وسى كىركۇيەكتىڭ 9-10 كۇندەرى س.تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە تاريحي وتانىنا ورالعان ءبىر توپ ورالمان عالىمداردىڭ عىلمي ەڭبەكتەرىنىڭ تۇساۋكەسەرى بولىپ ءوتتى. اتالمىش ءىس شارا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنىڭ 20 جىلدىعىنا وراي  س.تورايعىروۆ اتىنداعى  پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ەرلان مۇقتارۇلى ارىننىڭ اتاجۇرتىم دەپ شەتتەن ورالعان باۋىرلارىنا دەگەن ادامگەرشىلىككە تولى، يگى باستاماسىمەن قولعا الىنىپ، ىسكە اسىپ وتىر. سوڭعى كەزدە ءباسپاسوز بەتتەرىندە  سۇراۋ سۇراعاننان باسقا وسى ورالماندار نە بەردى؟ دەگەن پىش-پىش اڭگىمەنىڭ كوپتەپ ايتىلىپ كەتۋىنە بۇل ءبىر تاپتىرماس جاقسى جاۋاپ بولدى. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى 20 جىل ىشىندە اتامەكەنگە 1 ميلليونعا تاياۋ قانداستارىمىز كوشىپ كەلگەن. قازاقستان ءۇشىن ەڭ باستى بايلىق ول تاپ تازا قازاق ءتىلىن، قازاقي سالت ءداستۇرىن ۇمىتپاعان قانداستارمىزدىڭ ەلگە كەلىپ قوسىلۋى. ولار قوعامدا، سان-سالادا ءوز شاما شارىقتارىنشا ەلمەن بىرگە ەڭبەك ەتىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى وسى عىلىم، ءبىلىم سالاسى بولماق. ورالمان عالىمداردىڭ اراسىندا عىلىمنىڭ ەڭ كۇردەلى سالالارى بولىپ ەسەپتەلەتىن يادرولىق فيزيكا، بيوتەحنولوگيا سالالارى بويىنشا دوكتورلىق قورعاعان، ەل قىزىعاتىن قۇندى عىلمي ەڭبەك جازعاندارى بارشىلىق. تىپتەن ولاردىڭ ءبىرازى ەۋروپا ەلدەرىندە، جاپونيادا جانە رەسەيدە جوعارى ءبىلىم الىپ، سوندا دوكتورلىق قورعاپ، ەلگە ورالعان تاپتىرماس عالىمدار مەن ماماندار.

وسى كىركۇيەكتىڭ 9-10 كۇندەرى س.تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە تاريحي وتانىنا ورالعان ءبىر توپ ورالمان عالىمداردىڭ عىلمي ەڭبەكتەرىنىڭ تۇساۋكەسەرى بولىپ ءوتتى. اتالمىش ءىس شارا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنىڭ 20 جىلدىعىنا وراي  س.تورايعىروۆ اتىنداعى  پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ەرلان مۇقتارۇلى ارىننىڭ اتاجۇرتىم دەپ شەتتەن ورالعان باۋىرلارىنا دەگەن ادامگەرشىلىككە تولى، يگى باستاماسىمەن قولعا الىنىپ، ىسكە اسىپ وتىر. سوڭعى كەزدە ءباسپاسوز بەتتەرىندە  سۇراۋ سۇراعاننان باسقا وسى ورالماندار نە بەردى؟ دەگەن پىش-پىش اڭگىمەنىڭ كوپتەپ ايتىلىپ كەتۋىنە بۇل ءبىر تاپتىرماس جاقسى جاۋاپ بولدى. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى 20 جىل ىشىندە اتامەكەنگە 1 ميلليونعا تاياۋ قانداستارىمىز كوشىپ كەلگەن. قازاقستان ءۇشىن ەڭ باستى بايلىق ول تاپ تازا قازاق ءتىلىن، قازاقي سالت ءداستۇرىن ۇمىتپاعان قانداستارمىزدىڭ ەلگە كەلىپ قوسىلۋى. ولار قوعامدا، سان-سالادا ءوز شاما شارىقتارىنشا ەلمەن بىرگە ەڭبەك ەتىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى وسى عىلىم، ءبىلىم سالاسى بولماق. ورالمان عالىمداردىڭ اراسىندا عىلىمنىڭ ەڭ كۇردەلى سالالارى بولىپ ەسەپتەلەتىن يادرولىق فيزيكا، بيوتەحنولوگيا سالالارى بويىنشا دوكتورلىق قورعاعان، ەل قىزىعاتىن قۇندى عىلمي ەڭبەك جازعاندارى بارشىلىق. تىپتەن ولاردىڭ ءبىرازى ەۋروپا ەلدەرىندە، جاپونيادا جانە رەسەيدە جوعارى ءبىلىم الىپ، سوندا دوكتورلىق قورعاپ، ەلگە ورالعان تاپتىرماس عالىمدار مەن ماماندار. پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورىنىڭ باستاماسىمەن «اتامەكەن» سەرياسىمەن باسىلىپ شىققان بۇل باسىلىمدار عىلىمنىڭ ءار سالاسىنان ءار تىلدە جازىلعان مونوگرافيالار مەن وقۋ قۇرالدارىنان تۇرادى. قوش ەندى  موڭعوليادان، قىتايدان، يراننان، رەسەيدەن، تۇركيادان، وزبەكتاننان كەلگەن كەيبىر قانداستارىمىزدىڭ قانداي قۇندى ەڭبەكتەرى بار ەكەن سول جايىندا توقتالايىق.

گەرمانيانىڭ بەرلين قالاسىنداعى گۋمبولدت ۋنيۆەرسيتەتىندە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان، موڭعوليانىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ۋنيۆەرسيتەتىندە پرورەكتور  قىزمەتىن اتقارىپ تۇرىپ اتاجۇرتقا ورالعان، قازىر س.تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە بيوتەحنولوگيا ورتالىعىنا جەتەكشىلىك ەتەتىن ماعاش اياتقانۇلى «جانۋارلاردىڭ ءوسىپ-ءونۋى بيولوگياسى» اتتى مونوگرافيالىق قۇندى ەڭبەگىن جاريالاپتى. وسى ۋنيۆەرسيتەتتە جەمىستى قىزمەت ىستەپ جۇرگەن تەگى موڭعوليالىق تاعى ءبىر بيولوگ عالىم، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ۇلىقپان قامانۇلى «ورتالىق ازيانىڭ قۋاڭ توپىراعىندا كەزدەسەتىن ومىرتقاسىز جانۋارلاردىڭ لاندشافتىق جانە بەلدەۋلىك سيپاتتارى» اتتى كوپ جىلعى عىلمي زەرتتەۋلەرگە نەگىزدەلگەن ەڭبەگىن جاريالاپ وتىر. موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ بيوتەحنولوگيا ينسيتيۋتىندا قىزمەت ىستەپ تۇرىپ اتاجۇرتقا ورالعان قازىر ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بولاتحان قاجيحانۇلى «فوتوتروفتى ميكروورگانيزمدەر بيوتەحنولوگياسى» اتتى مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە فوتوتورفتى ميكروورگانيزمدەر، ولاردى قازىرگى بيوتەحنولوگيادا پايدالانۋدىڭ ماڭىزى مەن كەلەشەگى تۋرالى بايانداپتى. موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ حيميا ينستيتۋتىندا حيميايلىق زاتتاردى فيزيكالىق ادىستەرمەن زەرتتەۋ زەرتحاناسىن باسقارىپ تۇرىپ چەحيا استاناسى پراگا قالاسىنداعى چەح تەحنيكا ۋنيۆەرسيتەتىندە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان فيزيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دوسان بايمولدا «رەنتگەن فلۋورەستسەنتسيالىق زەرتتەۋ ءادىسىن كومىر وندىرىسىندە قولدانۋ» اتتى عىلمي مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە يادرولىق فيزيكا ادىستەرىن ەنەرگيانىڭ نەگىزگى كوزى-كومىردى زەرتتەۋگە قالاي قولدانۋعا بولاتىندىعىن، كومىردى جاقپاي تۇرىپ ونىڭ ساپاسىنا قالاي باعا بەرۋگە بولاتىندىعىن موڭعولياداعى جانە چەحياداعى كومىر كەنىشتەرىندە جۇرگىزگەن ناقتى تاجىريبەلەر مەن زەرتتەۋ ناتيجەلەرى نەگىزىندە عىلىمي قورتىندى جاساپتى. بۇل ەڭبەك بۇگىندە كومىر بايلىعى مول قازاقستان ءۇشىن اسا قۇندى ەڭبەك بولماق. چەحيادا دوكتورلىق قورعاعان تاعى ءبىر موڭعوليالىق قازاق عالىم تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قاني قابيۇلى «تەحنيكا، تەحنولوگيا جانە قورشاعان ورتا» دەگەن قوماقتى ەڭبەگىندە قولدانىستاعى تەحنيكا مەن تەحنولوگيادان قورشاعان تىرشىلىك ورتاسىنا اسەر ەتۋى مۇمكىن تۇستاردى سارالاپ، وعان عىلمي تۇردە قورتىندى جاساپتى. ۆەنگريا استاناسى بۋداپەشت قالاسىنداعى تەحنيكا ۋنيۆەرسيتەتىندە دوكتورلىق قورعاعان وقاس قۇرمانۇلى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ فيزيكا جانە ينجەنەر تەحنيكالىق ماماندىقتار بويىنشا وقيتىن ستۋدەنتتەرگە ارناپ «ەلەكتروتەحنيكانىڭ نەگىزدەرى» اتتى قازاق تىلىندەگى وقۋلىق كىتابىن جازىپتى. بۇل ەكى عالىم ەكەۋىدە بۇگىنگى كۇنى استاناداعى ەۆرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىس بەرەدى.

قىتايدان اتاجۇرتقا ورالعان بۇگىندە ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىس وقيتىن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى «قازاق تاريحىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى» اتتى مونوگرافيالىق زەرتتەۋ ەڭبەگىندە ورتاعاسىرلىق ورتا ازيا مەن قىتاي اراسىنداعى قارىم -قاتىناستار جانە تاريحي مادەنيەتتىڭ قازىرگە دەيىنگى ساباقتاستىعى جونىندە قىتاي جازبا دەرەكتەرى بويىنشا زەرتتەگەنىن وسىعان ساي عىلمي قورتىندى جاساعانىن بايانداپتى. سوڭعى جىلدارى قازاقستانداعى كونە تۇركى جازۋلارىنا قاتىستى زەرتتەۋ جۇمىستارىن ءبىرشاما دەڭگەيگە كوتەرىسكەن عالىمدار: موڭعوليادان كەلگەن تۇركىتانۋشى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ «بايىرعى تۇرىك جازۋىنىڭ گەنەزيسى» جانە قىتايدان كەلگەن ورالمان عالىم فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى تۇرسىنحان زەكەنۇلىنىڭ «كونە تۇرىك ەسكەرتكىشتەرىندەگى قىتاي جازبالارى» اتتى قۇندى ەڭبەكتەرى وسى جولى «اتامەكەن» سەرياسى بويىنشا جارىققا شىعىپ وتىر. ق.سارتقوجاۇلى بۇگىندە استاناداعى ەۆرازيا ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى تۇرىكتانۋ جانە التايتانۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى بولىپ ىستەيدى ال ت.زەكەنۇلى وسكەمەندەگى شىعىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭدە ءدارىس وقيدى. ال موڭعوليادا كەزىندە جوعارى بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعان، قوعام قايراتكەرى بۇگىندە الماتىداعى تاريح ينستيتۋتىندا ءبولىم باسقاراتىن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى زاردىقان قيناياتۇلىنىڭ ۇلت، تاريح جانە ادام تاعدىرىنا قاتىستى جازعان «كوزقاراس» اتتى كىتابى «اتاماكەن» سەرياسى بويىنشا جارىققا شىعىپ وتىر. موڭعوليا قازاقتارىنىڭ اۋىز ادەبيەتىن العاش زەرتتەپ فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اتانعان قابيداش قالياسقارۇلىنىڭ «اقىت ءۇلىمجىۇلى قارىمساقوۆ» اتتى كىتابى، ال قىتايدان كەلگەن ورالمان اقىن، فيلولوگيا عىلىمدارىنڭ دوقتورى دۇكەن ماسىمقانۇلىنىڭ «قازاق جانە قىتاي ادەبيەتتەرى: ۇلتتىق ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق» اتتى كىتابى وسى «اتامەكەن» سەرياسى بويىنشا جارىققا شىعىپتى. ق.قالياسقارۇلى بۇگىنگى كۇنى تالدىقورعانداعى ءى.جانسۇگىروۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىس وقيدى، ال د.ماسىمقانۇلى بۇگىندە ەۆرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىس وقيدى. يراندىق قازاق عالىمى، بۇگىندە الماتىداعى ادەبيەت ينستيتۋتىندا قىزمەت ەتەتىن تاريح عىلىمدارىنڭ دوكتورى يسلام جەمەنەيدىڭ «قاناتتاس تۇركى، پارسى اقىندارى» اتتى كىتابى جانە موڭعوليالىق تاريحشى عالىم، بۇگىنگى كۇنى تۇركىستانداعى قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق بەرەتىن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءمىنىس ءابىلتايۇلىنىڭ «وتان تاريحىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى» اتتى كىتاپتارى جارىققا شىعىپتى. وسى عىلمي ەڭبەكتەردى جازعان اۆتورلاردىڭ نەگىزىنەن شەت ەلدەردە ەسىمدەرى تانىمال بولعان بىلىكتى دە ءبىلىمدى ازاماتتار ەكەنىن كورۋگە بولادى. مۇنداي عىلمي ەڭبەكتەردىڭ قازاق حالقى ءۇشىن، ەگەمەندىككە ۇمتىلعان ۇرپاقتار ءۇشىن ءمانى وتە زور بولماق ال ەكىنشى جاعىنان اتاجۇرتقا ورالىپ جاتقان اعايىندار اراسىندا وسىنداي تانىمالى ەسىمدەردىڭ بولۋى بۇل ەلىمىز ءۇشىن دە ۇلكەن ابىروي بولماق. ەلگە ەل قوسىلسا قۇت بولادى دەپ باياعىدان اتالارمىز ايتقانداي ەلگە كەلىپ قوسىلعان باۋىرلارىمزعا جانە شەتەلدەگى اعايىندارىمىزعا قول ۇشىن بەرۋ اتاجۇرتتاعى ءبارىمىزدىڭ پارىزىمىز بولماق.

ءسوز سوڭىندا اتاجۇرتقا ورالعان ءبىر توپ عالىمدار اتىنان س.تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرىلعانىنا 50 جىل تولعانىنا وراي ۋنيۆەرسيتەت ۇجىمىن وسى جارتىعاسىرلىق مەرەي تويىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ   وسى ۇجىمدى باسقارىپ وتىرعان ۇلتجاندى ازامات ەرلان مۇقتارۇلى ارىنعا دەگەن ۇلكەن ريزاشىلىعىمدى ءبىلدىرۋدى ءجون ساناپ وتىرمىن.

عالىم، جۋرناليست

دوسان بايمولدا

«اباي-اقپارات»