جازۋشى، الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ (سۋرەتتە) «بەسىگىڭدى تۇزە!..» كىتابىنىڭ جالعاسى. وتكەن بولىمدەرىن مىنا سىلتەمەلەردەن وقي الاسىزدار:

http://abai.kz/post/view?id=7271       

http://abai.kz/post/view?id=7292    

http://abai.kz/post/view?id=7363    

http://abai.kz/post/view?id=7851    

http://abai.kz/post/view?id=7819    

http://abai.kz/post/view?id=7851

http://abai.kz/post/view?id=7963

http://abai.kz/post/view?id=8004

http://abai.kz/post/view?id=8164

http://abai.kz/post/view?id=8190

http://abai.kz/post/view?id=8438

http://abai.kz/post/view?id=8635

http://abai.kz/post/view?id=8747

http://abai.kz/post/view?id=8925

http://abai.kz/post/view?id=8955

http://abai.kz/post/view?id=9050

http://abai.kz/post/view?id=9536

http://abai.kz/post/view?id=9857

http://abai.kz/post/view?id=10194

http://abai.kz/post/view?id=10277

http://abai.kz/post/view?id=10532

http://abai.kz/post/view?id=10740

http://abai.kz/post/view?id=10973

http://abai.kz/post/view?id=11107

http://abai.kz/post/view?id=11260

زادى، كاميلا مەن مۇحتار تامىزدىڭ اياعىندا، قىركۇيەك ايىنىڭ باسىندا قالاعا قايتىپ ورالعان. ەسكi سەمەيدەگi تاتار ورامىنداعى مۋسيننiڭ ديiرمەنiنiڭ جانىنداعى ۇيدە پاتەردە تۇرعان. ەلدە كوپ ايالداماعانىنىڭ سەبەبi – ۋەزدiك قۇرىلتايدا ول قازاقستاننىڭ تۇڭعىش سەزiنە دەلەگات بوپ سايلانعاندىقتان ورىنبورعا اتتانۋى تيiس ەدi. بiراق، يشمۇحامبەت اليننiڭ ەستەلiگiندە ايتىلعانىنداي، ول بۇل سەزگە اۋىرىپ قالعاندىقتان بارا المادى. قاشاندا، وسەك پەن داقپىرت ورتتەي قاۋلاپ، تەز تارايدى عوي. مۇحتاردىڭ تۇڭعىش سەزگە قاتىناسپاۋىن: «الاش» پارتياسىنىڭ بۇرىنعى مۇشەلەرi قۇرىلتايعا قاتىسپاعاندىقتان iشتەي قارسىلىق بiلدiرiپ، مۇحتار وتiرiك اۋىرىپ قالدى. كاميلامەن ۇيلەنگەنiن سىلتاۋراتىپ ورىنبورعا بارماي، توي-تويلادى» - دەستi. وسى كەزدە شىڭعىستاۋدا ءاليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتار دەمالىپ جاتقان. تويعا قاتىستى. شىندىعىندا، مۇحتار مەن كاميلانىڭ تويى ودان بۇرىن، تامىزدىڭ ەكiنشi جارتىسىندا وتكەنiن قاۋاش الiمقۇل قىزىنىڭ ەستەلiگi راستايدى. مۇحتار دا جۇمىسقا بەلسەنiپ كiرiسە الماعان.

سول تۇستاعى سەمەيدەگi ساياسي-اكiمشiلiك جاعدايدان ماعلۇمات بەرۋ ءۇشiن قازاق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتi مەن گۋبرەۆكومنىڭ جات جۇرتتىقتاردى باسقاراتىن ءبولiمi قىزمەتكەرلەرiمەن بiرiگiپ وتكiزگەن ءماجiلiسiنiڭ شەشiمiن ۇسىنامىز. بۇل ارادا سەمەي گۋبەرنياسى ول كەزدە سiبiر رەۆكومىنا باعىناتىنىن ەسكەرتە كەتەمiز. قازاقتاردىڭ ءوز جەرiندە وتىرىپ، «جات جۇرتتىقتار ءبولiمi» اتالۋى دا سوندىقتان.

6 قىركۇيەك، 1920 جىل. «كيررەۆكومنىڭ وكiلi, گۋبرەۆكومنىڭ مۇشەلەرi جانە جات جۇرتتىقتار ءبولiمi باسقارماسى مۇشەلەرiنiڭ بiرiككەن ماجiلiسiندە كۇن ءتارتiبi بويىنشا اقاەۆ جولداس ءسوز الدى. ول گۋبرەۆكومنىڭ ۇيىمدىق ماسەلەسi قارالعان العاشقى ماجiلiستە قوسارەۆ جولداس جات جۇرتتىقتار بولiمiنە ەكi ادامنىڭ ورنى بولiنگەنiن، وعان ەرمەكوۆ پەن تيۋلەنەۆتiڭ بەكiتiلگەنiن ايتتى. كەيiن ەرمەكوۆ كيررەۆكومنىڭ قاراماعىنا شاقىرتىلدى دا، ونىڭ ورنىنا ايماۋىتوۆ تاعايىندالدى. وتكەن ايدا گۋبرەۆكوم بۇل ءبولiمدi تاراتۋ تۋرالى تۇسiنiكسiز شەشiم قابىلدادى دا، تيۋلەنەۆتi ونىڭ (ايماۋىتوۆتىڭ – ت.ج.) ورنىنا تاعايىندادى» - دەدi. بۇدان كەيiن اقاەۆ جولداس بۇل ماسەلەنi كەڭەسكە قويىپ، جوعارىداعى ورىنعا قازاقتان ادام سايلاۋى قاجەتتiگiن تالاپ ەتتi. اقاەۆ سونداي-اق، جات جۇرتتىقتار ءبولiمiن تاراتىپ، ونى گۋبرەۆكومنىڭ قازاق iسiمەن شۇعىلداناتىن باسقارماسىنىڭ قاراماعىنا بەرۋدi, ءسويتiپ سايلاناتىن گۋبرەۆكوم مۇشەسiنە داۋىسقا سالۋدى ۇسىندى... قاۋلى: اقاەۆتiڭ گۋبرەۆكومنىڭ جانىنداعى جات جۇرتتىقتار ءبولiمiن تاراتۋ تۋرالى تالابى داۋىسقا سالىنىپ، بۇل ءبولiمدi باسقارۋعا گۋبرەۆكومنىڭ مۇشەسi اۋەزوۆ جولداس سايلاندى، كيررەۆكومنىڭ سەمەي وبلىسىنداعى وكiلدiگiنە – زورين جولداس، زايسان ۋەزiنە – مۇستامباەۆ، قارقارالى ۋەزiنە – قوزباعاروۆ، پاۆلودار ۋەزiنە – بارلىباەۆ، وسكەمەن ۋەزiنە – ءاليحانوۆ وكiل بوپ سايلاندى. عابباسوۆ جولداس قىزمەتiنەن بوساتىلىپ، كيررەۆكومنىڭ قاراماعىنا جiبەرiلدi».

بiز نەگە قاپتاعان قۇجاتتاردىڭ iشiنەن وسى جولداردى وقىرمانعا ۇسىنىپ وتىرمىز؟ ونىڭ ءمانi مىنادا: سول كەزدە سەمەي وبلىسى مەن كاسپي تەڭiزiنiڭ سولتۇستiك جاعالاۋى قازاقستانعا قارامايتىن. سەمەي گۋبەرنياسى تۇتاستاي رەسەيدiڭ قۇرامىندا ەدi. اراعا جەتپiس جىل سالىپ پەترۋشەنكو، ۆاسيلەۆا، ۆودولازوۆ سياقتى «حالىق قامقورشىلارىنىڭ» وسكەمەن، سەمەي، كەرەكۋ، جايىق ءوڭiرiن رەسەيگە قوسۋ تۋرالى ساندىراقتارىنىڭ تەگi وسىندا جاتىر. بۇل جەردi قازاقستانعا قوسۋ ءۇشiن جانىن سالىپ كiرiسiپ، لەنيننiڭ الدىنا دەيiن بارىپ، جەر داۋىن داۋلاپ، اقىرى دەگەنiنە جەتكەن ادامدار – ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، حالەل عابباسوۆ، ءالiمان ەرمەكوۆ. ولارعا قۇجاتتاردى دايىنداۋعا كومەكتەسكەندەر جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ىدىرىس مۇستامباەۆ، مۇحتار اۋەزوۆ. مىنا جينالىستاعى اقاەۆ جولداستىڭ ەسەسi كەتكەن ادام رەتiندە سويلەپ، تالاپ قويۋى سوندىقتان. وسى بiر شيەلەنiستi وقيعانىڭ جاي-جاپسارىنىڭ ءوزi دەربەس اڭگiمەنi قاجەت ەتەدi. ول بiزدiڭ ماقساتىمىز ەمەس. بiراق ەسكەرتە كەتۋ – پارىز.

سونداي ارباسۋلار مەن ىرعاسۋلاردىڭ سالقىنى تيدi مە، الدە اۋەزوۆتiڭ جەكە بيلiككە جەتۋiنە كەدەرگi جاساۋدى ويلادى ما، جوق، ول شىنىندا دا جۇمىستا كەمشiلiك جiبەردi مە، ايتەۋiر بەلگiسiز، گۋبرەۆكوم I قىركۇيەك كۇنi مۇحتاردى تۇتقىنداۋ تۋرالى ۇسىنىس جاساعان. «قازاق تۇرعىندارىن شۇعىل جۇمىلدىرماعانى ءۇشiن (؟ – ت.ج.) قازاق ءبولiمiنiڭ بۇرىنعى مەڭگەرۋشiسi اۋەزوۆ جۇمىس iستەي ءجۇرiپ 5 كۇن مىرزاقاماققا الىنىپ، تۇتقىندالسىن. اۋەزوۆتi تۇتقىنداۋ گۋبكومنىڭ iشiندە جۇرگiزiلسiن، بەس كۇن بويى كەزەكشiنiڭ بولمەسiنەن شىقپاسىن جانە بەلگiلەنگەن كەزەكشiلiگiن وتەسiن»، - دەپ بۇيرىق بەرiلگەن. قازاقتى نەگە جۇمىلدىرماعانى ءۇشiن جازالى بولعانى انىق كورسەتiلمەگەن. ازىق-تۇلiك سالىعىن جيناماعانى ءۇشiن بە، جوق، جاپپاي مال جيىپ، اشارشىلىققا ۇشىراعان پوۆولجەلiكتەرگە زورلاپ مال ساتىپ الماعانى ءۇشiن بە؟ تۇسiنiكسiز. بiز دە مىنا جاي ەدi دەپ ايتا المايمىز. انىعى، سول مىرزاقاماقتا ءجۇرiپ قازاق ءبولiمiنiڭ جەتەكشiلiگiنە كوپ داۋىسپەن سايلانادى. اراعا بiر اپتا سالىپ مۇحتار ول جۇمىستان بوساتۋدى وتiنەدi. Iلە: «اۋەزوۆ جولداستىڭ وتەنiشi قابىلدانسىن. ونىڭ مiندەتiن ۋاقىتشا گۋبرەۆكوم مۇشەسi ايماۋىتوۆ جولداس اتقارسىن» - دەگەن بۇيرىق 10 قىركۇيەك كۇنi شىققان. بۇل كەزدەگi وسىناۋ تۇسiنiكسiز ساپىرىلىستى مۇحتاردىڭ جەكە باسىنداعى وزگەرiستەرگە بايلانىستىرۋ دۇرىس پا، جوق پا، انىعىن تاپ باسىپ ايتا المايمىن. ول دا پەندە. Iشكi جان تولقىنىسىنىڭ تiرشiلiككە، جۇمىسقا اسەرi دە بولۋى مۇمكiن. دەگەنمەن دە، گۋبكومنىڭ iشكi اپپاراتىندا وسى كەزدە تۇسiنiكسiز بiر يiرiمنiڭ پايدا بولعانى بايقالادى. قازاقستان مەن سiبiر رەۆكومىنىڭ جەر تۋرالى تالاسى اۆتونوميانىڭ جاريالانۋىمەن كۇن تارتiبiنە ەرەكشە قويىلعاندىقتان دا، سiبiر بولشەۆيكتەرiنiڭ وزiنە قولايلى ساقانى سايلاپ، مۇددەلi iسiن قورعاپ وتىرۋعا نيەتتەنگەنi ءسوزسiز. مەن بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن اشىق قالدىرامىن. ونى ۋاقىت وتە كەلە تۇسiندiرۋگە مۇمكiندiك تۋاتىنىنا سەنەمiن.

اۋمالى-توكپەلi سول زاماننىڭ قات-قاباتى مول تاعدىر تالقىسىن باسىنان كەشكەن ادام ءۇشiن كوركەمدiك تارتىستى ويدان قۇراستىرۋدىڭ ەشقانداي قاجەتتiگi جوق ەدi. مۇحتار دا جان-دۇنيە تولعانىسىن «ەل اعاسى» اتتى پەساعا ارقاۋ ەتتi.

1920 جىل. قازان، قاراشا ايلارى.

سەمەي تەاترىنىڭ نەگiزiن قالاعان «ەس ايماق» اتتى قازاق جاستارىنىڭ مادەني-اعارتۋ قوعامىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ بiرi, پەداگوگ عالياكبار تورەباەۆ:

«1920 جىلدىڭ كۇزi. جاڭا تالاپ قازاق جاستارى، مۇعالiمدەر تۇڭعىش رەت مادەني-اعارتۋ iسiن دامىتۋ ماقساتىندا سەمەيدە «ەس ايماق» اتتى قوعام ۇيىمداستىرعان. بۇل اتاۋ ايماقتى ەسەيتۋ، سانالاندىرۋ ماعىناسىندا الىنعان.

جۇمىستى نەدەن باستاپ، قالاي ورiستەتۋ كەرەك ەكەندiگi جونiندە ءوزارا پiكiر الىسىپ، جوسپار جاساۋعا وتىرعان كەزiمiز ەدi, ويلاماعان جەردەن جارق ەتiپ مۇحتار اۋەزوۆ كiرiپ كەلدi. قۋانا قارسى الدىق. ول بارiمiزبەن قول الىسىپ امانداسقاننان كەيiن، از توقتاپ بىلاي دەدi:

– سiزدەردiڭ، - دەدi مۇحان، – قازiرگi تالاپقا ساي قوعامدىق ۇيiرمە قۇرىپ، وعان «ەس ايماق» دەپ ات قويۋلارىن وتە ورىندى. ماقسات، مiندەتتەرiڭiز ايقىن. بiراق وسى مiندەتتi ساۋاتسىز حالىقتىڭ سانا-سەزiمiنە جەتكiزۋ ءۇشiن قۇرعاق ءسوز نەگiزگi قۇرال بولا المايدى. «ەس ايماق» قوعامىن جانداندىرۋ كەرەك. ول ءۇشiن ەسكi كۇيرەگەن زامان مەن جاڭا ءومiردi بەينەلەيتiن پەسالاردى كوبiرەك قويعان ءجون. ءباسپاسوز ارقىلى سۋىرىپ سالما اقىنداردى شاقىرىپ، ايتىس ۇيىمداستىرۋ، ءانشi, بيشi, كۇيشiلەر توبىن قۇرۋ قاجەت. جالىندى دا وتكiر كۇلدiرگi, سىقاق ولەڭدەردi جاتتاپ الىپ، تاقپاق ەتiپ ايتۋ اسەرلi بولماق. مۇنى وزدەرiڭ دە ۇيرەنiڭدەر. ايەلدەر مەن ەرلەر توبىنان حور ۇيىمداستىرۋ، وسى سياقتى كوپتەگەن جۇمىستاردى كۇنi بۇرىن دايىنداپ، ارناۋلى كلۋبتاردا، ءوندiرiس ورىندارىندا، جۇمىسشىلار ورتالارىندا ساۋىق كەشتەرiن تۇرلەندiرiپ وتكiزە بiلسەڭدەر، سەندەر جۇرگiزگەن ۇگiت جۇمىسى دا دارمەندi بولادى. مۇنداي جۇمىستاردى اتقارۋعا ءوز كۇشتەرiڭ دە جەتەتiن سياقتى. ال پەسا جاعىنان مەن كومەكتەسiپ تۇرامىن. وسىعان وراي جاڭا قۇرىلعان «ەس ايماق» قوعامىنا تارتۋ بولسىن دەپ، وسى ارقىلى ساحنا شىمىلدىعى پەسامەن اشىلسىن دەپ، جاقىندا جازىپ بiتiرگەن «ەل اعاسى» اتالاتىن پەسامدى اكەلدiم. بۇل مەنiڭ سوۆەتتiك تاقىرىپقا جازعان درامالىق شىعارمانىڭ بەتاشارى، وسىعان دايارلىق جاساۋعا كiرiسiڭدەر.

ول كەزدە پەسا جازۋشىلار جوقتىڭ قاسى. سوندىقتان بiز مۇحاڭنىڭ پەساسىن قولما-قول وقىپ، تانىسۋعا تىرىستىق. پەسانى مۇحاڭنىڭ ءوزi وقىپ بەردi. سوڭىنان ونىڭ تاقىرىبى مەن يدەياسى، باستى كەيiپكەرلەرi تۋرالى تۇسiنiك بەردi.

بiز پەساعا دايارلانعان كەزدە ايەلدەر ءرولiن ويناۋعا ايەلدەر جەتكiلiكسiز بولدى. «ەندi قايتتiك» دەپ قينالىپ وتىرعانىمىزدا، مۇحاڭ: «قينالماڭدار، مۇنداي يگiلiكتi باستامانىڭ ءمان-ماقساتىنا كوز جەتكiزە بiلسەك، سول iزدەگەن ايەلدەر دە تابىلىپ قالار»، - دەگەن سەنiم بiلدiردi. بۇل سەنiم اقتالعاندىعىن كەلەسi باس قوسقان كەزدە بiلدiك. سول كەزدە مۇعالiم بولىپ iستەيتiن اجەن ماحمۋتوۆا (قازiر پەنسيونەر) مەن ءجاميلا كارiموۆا (قازiر ماسكەۋدە), قىزمەتكەر فاريدا كارiموۆا، تاعى باسقا ايەل جولداستار ۇيiرمەگە قاتىسۋعا كەلiپتi. سويتسەك، ولاردىڭ ءبارi وقىعان، سوۆەت وكiمەتiنiڭ اعارتۋ مايدانىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارى ەكەن. مۇحاڭنىڭ ءسوزiن سىيلاپ، ونىڭ ايتۋى بويىنشا كەلiپتi. بۇلار كوپ ۋاقىتقا دەيiن ترۋپپانىڭ بەلگiلi مۇشەلەلەرi بولدى جانە باستى رولدەردە ويناپ. ويداعىداي قىزمەت كورسەتتi.

مۇحاڭنىڭ تiكەلەي باسشىلىعىمەن جۇمىستى وسىلاي ۇيىمداستىرا وتىرىپ، «ەل اعاسى» پەساسىن اي جارىم دايارلادىق. سونسوڭ جاڭاسەمەيدە حالىق ءۇيi (ناردوم – قازiرگi № 2 مەكتەپ) كلۋبىنا اپارىپ قويدى. بۇرىن مۇنداي ويىن-ساۋىق كورمەگەن جۇرتشىلىق دۋ قول شاپالاقتاپ، ەدەندi تەپكiلەپ، تiپتi ويىن بiتكەن سوڭ دا كلۋبتان تاراماي وتىرىپ الدى. بiز ويىندى بiرەر كۇننەن سوڭ قايتا قويماق بولدىق».

بۇل سپەكتاكل قويىلىمىنىڭ ءوزi ۇلكەن وقيعا بولسا دا، ونىڭ قۋانىشى ۇزاققا سوزىلمادى. مۇحتاردىڭ جانىن اۋىرتاتىن قازانى. دوس قازاسىن الا كەلدi. سپەكتاكلدiڭ رەجيسسەرi ءارi باستى رولدە ويناعان تالانتتى ونەرپاز سەيت – سەيتقازى توقىمباەۆقا ساحنادا سۋىق تيiپ، سول توسىن دەرتتەن كەشiكپەي قايتىس بولدى. اياۋلى ازاماتتىڭ ءولiمiنiڭ مۇحتار جۇرەگiنە سالعان جاراسى مەن ونىڭ سەميالىق تراگەدياسى ءوز الدىنا دەربەس اڭگiمە. تەك بۇل سپەكتاكلگە سەيتتiڭ ايەلi قاپينانىڭ دا قاتىسقانىن قۇلاعدار ەتە كەتەمiز. وكiنiشتiسi سول، «ەل  اعاسى» اتتى پەسانىڭ تاعدىرى دا بەيمالiم كۇيiندە قالدى.

نەگە؟ كۇردەلi دە قۇپيا ساۋالدىڭ بiرi وسى.

تۇڭعىش رەت رەسمي تۇردە ساحنادا قويىلعان پەساسىن مۇحتاردىڭ مۇلدەم ەسiنە الماۋى. العىشكى نۇسقاسى جوعالىپ كەتسە دە، قىرىق جىل بويى ونى قالپىنا كەلتiرۋگە تىرىسپاۋى – شىندىققا جاناسپايدى. دوسىنىڭ سپەكتاكلدەن سوڭ iلە قايتىس بولۋىن جامان ىرىمعا بالاسا دا (مۇحتاردىڭ ونداي عادەتi دە بولعان – ت.ج.) ءتول شىعارماسىن قىرىق جىل بويى iزدەمەۋi تاڭداندىرادى. الايدا پەسانىڭ كەيiپكەرلەرi مەن وقيعانىن ۇزىن ىرعاسىنان حاباردار ەتەتiن دەرەكتi ارحيۆ قىزمەتكەرi, زەردەلi ازامات بەيسەنباي بايعاليەۆ تاۋىپ، بiزگە ۇسىندى.

بiرiنشiسi – «ەل اعاسى» سپەكتاكلiنiڭ باعدارلاماسى. ول – ورىنبور قالاسىنىڭ باسپاحاناسىندا باسىلعان. ويىننان تۇسكەن قارجىنى ماسكەۋدە وقيتىن قازاق ستۋدەنتتەرiنە كومەككە بەرگەن. سپەكتاكل ورىنبور قالاسىندا قويىلعان. دەمەك «ەل اعاسىنىڭ» قولجازباسى جالعىز عانا دانا بولماعان، وزگە دە كوشiرمەلەرiنiڭ ساقتالىپ قالۋى ابدەن مۇمكiن. 1921 جىلى مۇحتار ورىنبورعا اۋىستى. ال يسا اقىن دا سول كەزدە ورىنبوردا بولعان ءتارiزدi. باعدارلاما ورىنبوردا باسىلىپ، سەمەيدە قويىلدى دەۋدiڭ قيسىنى كەلiڭكiرەمەيدi. ەكi قالانىڭ اراسى تىم قاشىق. دەگەنمەن دە بۇل دەرەكتەر ءالi دە قاداعالاي زەرتتەۋدi قاجەت ەتەدi. بiراق شىعارما كەيiپكەرلەرiنiڭ اتىنىڭ انىقتالۋىنىڭ ءوزi دە ولجا. باعدارلامانىڭ مازمۇنى مىناداي:

پروگرامما

قادiرلi جولداستار!

«بiرەۋ تويىپ سەكiرەدi, بiرەۋ توڭىپ سەكiرەدi».

ماسكەۋدەگi مۇقتاج قازاق ستۋدەنتتەرiنە جاردەم بولسىن، پروگرامما ساتىپ الىڭدار!

I.

«ەل اعاسى

مۇحتار اۋەزوۆ شىعارعان 4 پەردەلiك پەسا.

ويناۋشىلار.

جۇماقان – (جۋان زورلىقشىل) ... نۇرمۇحامبەت جامىشين.

اقىش – (جۇماقاننىڭ قايىن اعاسى) ... سەركە جارمۇقانۇلى.

ەرمەك – (وقىعان جiگiت) ...مۇحامەتجان پارىزۇلى.

قابىش – (جاڭا پiكiرلi ۋچيتەل) ...ابدوللا بايتاسۇلى.

ءاسيا – (ەرمەكتiڭ اعايىنىڭ قىزى) ...ءشامسيا اليبەكوۆا.

بيتەمiر – ء(اسيانىڭ اكەسi)  ...عابباس داۋلەتبەكۇلى.

قاليمان – (شەشەسi) ...بانۋ اسىلبەكوۆا.

جۇماعۇل –  (پىسىق كiسi) ...ءابدiراحمان بەكتاسۇلى.

ادiلبەك – (اقساقال) ...عابدوللا ديقانبايۇلى.

دۇيسەن – راحمەتوللا قارجاۋبايۇلى.

سالمەش – راحىم اسىلبەكۇلى.

دامەتكەن – (وسەكشi قاتىن) ..............................

ىدىرىس – (وقىعان جiگiت) ...راحىم اسىلبەكۇلى

وقىعان جiگiتتەر:

ميليتسيا

ءجۇنiس – جولماعانبەت مەندiبەكۇلى.

بiرiنشi جiگiت – راحىم يمانبايۇلى.

بiرiنشi جiگiت – سەيتقاسىم امiرەۇلى.

II.

اقىن يسا ناۋرىزعا ارنالعان hام كوپتiڭ تiلەگەن ولەڭدەرiن ويىنان شىعارىپ ايتادى.

جاستار كەيiن قالىپ، ءار ءتۇرلi ۇلت ويىندارىن وينادى.

باسقارۋشى: ح.مىرزاعاليۇلى.

                                     دايارلاۋشى: م.قازاقبايۇلى.

ورەنبۋرگ. كراەۆايا كيرگيزسكايا تيپوگرافيا كيرگيسگوسيزداتا. رۆتس، تيراج – 50».

بەيسەنباي بايعاليەۆتiڭ ەكiنشi دەرەگi باعدارلامانىڭ استارىنداعى وقيعانى اشىپ، «ەل اعاسىنىڭ» سيۋجەتتiك جەلەسiنەن ماعلۇمات بەرەدi. «قازاقشا ساۋىق كەشi» دەپ اتالاتىن بۇل ماقالا سەمەيدە شىعىپ تۇرعان «قازاق تiلi» گازەتiنiڭ 1921 جىلعى 26 اقپانداعى № 122 سانىندا، ياعني سپەكتاكل قويىلعاننان كەيiن ءۇش كۇننەن سوڭ جاريالاندى. وندا سەيت توقىمباەۆ تiرi بولاتىن. اۆتورى – «ساۋىقتا بولعان» دەگەن بۇركەنشiك اتپەن قول قويعان. ۇشتى-كۇيدە جوعالىپ كەتكەن» «ەل اعاسى» پەساسىنىڭ جالپى وقيعاسى ەشكiمگە بەلگiسiز بولعاندىقتان دا بiز سول كەم-كەتiكتiڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشiن «ساۋىقتا بولعاننىڭ» ماقالاسىن تولىقتاي كەلتiرەمiز. ءارi وندا ءانشi امiرە تۋرالى دا مالiمەت بار.

«قازاقشا ساۋىق كەشi»

21-فەۆرالدا الاشتاعى حالىق اعارتۋ «ەس – ايماق» ۇيىمى زاتوندا قازاق جۇمىسشىلارىنا قازاقشا ساۋىق جاسادى. تاماشاعا جاس جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتiڭ «ەل اعاسى» اتتى، ناعىز قازاق تۇرمىسىنان الىنعان ءتورت ءبولiمدi دراما كiتابى قويىلدى.

بۇل كiتاپ بۇرىن دۇنياعا شىقپاعان جاڭا كiتاپ بولعاندىقتان بiر ءسوز ايتىپ وتەيiك: 17-شi ۇلى وزگەرiستiڭ ەڭ العاش حالىققا جاريالانىپ، قازاقتىڭ تۇڭعىش توپتارى بولىپ، كوميتەتتەرi سايلانىپ، وقىعان ازاماتتارى، ۇلت جۇمىسىن جاڭاشا باۋراماق بولىپ، «بوستاندىق» دەگەن ءسوزدi حالىق سەزiپ، ەداۋiر ويانىپ قالعان كەزi.

وقيعا: بۇرىن ەلدi قۇل قىلىپ، بەتiنە قارسى كەلەتiن جان بولماي، بiردەن سوڭعى ءسوزi بولىپ، مومىندارعا نە iستەيمiن دەگەنiن iستەپ جۇرگەن ەل iشiندەگi اتالى-iرگەلi, تاپتى جۋان hام باي اعاسى جۇماقان. بۇنىڭ قايىنى ءوزi جۋان جانە كارi قاسقىر ءدۇتباي (جاسى 40-تىڭ iشiندە). بۇل بiر ناشار، از اتانىڭ iشiندەگi بيتەمiر دەگەن مومىن ادامىنىڭ ءاسيا دەگەن جالعىز قىزىن نەمەرەسiنە ايتتىرىپ وتىرعاندا، نەمەرەسi ءولiپ hام مۇنىمەن جەدەل ءدۇتبايدىڭ قاتىنى ولەدi. ءدۇتباي الگi نەمەرەسiنە ايتتىرعان قىزدى ءوزi الماق بولىپ، كۇيەۋi جۇماقان ارقىلى بيتەمiرگە كiسi سالادى. بيتەمiر بۇرىندا تەپكi جەپ قورعالاپ قالعان بەيشارا، جالعىز بالاسىن جىلاتىپ، دۇتبايعا كۇندiككە بەرگiسi كەلمەيدi. بiراق قارسىلاسارعا حال جوق. ءاسيا سول ەلدەگi قابىش دەگەن مۇعالiممەن كوڭiل قوسىپ، ۋادەنi بەكiتiپ جۇرەدi. قىزدىڭ اكەسiنiڭ وقىعان ەرمەك دەگەن iنiسi بار، جiگەرلi, وتكiر جiگiت، اناۋ جاۋىزدار iسiنە شىداي الماي كومەكسiزدiكتەن زورعا عانا جۇرەتiن. قىزدى دۇتبايعا بەرمەۋ جاعىنداعى جالعىز سول. بارلىق ەل-جۇرت جۇماقان، ءدۇتباي جاعىندا. اقىرعى كەزدە قىزدىڭ اعايىنى، اكەسi دە، جۋانداردىڭ زارىنە شىداي الماي. بەرۋ جاعىنا شىعادى. جالعىز قارسى ەرمەك بولادى.

وسى قارساڭدا جۇماقان قىزدى بارلىق نارسەسiمەن تالتۇستە بايلاتىپ الىپ، دۇتبايدىكiنە اپارىپ، قىزدىڭ باسىنان تاياق ايىرماي ابدەن كوكجۇلىن قىلىپ ولەر بولعاندا قابىش پەن ەرمەك ەكەۋi قالادان بiرنەشە ميليتسيا مەن بiرگە وقىعان جiگiت الىپ شىعىپ، ءدۇتباي مەن جۇماقاندى اراستاۋايت ەتكiزiپ قالاعا جونەلتiپ، تۇتقىنداعى ءاسيانى بوساتتىرىپ الىپ، بۇرىنعى سۇيگەنiنە – قابىشقا قوسادى.

وسى جوعارعىداعى سۇيكiمسiز وقيعانى ءدال وزدەرiنiكiنەن اۋدارماي، جۇرت كوزiنە ماسقارالاپ ايقىن كورسەتەدi. ويناۋشىلار موينىنا ارتىلعان مiندەتتi (رولدە) بiر ءتۇرلi كەلiستi كۇتپەگەندەي قىلىپ وتە جاقسى شىعاردى. اسiرەسە، تiپتi تاماشا شىعارعاندار: جۇماقان بولعان سەيتقازى، قىزدىڭ اعاسى ەرمەك بولعان – ءۋالي، قىزدىڭ اكەسi بولعان – لاتيف، ءدۇتباي بولعان – كەنجەبەك hام باسقالارى. ايەلدەردiڭ ءبارi دە جاقسى شىعاردى، اسiرەسە وتە تاماشا ويناعان: قىز بولعان اجiكە – بيكە، بولىستىڭ قايىنى بولعان قاپينا – بيكە، قىزدىڭ شەشەسi بولعان – ءشاجiيدا – بيكەش، hام باسقالار.

اقىرىندا بiر پەردەلi ادەبيەت ءبولiمi بولىپ، اۋەلi قازاقتىڭ قانداي انشiلەرi بولسا دا باسشىلىق ەتiپ، ۇلگi كورسەتۋگە جارارلىق سەمەي مەن الاشتىڭ اتاقتى، سۇيiكتi ءانشiسi امiرە جولداس قاشاۋبايۇلى ءان سالدى. ودان كەيiن شىڭعىس قازاعى اتاقتى ابايدىڭ سۇيiكتi ءانشiسi الماعامبەت ءان سالدى. ودان كەيiن بۇعىلى قازاعى اتاقتى سارسەمباي ءان سالىپ، بۇدان سوڭ قوسىلىپ جاقسى قازاق اندەرi ايتىلىپ، دەكلاماتسيا بولىپ، اقىرىندا بوستاندىق ۇراندارى ايتىلدى. تاماشاعا قىزمەتكەرلەردەن باسقا جيىلعان حالىق لايىقسىز كوپ بولىپ، ويىن ۇيiنە حالىق يiن تiرەسiپ، لىقا تولدى. جالپى قاراعاندا ويىن بiر ءتۇرلi اسەرلi شىعىپ، حالىق ويناۋشىلارعا hام سول جولعا قىزمەت قىلۋشىلارعا وتە ريزالىقتارىن بiلدiرiپ، العىس ايتىسىپ، اسا شات بولىسىپ تارقادى. بۇل جولعا باسشىلىق قىلىپ، ايانباي كومەگiن كورسەتiپ، قىزمەت قىلعان باۋىرلارعا سانسىز العىس ايتىپ، hامiسە وسىنداي حالىقتىڭ اعارۋ جولىنا جان-تانiمەن ەرiنبەي قىزمەت قىلىپ، iلگەرiدەگi iسكە وركەندi نەگiز سالىپ، بۇدان دا ارتىق اسەرلi ەتiپ كوركەيiپ، جەمiستەندiرەر دەگەن زور ۇمiتتەمiز.

 ساۋىقتا بولعان».

(جالعاسى بار)

abai.kz