بۇگiندە ەل ەكونوميكاسى اگرارلىق سەكتورىنىڭ قۇرىلىمى جان-جاقتى كەڭەيiپ كەلەدi. دەسەك تە، شاعىن دا شاشىراڭقى اۋىل شارۋاشىلىعى ونiمدەرiن وندiرۋشiلەر ماتەريالدىق-تەحنيكالىق رەسۋرستارمەن جابدىقتاۋشى، ءونiم وڭدەۋشi, ساۋدا قۇرىلىمدارى دەلدالدار مەن تۇتىنۋشىلار تاراپىنان ءتۇرلi كەدەرگiلەر مەن قولايسىزدىقتارعا كەزiگiپ وتىرعانى دا جاسىرىن ەمەس. اۋىل شارۋاشىلىعى ونiمدەرiن وڭدەيتiن iرi كاسiپورىندار ساۋدادا، وڭدەۋ نارىقتارىندا مونوپوليالىق جاعدايدى پايدالانىپ، شاعىن شارۋاشىلىقتاردى كوبiنە ءوز دەگەنiنە ماجبۇرلەيتiنi دە راس. وسى رەتتە شارۋالاردىڭ مۇددەلەرiن بiرiنشi كەزەككە قويا وتىرىپ، ولار وندiرگەن ونiمدەردi بارىنشا ۇقساتىپ، وڭدەپ نارىققا شىعارۋ ەڭبەك ونiمدiلiگiن ارتتىرۋمەن قاتار ديقان مەن ەگiنشiنiڭ ماڭداي تەرلەرiنiڭ وتەمi دە بولار ەدi.

«نۇر وتان» پارتياسىنىڭ حVII سەزiندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتi, پارتيا توراعاسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «بۇگiندە بiز وندiرiلگەن ءونiمدi سۋبسيديالاۋعا كوشiپ جاتىرمىز، بۇل اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرiن تيiمدi پايدالانۋعا جانە اگرارلىق كەشەننiڭ جۇمىسىن جاقسارتۋعا سەپتiگiن تيگiزەدi. جاڭا تەحنولوگيالار مەن ءوندiرiس ينفراقۇرىلىمدارىن ەنگiزۋ اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ەڭبەك ونiمدiلiگiنiڭ ءوسiمiن 1,5 ەسەگە ارتتىرۋعا تيiس» دەپ اتاپ كورسەتتi. مەملەكەت ءۇشiن ەلدiڭ ازىق-تۇلiك قاۋiپسiزدiگiن نىعايتۋ، سوعان وراي iس-قيمىل جاساۋ بiرiنشi كەزەكتەگi مiندەت بولىپ وتىر. مiنە، وسىنى باسشىلىققا العان وبلىس اكiمi بەيبiت اتامقۇلوۆ وڭiرiمiزدەگi كۇردەلi ماسەلەنi شەشۋدiڭ بەس باعىتىن ۇسىندى. ارينە، وبلىستا اگرارلىق سەكتور سالاسىنىڭ مۇمكiندiگi مول. جىل سايىن وبلىسىمىز اۋىل شارۋاشىلىعى ونiمدەرiن وندiرۋدە بۇرىن-سوڭدى بولماعان تابىستارعا قول جەتكiزiپ كەلەدi. ءسوز جوق، ءونiمدi ءوندiرۋ بار دا، ونى وڭدەپ، تيiمدi پايدالانۋ بار. بۇل باعىتتا قانداي جۇمىستار قولعا الىنىپ جاتىر؟ قولدا باردى باعالاي الىپ ءجۇرمiز بە؟ وسى ساۋالدارعا جاۋاپ iزدەپ كورiپ ەدiك.

وڭiرiمiزدە اۋىل شارۋاشىلىعى ونiمدەرiن قايتا وڭدەۋمەن 198 كاسiپورىن اينالىسادى. ونىڭ 27-سi iرi, 171-i ورتا جانە شاعىن كاسiپورىن ساناتىندا. 2015 جىلى وندiرiلگەن ەتتiڭ – 18, ءسۇتتiڭ – 26,8, كوكونiس پەن جەمiس-جيدەكتەردiڭ 14,2 پايىزى وڭدەلگەن. قازiرگi تاڭدا جۇمىس iستەپ تۇرعان كوكونiس وڭدەيتiن 36 كاسiپورىن جىلىنا 107600 توننا ءونiمدi وڭدەۋگە قاۋقارلى. بىلتىر 135,5 مىڭ توننا جەمiس-جيدەك پەن كوكونiس وڭدەۋدەن وتكەن. 2015 جىلى وبلىس بويىنشا جەمiس-جيدەك جانە كوكونiس وڭدەۋ كاسiپورىندارىنا 10 ميلليون تەڭگە ينۆەستيتسيالىق سۋبسيديا تولەنiپتi.

ءار اۋداننىڭ باسىم باعىتتارى ايقىندالعاندا تاۋلى ەلدi مەكەندەردە باۋ شارۋاشىلىعىن دامىتۋ تيiمدiلiك بەرەتiنi ەسكەرiلدi. سوندىقتان بيىل قازىعۇرت اۋدانىندا 1800 گەكتارعا جاڭعاق، 300 گەكتارعا الما اعاشتارىن وتىرعىزىلدى. تۇلكiباس جانە تولەبي اۋداندارىندا 1200 گەكتارعا الما باۋى ەگiلدi. وسى جوبانىڭ قارجىلىق ماسەلەسi شەشiلگەن. تۇلكiباستا جەمiس-جيدەك وڭدەيتiن 2 تسەح iسكە قوسىلعان. يندۋستريالدى ايماققا قوسىمشا 4 جوبا ورنالاستىرىلماق. جالپى، وسى اۋدانداردا باۋ جانە قايتا وڭدەۋ كلاستەرi قۇرىلماق.

وبلىسىمىزدا ءسۇت ءوندiرۋ جانە وڭدەۋ سالاسى جىلدان-جىلعا دامىپ كەلەدi. ماسەلەن، تولەبي اۋدانىنداعى «فۋدماستەر» زاۋىتىنىڭ قوسىمشا 20 مىڭ توننا ءسۇت قابىلداۋعا قۋاتتىلىعى جەتەدi. تۇلكiباستىقتار دا ءسۇت وڭدەۋگە تالاپتانىپ جاتىر. ال، قازىعۇرتتا ءسۇت ۇنتاقتارىن وندiرۋگە ارنالعان جوبا ماقۇلدانعان. ولار جاڭا تەحنولوگيامەن جابدىقتالعان زاۋىتتى iسكە قوسپاق. سايرام اۋدانى دا – ءسۇت بۇلاعى. ولار دا بۇل سالانى دامىتۋدى كوزدەپ وتىر.

«وڭتۇستiك» ارنايى ەكونوميكالىق ايماعىندا توقىما سالاسى بارىنشا قارقىن الىپ كەلەدi. فابريكالارعا شيكiزات كەرەك. سول ءۇشiن دە ماقتاارال اۋدانىندا ماقتا شارۋاشىلىعىن قايتا قولعا الۋدى وبلىس باسشىسى مiندەت ەتiپ قويدى. قازiر قولدا بار ماقتانىڭ 30 پايىزىن جەرگiلiكتi توقىما فابريكالارى الىپ جاتىر. جالپى، ايماقتا توقىما سالاسى جان-جاقتى وركەندەمەك. ەندەشە، جاڭا توقىما فابريكالارىنا شيكiزات سىرتتان تاسىمالدانباۋى تيiس. ماقتا ەگiستiگiنiڭ كولەمiن ۇلعايتۋ باعىتىنداعى ءوڭiر باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى وسىعان نەگiزدەلگەن. بيىل 2,5-3 ميلليارد تەڭگە ماقتا شارۋاشىلىعىنا باعىتتالماق. سۋ، تەحنيكا، تۇقىمدىق شيت ماسەلەلەرi دە رەت-رەتiمەن شەشiمiن تاپپاق.

شاردارا، وتىرار اۋداندارى مەن تۇركiستان، ارىس قالالارى جۇگەرi مەن كوكونiس وسiرۋگە قولايلى. سوندىقتان وسى ايماقتاردا جاڭادان 80 مىڭ گەكتار جەر اينالىمعا قوسىلادى. 20 مىڭ گەكتاردان استام جەردiڭ سۋ جۇيەلەرi جاڭعىرتىلادى. مال ازىعىنا دەگەن سۇرانىس قاي كەزەڭدە دە وزەكتi. وسى سۇرانىستى وتەۋ ماقساتىندا وتىرار اۋدانىندا قوسىمشا جۇگەرi وڭدەۋ جانە ساقتاۋ زاۋىتى سالىنادى.

دايىن ونiمدەردi نارىققا شىعارۋ دا – ۇلكەن تابىس كوزi. بۇل رەتتە شىمكەنت قالاسىندا كولiك-لوگيستيكالىق ورتالىعىنىڭ قۇرىلىسى ءجۇرiپ جاتىر. وسىنداي ورتالىق تۇركiستان، سارىاعاش قالالارىندا دا بوي كوتەرەدi. وسى ورتالىقتاردا ديقاندار قىسقا دەيiن ونiمدەرiن ساقتاي الادى. بۇزىلماي جاقسى ساقتالعان كوكونiس قىستا ۇلكەن سۇرانىسقا يە.

2016-2020 جىلدار ارالىعىندا ماقتاارال، قازىعۇرت، ورداباسى، سايرام، تۇلكiباس، سارىاعاش اۋداندارى مەن ارىس، تۇركiستان قالالارىندا دا جەمiس-جيدەك جانە كوكونiس القاپتارىنىڭ كولەمiن ارتتىرۋ جوسپارلانعان. اتالعان اۋداندار مەن قالالار وڭدەۋ باعىتىنا بەت بۇرىپ، ونiمدەردi نارىققا شىعارۋ جولدارى قاراستىرىلىپ وتىر. ماقتاارال، شاردارا اۋداندارى باقشا ونiمدەرiن وڭدەپ، ءتۇرلi شىرىندار مەن كونتسەنتراتتار شىعارۋدى جولعا قويعاندارى ءجون بولار ەدi.

وبلىس بويىنشا جىلىنا 39000 توننا ەت وڭدەي الاتىن 47 كاسiپورىن بار. مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ 2014-2016 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسىنا سايكەس 149136 iرi قاراعا ارنالعان 6103 مال بورداقىلاۋ الاڭى iسكە قوسىلدى. وسىلايشا ەت وڭدەۋ كاسiپورىندارىنىڭ قۋاتتىلىعى قوسىمشا 8141 تونناعا ارتتى. بيىل بايدiبەك اۋدانى يندۋستريالدى ايماعىندا قۋاتتىلىعى 20 مىڭ توننانى قۇرايتىن ەت كومبيناتىنىڭ جوباسى ماقۇلداندى. كومبينات iسكە قوسىلعاندا جاڭا جۇمىس ورىندارى اشىلىپ قانا قويمايدى، حالىقتىڭ ەتكە دەگەن سۇرانىسى تولىق قاناعاتتاندىرىلادى. مال شارۋاشىلىعى وركەندەيدi. وبلىس بويىنشا 2016-2020 جىلدار ارالىعىندا سويىس سالماعىندا ەت ءوندiرۋدi جىلىنا 208 مىڭ توننادان 228 مىڭ تونناعا دەيiن ارتتىرۋ جوسپارلانۋىنا سايكەس قايتا وڭدەۋ كاسiپورىندارى شيكiزاتتان تارشىلىق كورمەيدi.

دەسەك تە، ەلiمiزدiڭ نارىعىندا كورشiلەس مەملەكەتتەردەن قالبىرلانعان ەت، ءسۇت، شۇجىق، بالىق، سىر، تاۋىقتىڭ سان ەتتەرi, تاعى باسقالارى اكەلiنەتiنi جاسىرىن ەمەس. وسىنىڭ سالدارىنان ءوزiمiزدiڭ ونiمدەر كەيدە وتپەي دە جاتادى. وتاندىق ونiمدەرگە سۇرانىستى ارتتىرۋ ءۇشiن تاۋار ساپاسىنا كوڭiل ءبولۋ كەرەكتiگiن كاسiپكەرلەر بiلمەيدi دەي المايمىز. الەمدiك باسەكەلەستiكتە ۇتىپ شىعۋدىڭ ەڭ تيiمدi جولى – وندiرiلگەن ءونiمدi وتكiزە بiلۋ. بۇل ورايدا تاۋار ساپاسى ۇلكەن ءرول اتقارادى.

2016-2020 جىلدار ارالىعىندا ءسۇت ءوندiرۋ كولەمiن جىلىنا 739 مىڭ توننادان 832 مىڭ تونناعا دەيiن ارتتىرۋ جوسپارلانعان. بۇگiندە وڭiرiمiزدە جىلىنا 130100 تونناعا دەيiن ءسۇت وڭدەيتiن زاۋىتتار جۇمىس iستەيدi. ءسۇت وڭدەۋ كاسiپورىندارىنىڭ قۋاتتىلىعى قوسىمشا 8995 تونناعا ارتىپ وتىر. ايتسە دە، ءسۇتتiڭ 26,8 پايىزى عانا (188165 توننا) وڭدەلگەنiن ەسكەرسەك، بۇل باعىتتا ءالi دە كۇردەلi ماسەلەلەر كۇتiپ تۇرعانى بەلگiلi.

سوزاق، وتىرار، شاردارا اۋداندارى تۇلiك تورەسi – تۇيە وسiرۋگە قولايلى. بiراق تا بۇگiندە تۇيە ءسۇتi مەن جۇنiنە، ەتiنە سۇرانىس از. سوندىقتان تۇيە شارۋاشىلىعى ويداعىداي دامىماي وتىر. وتىرار اۋدانىندا تۇيە ءسۇتiن وڭدەيتiن تسەح بiراز جىلدان بەرi جۇمىس iستەپ تۇر. تۇركiستان يندۋستريالدى ايماعىندا تۇيە ءسۇتiن وڭدەۋ زاۋىتىن سالۋ كوزدەلۋدە. سوزاق، وتىرار اۋداندارى مەن ارىس، تۇركiستان قالالارىنان تۇيە ءسۇتiن جينايتىن پۋنكتتەر اشىلماق. جاڭا جوبا اياسىندا كەلەر جىلدارى تۇيە ءجۇنi مەن ەتiن وڭدەۋ وندiرiستەرi دە ەسكەرiلەدi. وبلىس باسشىسى بەيبiت باكiرۇلى ايماقتاردىڭ باسىم باعىتتارىن ەگجەي-تەگجەيلi ساراپتاي كەلە، اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا وسىنداي مiندەتتەر جۇكتەدi.

ءيا، وڭدەۋ ءوندiرiسi وركەندەسە، ءونiمدi وتكiزۋ دە ورiستەيدi ەكەن. ەندەشە، وبلىسىمىزداعى ءدال قازiرگi بiرiنشi كەزەكتە iسكە اسىرار مiندەت تە وسى.

Abai.kz