەمدىگىن ورناتا الادى» دەپ جازعانى بار ەكەن. بۇل ءسوز ەۋرازيا اۋماعىنىڭ ستراتەگيالىق تۇرعىداعى اسا ماڭىزدىلىعىن كورسەتەدى» دەگەن بولاتىن. ءيا، ەلباسى مىسالعا كەلتىرگەن بۇل تۇجىرىمدار ءسوز بولعاننان بەرى ءبىر عاسىر ءوتتى. تۇپتەپ ۇڭىلگەندە ەۋرازيا يدەياسىنىڭ قاينارى باعزىداعى ۇلى تۇركىلەر قۇرعان كەڭىستىكتەن باستاۋ الاتىنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. حح عاسىر باسىنداعى توڭكەرىسكە دەيىن دە، كەڭەس وداعى تۇسىندا دا الەمدەگى تۇركىتانۋدىڭ ەڭ ۇلكەن ورتالىعى رەسەي، ونىڭ ىشىندە سانكت-پەتەربور يمپەراتورلىق ۋنيۆەرسيتەتى بولعانى، تۇركىتانۋشىلاردىڭ احمەت بايتۇرسىنۇلى باستاعان العاشقى بۋىنىنىڭ قازاقستاندا عانا ەمەس، بارلىق تۇركى رەسپۋبليكالارىندا رەپرەسسياعا ۇشىراۋى، ولاردىڭ قيىن دا قيلى تاعدىرى تۇركولوگيا سالاسىنىڭ ۇلت رەسپۋبليكالارىندا ءوسىپ-وركەندەۋىنە زور زاردابىن تيگىزگەنى بەلگىلى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا ءتۇرلى ساياسي-يدەولوگيالىق كەدەرگىلەر الىنىپ، تۇركى تاريحىنىڭ جاڭا كەزەڭى باستالدى. «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ نەگىزىندە قىتاي، رەسەي، يران، ءۇندىستان جانە ەۋروپا مەن كوپتەگەن اراب ەلدەرىندەگى قازاق تاريحىنا قاتىستى مىڭداعان دەرەكتەر جينالىپ، جۇزدەگەن توم رەتىندە جارىق كوردى. تۇركى حالىقتارى تاريحىندا تۇڭعىش رەت بۇكىلالەمدىك تۇرىك اكادەمياسى قۇرىلدى. قازاقستان قازىرگى كەزدە تۇركىتانۋدىڭ الەم تانىعان جاڭا ورتالىعىنا اينالدى.

– جەر بەتىن كەلىسىم مەن بەيبىتشىلىككە شاقىراتىن ەۋرازياشىلدىق يدەياسىنىڭ قاينارى عاسىرلار قويناۋىندا جاتىر. ول ساق داۋىرىنەن باستاپ، مىڭداعان جىلدار بويى قالىپتاسقان تۇتاس كوشپەندىلەر مادەنيەتىمەن ساباقتاس. البەتتە، ءبىزدىڭ جەرىمىزدە  مىسىر پيراميدالارى نەمەسە كوليزەي سياقتى جاھاندىق ماڭىزعا يە ەسكەرتكىش بولماۋى مۇمكىن، الايدا كوشپەندىلەردىڭ الەمدىك تاريحتاعى ءرولى تالاسسىز، دەگەن بولاتىن قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.

بەلگىلى عالىم مۇحتار قۇل-مۇحاممەدتىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە 30-دان استام ۇلت پەن ۇلىستان تۇراتىن تۇركى حالىقتارىنىڭ سانى 200 ميلليونعا جۋىقتادى. ولار وڭتۇستىك باتىستا جەرورتا تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنان باستاپ، سولتۇستىك-شىعىستا سولتۇستىك مۇزدى مۇحيتقا دەيىنگى ەۋرازيانىڭ ءاپايتوس الىپ دالاسىندا التى تاۋەلسىز مەملەكەت، ونىڭ ىشىندە رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ وزىندە 20-دان استام تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ءتۇرلى سۋبەكتىلەرىمەن، كەي جەردە اۆتونوميالىق، كەي جەردە ەش سۋبەكتىسى بولماسا دا ۇلكەن وبلىستار قۇرامىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. 200 ميلليونعا جۋىق حالىق ءبىر كەزدەرى ءبىر مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا بولعان. ەگەر ادامزات تاريحىنىڭ كەيىنگى 1,5 مىڭ جىل بۇرىنعى تاريحىن سانامالايتىن بولساق، تۇركى جاۋىنگەرلەرىنەن قورعانۋ ءۇشىن ۇلى قىتاي قورعانى سالىندى. ءوزىنىڭ باستى قارسىلاسى تۇركىلەر دەپ ەسەپتەگەن قىتاي تاريحىندا بىرىڭعاي ساقتانۋ، كۇشەيۋ، نىعايۋ تاريحى ءجۇردى. ال تۇركى جۇرتىنىڭ تاريحى 745 جىلى تۇرىك قاعاناتى ىدىراعاننان كەيىن ىدىراۋ، ءبولىنۋ، بولشەكتەنۋ تاريحى بولدى. ناتيجەسىندە، حح عاسىر باسىندا دۇنيە ءجۇزى كارتاسىندا جالعىز تاۋەلسىز تۇركى مەملەكەتى – تۇركيا ورىن الدى، قالعان 30-عا جۋىق ۇلكەندى-كىشىلى، جالپى سانى ميلليوننان اساتىن ۇلكەن تۇركى ەتنوستارى الپاۋىت مەملەكەتتەر قۇرامىنداعى باسىندا بيلىگى جوق بودان ەلگە اينالدى. مىنە، سوندىقتان ء«تۇبىمىز – ءبىر، تۇگەلىمىز ەندى جينالۋىمىز كەرەك» دەگەن ۇرانمەن تۇركى دۇنيەسىنىڭ تۇتاستانۋ عاسىرى باستالدى.

البەتتە، تاريحتى تانۋ، تانىتۋ – ءوزىڭنىڭ دە، وزگەنىڭ دە تانىمىن كەڭەيتەدى، حالىقتاردى جاقىنداستىرادى. توعىز جولدىڭ تورابىنداعى قازاقستاننىڭ ەۋرازيالىق ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستەردى ۇيلەستىرۋ ۇدەسىنەن تابىلۋى – تاريحي تابىستىرۋ مىندەتىن ارقالاۋى ىسپەتتى. بۇل رەتتە قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ سوناۋ توقسانىنشى جىلدارى، ناقتى ايتقاندا 1998 جىلى قابىلدانعان قاۋلىسى بويىنشا «التاي-دۋناي» حالىقارالىق بىتىمگەرشىلىك ەكسپەديتسياسى ۇيىمداستىرىلعانى ەسىمىزدە. بۇل كەرۋەن بىلتىر قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا قايتا جاڭعىردى. ارينە، ەكسپەديتسيانىڭ نەگىزگى مۇراتى ەل اراسىنا ءجۇرۋ ءھام حالىقتىق ديپلوماتيانى كوزدەيدى. كەزەڭ-كەزەڭىمەن ءوتىپ كەلە جاتقان ەكسپەديتسيا 1999 جىلى قازاقستاندى، 2000 جىلى رەسەيدى، 2001 جىلى ۋكراينانى، 2005 جىلى ۆەنگريانى باسىپ وتسە، كەلەسى جىلى گەرمانيا مەن فرانتسيانى، ارعى جىلى اقش-تى، ال 2019 جىلى قىتاي مەن موڭعوليانى كوكتەي ءوتىپ، التايدا اياقتالماق. ياعني، جەر شارىن بەلىنەن وراپ ءجۇرىپ وتەتىن بۇل كەرۋەننىڭ التايدا (قۇلىندى، رەسەي) باستالىپ، التايدا اياقتالۋىنىڭ ءوزى ىزگى نىشان. ويتكەنى، التاي – تۇركى جۇرتىنىڭ ءتول بەسىگى، ادامزاتتىڭ وت جاققان التىن وشاقتارىنىڭ ءبىرى. التاي وركەنيەتىنىڭ جاڭعىرۋى – تۇركى تەگىنىڭ جاڭارۋى. ءبىز جاھاندانۋدىڭ جاعىمدى ۇردىستەرى مەن جاڭاشىل وزگەرىستەرىنە قانشالىقتى مۇددەلى بولساق، باۋىرلاس ۇلتتار ۇسىنار ومىرشەڭ باستامالارعا، يگى ماقساتتى كوزدەگەن ينتەگراتسيالىق قادامدارعا دا سونشالىقتى بەيىلمىز. بۇل كەرۋەن ءبىزدىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان بايلانىستارىمىزدى نىعايتا وتىرىپ، كەلەشەك قارىم-قاتىناستارىمىزدى ايقىنداپ، اتا تاريحىمىزدىڭ باستاۋى – التايدان تابىلعان رۋحاني قۇندىلىقتاردى يگەرۋگە مۇمكىندىك اشۋى ءتيىس. ناتيجەسىندە تۇركى حالىقتارىنىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن مادەنيەتىنىڭ التىن قازىعى – نومادتىق وركەنيەتتى زەرتتەۋ ارقىلى تىڭ تۇرپاتتاعى تاريحي ەڭبەكتەر، ءتالىمدى وقۋلىقتار جازىلادى.

سوندىقتان كەرۋەننىڭ العاشقى ءتورت كەزەڭدى «ۇلى دالادا بەيبىتشىلىك پەن جاقسىلىق جاساسىن!» ۇرانىمەن ۇلى ەۋرازيا دالاسىن مەكەن ەتكەن حالىقتارعا ارناۋى بەكەر ەمەس. ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ەسەبىنشە، التايدان دۋنايعا دەيىنگى باعىتتى قامتىعان ءتورت جىلدا قازاقستان، رەسەي، ۋكراينا جانە ۆەنگريا ەلدەرىنىڭ اقپارات قۇرالدارىندا 2 مىڭنان استام تەلەراديو باعدارلامالارى مەن ماقالالار جارىق كورىپ، مىڭنان استام كەزدەسۋلەر مەن بىتىمگەرشىلىك تاقىرىبىنداعى شەرۋلەر ءوتىپتى. بۇل بۇرىن-سوڭدى بولماعان ناسيحات. تاريحىمىزدى تانىتۋ ارقىلى جاقىندايمىز، ءبىر-بىرىمىزگە داڭعىل جول اشامىز دەۋىمىزدىڭ سەبەبى وسى. ايتالىق، 1999 جىلى 3 مامىردا رەسەيدىڭ التاي ايماعىنان باستالعان ەكسپەديتسيا قازاقستاننىڭ پاۆلودار، استانا، اتباسار، ەسىل، ليساكوۆسك، جەتىقارا باعىتىمەن ءجۇرىپ ءوتىپ، ارى قاراي چەليابينسكى وبلىسىنىڭ «ارقايىم» قورىعى، باشقۇرتستان، ورىنبور، ورال تاۋى ارقىلى جالعاستى. بۇل ءبىرىنشى كەزەڭ بولاتىن. ال ەكىنشى كەزەڭ 2000 جىلدىڭ قىركۇيەك-قاراشا ايلارىندا ۇيىمداستىرىلدى. قازاقستان مەن رەسەي شەكاراسىنان تۇيىندەلگەن جولدى ارى قاراي جالعاعان بۇل كەزەڭدە ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى ساراتوۆ، ۆورونەج، بەلگورود وبلىستارىمەن ءجۇردى. ال 2001 جىلدىڭ تامىز ايىنان قاراشاسىنا دەيىنگى ۋاقىتتا ۋكراينانىڭ 11 وبلىسىن باسىپ ءوتتى. 2005 جىلدىڭ قازان ايىنداعى ءتورتىنشى كەزەڭدە ەكسپەديتسيا ۆەنگريا اۋماعىمەن جىلجىدى. «ماجار كەزەڭى» اۆستريانىڭ شەكاراسىندا، دەر قالاسىنا جاقىن جەردەن اياقتالدى. بۇل جوباعا رەسەي ساياحاتشىلار قاۋىمداستىعى، ۆەنگريا قىپشاقتارى وداعى، ۋكراينانىڭ «پەرشا ستوليتسا» تەلەارناسى قاتىستى. جوباعا ەلىمىزدىڭ مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى دەمەۋشىلىك جاسادى.

«التاي-دۋناي» ەكسپەديتسيانىڭ نەگىزگى ماقساتى – كوشپەندىلەر مادەنيەتىنىڭ الەمدىك وركەنيەتكە قوسقان ۇلەسىن ايشىقتاۋ، قازاقستاننىڭ سوڭعى 25 جىلدا قول جەتكىزگەن جەتىستىگىن ناسيحاتتتاۋ، ەلباسىنىڭ بەيبىتشىلىك باستامالارىن تاراتۋ ەدى. وسى وي ورامىندا ەلىمىزدە ءتۇرلى عىلىمي-الەۋمەتتىك حالىقتىق جوبالار جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقانىن دا ايتا كەتكەن ءلازىم. مىسالى، شىعىس قازاقستاننان تابىلعان التايداعى بەرەل قورعاندارى (ب.ز.د. ءى مىڭجىلدىق), بەرەل جىلقىسى (ب.ز.د. IV ع.) ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرى مەن پەتروگليفتەرى (ب.ز.د. ءىى – ءى مىڭجىلدىق), سونداي-اق تاستاعى تاڭبالار سىندى تۇركى الەمىنىڭ دەرەكتى شەجىرەسى جانە نۋميزماتيكالىق دەرەكتەردىڭ ورنى ەرەكشە. 1734 جىلى جارىق كورگەن ساپوجنيكوۆتىڭ التاي تاريحىنا قاتىستى «پۋتي پو رۋسسكومۋ التايۋ» ەڭبەگى، IV يۆاننىڭ قازان حاندىعىن جاۋلاپ الۋى باياندالاتىن ميحايل حەراسكوۆتىڭ 1786 جىلى جارىققا شىققان ەپيكالىق تۋىندىسى، دەشتى قىپشاقتان باستاپ تۇركىستانعا دەيىنگى تاريحي كەزەڭنەن مول ماعلۇمات بەرەتىن 1853 جىلى جارىق كورگەن «ۋچەنىە زاپيسكي اكادەمي ناۋك» جيناعى، اعايىندى حارۋزيندەردىڭ باستى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى سانالاتىن «كۋرگانى بۋكەەۆسكيە ستەپي» جانە تاعى باسقا جۇزدەگەن، مىڭداعان جازبا ەسكەرتكىشتەردى سارالاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن شىعىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى «التايتانۋ» عىلىمي ورتالىعى ىسپەتتى ينستيتۋتتار ءار قالادا جۇمىس ىستەۋدە.

ەكسپەديتسيانىڭ تارتىمدى ناتيجەلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە «قازاقستان – بەيبىتشىلىك ءۇشىن» بەينەفيلمى مەن تەلەباعدارلاماسى تۇسىرىلگەنىن، «ەۋرازيا كوشپەندىلەرىنىڭ مۇراسى» اتتى جولجازبا وچەركى مەن فوتوالبومى جارىققا شىققانىن جانە «ەۋرازيا. دالا. حالىقتار» تەلەفيلمى مەن فوتوكورمەسى ۇيىمداستىرىلعانىن ايتۋعا بولادى. مۇندا ساياحاتقا قاتىسۋشىلاردىڭ سارىلا اتقارعان اۋقىمدى جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى جاتىر. بىلتىر ەلوردادا «التاي-دۋناي» حالىقارالىق قازاقستان-ۆەنگەر ەكسپەديتسياسىنىڭ V كەزەڭىنىڭ تۇساۋكەسەر ءراسىمى ءوتتى. «استانا-ارەنا» ستاديونى الدىنداعى الاڭدا كيىز ۇيلەر، شاتىرلار مەن ەتنواۋىل قۇرىلدى. شاراعا قازاقستان مەن ۆەنگريا ەلدەرىنىڭ ۇكىمەت باسشىلارى كەلدى. ماجارستاندىق مەيماندار ەكسپەديتسيا كورمەسىمەن تانىسىپ، ەجەلگى بابالاردىڭ ات ۇستىندەگى جاۋىنگەرلىك ونەرلەرىن تاماشالاعان بولاتىن. كەش سوڭىندا ەكسپەديتسيانىڭ جاڭا باعىتىنا ساتتىلىك تىلەپ، شىعارىپ سالعان-دى.

ءاۋ باستا جەزقازعان تاريحي-ارحەولوگيالىق مۇراجايىنىڭ باستاماسىمەن ۇلى دالا بەلدەۋىن تۇيەمەن ءجۇرىپ ءوتۋ ارقىلى الەم نازارىن ەۋرازيا دالاسىنداعى حالىقتاردىڭ تاريحي ىقپالداستىعىنا اۋدارۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان حالىقارالىق ارحەوەتنولوگيالىق ەكسپەديتسيا بۇگىندە بۇكىل ەلدىڭ بولمىس-ءبىتىمىن ايعاقتايتىن بىرەگەي جوباعا اينالدى.

ەڭ باستىسى، مەملەكەتتىك ماڭىزى زور ەكسپەديتسيا جەتەكشىسىنىڭ ەسەبى پارلامەنت ماجىلىسىندە تىڭدالىپ، دەپۋتاتتاردىڭ وڭ باعاسىنا يە بولدى. مەملەكەت باسشىسى ن.نازارباەۆ جانە رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ توراعاسى گ.سەلەزنەۆ ەكسپەديتسياعا قاتىسۋشىلارعا العىس ايتتى.  ەلباسىنىڭ «ۇلى دالا وركەنيەتى تاريحي وزەكتىلىگى تۇرعىسىنان وزگەلەردەن قالىسپاي، ءارى قاراي تىڭعىلىقتى زەرتتەۋدى كۇتەدى. ءبىز الەمدىك دەڭگەيدە قازاقستاندى ۇلى دالا وركەنيەتىنىڭ بەسىگى رەتىندە كورسەتە ءبىلۋىمىز قاجەت. بۇل – «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ ۇلى مۇراتتارىنىڭ ءبىرى» دەگەن ءسوزى بار. شىنىندا، «التاي-دۋناي» ەكسپەديتسياسى «مادەني مۇرانىڭ» اسىل مۇراتتارىمەن قابىساتىن بىرەگەي جوبالاردىڭ ءبىرى. الدا ءالى ۇزاق ساپارلار تۇر. بۇل ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇلاعاتتاۋعا ارنالعان ۇلى ساپار، ۇلى ساياحات، ۇلى كەرۋەن!

دۋمان نۇرلانۇلى

Abai.kz