جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە.

شەت ەلدەردە تۇراتىن وتانداستارىمىزدىڭ باسىم بولىگى – قازاقستاننان ءماجبۇرلى تۇردە قونىس اۋدارعاندار، بوسقىندار (ولاردىڭ ۇرپاقتارى). ولار وتارشىل-توتاليتارلىق رەجيمنىڭ قۋدالاۋى مەن قۋعىن-سۇرگىنىنەن نەمەسە بيلىك قولدان جاساعان، بۇرىن-سوندى بولماعان جاپپاي اشارشىلىقتان قاشىپ قۇتىلعان. مىسالى، ارحيۆ دەرەكتەرى بويىنشا، 2017 جىلدىڭ قاڭتارىندا پاتشانىڭ جازالاۋشىلارى جەتىسۋدىڭ كوتەرىلىس جاساعان اۋىلدارىنىڭ 273 مىڭنان استام تۇرعىنىن قىتاي جەرىنە قۋىپ جىبەرگەن. اكىمشىلىكتىڭ ءوزى جۇرگىزگەن ەسەپ بويىنشا جەتىسۋ گۋبەرنياسىندا ۆەرنىي قالاسىنان قىتايمەن شەكاراعا دەيىنگى جەردە تۇراتىن 53 مىڭ قازاق قوجالىعى، اۋىلدار مەن قىشلاقتار تۇگى قالدىرىلماي تونالىپ، تولىقتاي تالقاندالعان. حالىقارالىق پراكتيكادا مۇنداي جاعدايدا زارداپ شەككەن ادامدارعا بوسقىن مارتەبەسى بەرىلىپ، ولار حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ قورعاۋىنا الىنادى.

سوندىقتان دا قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن الىپ، وسى ادامداردى ءوز ەلىن تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر ەتكەن سەبەپتەر زەردەلەنگەننەن كەيىن، حالىقارالىق ستاندارتتار مەن پراكتيكاعا سايكەس، جاڭا قازاق مەملەكەتىنىڭ موينىنا تاريحي وتانىنا قايتا ورالىپ جاتقان وتانداستارىمىزدى قابىلداۋ جانە جايعاستىرۋ بويىنشا ساياسي، قۇقىقتىق جانە مورالدىق جاۋاپتىلىق جۇگى ءىلىندى. پارلامەنت وسى ادامداردىڭ مارتەبەسى، ولاردىڭ قازاقستاننان قۋىلۋ سەبەپتەرى، قونىس اۋدارۋشىلارعا مەملەكەتتىك كومەك كورسەتۋ، ولاردى بەيىمدەۋ جانە جايعاستىرۋ ماسەلەلەرى ايقىندالاتىن بىرقاتار زاڭنامالىق اكتىلەر قابىلداۋعا ءتيىس بولدى.

وسى حالىقارالىق بەلگىلەنگەن مىندەتتەر مەن قاعيداتتارعا سۇيەنە وتىرىپ، رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى كەڭەسىندە (جوعارى وكىلدى جانە زاڭ شىعارۋشى ورگان) مۇقيات دايىندالىپ، قىزۋ تالقىلاۋدان وتكەن، شىنايى تاريحي سيپاتى بار «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭنىڭ تاعدىرشەشتى 18 بابىنىڭ 2-ءۋى قازاقستاندى ءماجبۇرلى تۇردە تاستاپ كەتكەن جانە ودان تىسقارى جەرگە ەرىكسىز قونىس اۋدارعان ادامدارعا ارنالدى. وسى ادامداردىڭ ىشىندە وتانىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن وتارشىل-توتاليتارلىق رەجيممەن كۇرەسكەن پاتريوتتاردىڭ از بولماعانىن اتاپ ايتقان ءجون.

بۇكىل الەمگە قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى تۋرالى جار سالعان، كونستيتۋتسيانى الماستىرىپ، ونىڭ ورنىنا قولدانىلعان، ءبىز ءۇشىن اسا قاستەرلى ءارى كيەلى بولىپ تابىلاتىن جوعارى مەملەكەتتىك اكتىدە: بىرىنشىدەن، بوسقىنداردىڭ ءوز ءومىرىن، ءوز جاقىندارىنىڭ ءومىرىن قىلمىسكەر بيلىكتىڭ اجال تىرناعى مەن قۋدالاۋىنان قۇتقارۋ ءۇشىن قازاقستاننان قاشىپ شىققانى العاش رەت مويىندالدى، ەكىنشىدەن، وسى ادامدارعا (ولاردىڭ ۇرپاقتارىنا) وتانىنا ورالىپ، ەلىمىزدىڭ ازاماتتىعىن الۋ قۇقىعى بەرىلدى، ۇشىنشىدەن، تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى وتانىنا ورالىپ جاتقان وتانداستىرىمىزدى قابىلداپ، جايعاستىرۋ، ال شەتەلدە قالاتىندارعا جان-جاقتى كومەك كورسەتۋ مىندەتىن ءوز موينىنا الدى. ءارى، ەڭ سوڭىندا، جاڭا مەملەكەت قازاق ۇلتىنىڭ قادiر-قاسيەتiن كوتەرەمىن، قۇقىقتارىن قالپىنا كەلتىرەمىن، ءتىلىن، رۋحاني ءومىرىن، مادەنيەتiن قايتا تۇلەتiپ، دامىتامىن دەپ مىندەتتەندى. ءبىز سول كەزدە ءوز ۇسىنىستارىمىزدىڭ وسى زاڭنان ءوز ورنىن تاپقانى ءۇشىن اسا باقىتتى بولدىق.

الايدا، وكىنىشكە وراي، «بولشەكتەنگەن حالىقتى» بىرىكتىرۋ (جيناقتاۋ) ءۇشىن اسا قاجەتتى، تاعدىرشەشتى ەرەجەلەر مەن قاعيداتتار ۋاقىت وتە كەلە بىرتىندەپ نازاردان تىس قالدىرىلا باستادى. پارلامەنت دەپۋتاتى بولىپ تۇرعان كەزىمدە مەنىڭ باستامام بويىنشا سەنات كوميسسياسى قۇرىلىپ، ول ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ باسقا ساناتتارىمەن قاتار بوسقىنداردىڭ قازاقستاننان جاپپاي قاشىپ شىعۋ سەبەپتەرىن دە كەشەندى تۇردە زەرتتەي باستادى جانە بۇل جونىندە ءتيىستى ۇسىنىستار ازىرلەدى. بىراق دەپۋتاتتىق مەرزىمىم اياقتالعاننان، سونداي-اق جاڭا مەرزىمگە سايلانا الماعانىمنان كەيىن ورالمانداردىڭ دا، وتارشىل-توتاليتارلىق جۇيە قۇرباندارىنىڭ باسقا كوپتەگەن ساناتتارىنىڭ دا قۇقىقتىق مارتەبەسى كوپتەن بەرى كۇتكەن ساياسي-قۇقىقتىق شەشىمىن تاپپادى.

تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلى ىشىندە قازاقستان ءبىر ميلليون وتانداسىمىزدى قابىلداي الدى. بۇل دا از جەتىستىك ەمەس. وكىنىشكە وراي، جەرگىلىكتى جەرلەردە ءتيىستى تۇردە قابىلدانباۋى، ءبىزدىڭ ناقتى جاعدايىمىزعا ورالمانداردىڭ بەيىمدەلە الماۋى، تىلدىك پروبلەمالار، سىبايلاس جەمقورلىق سالدارىنان ولاردىڭ ءبىر بولىگى كەرى قايتىپ كەتتى نەمەسە قازاقستانعا كوشىپ كەلگەنىنە وكىنىپ وتىر. بۇل دا ءبىزدىڭ ءومىر شىندىعىمىز. كەڭەستىك كەزەڭنەن بەرى ۇلتارالىق ماسەلەلەرمەن اينالىسىپ، ونىڭ بەلسەندىلەرىمەن قويان-قولتىق ارالاسقانىما بايلانىستى مەملەكەتتىڭ بۇل پروبلەماعا دەگەن كوزقاراسىن جاقسى بىلەمىن.

مەملەكەت باسشىسى ن.ءا.نازارباەۆ توقسانىنشى جىلدارى، ەلدەگى قيىندىقتارعا قاراماستان، وتانداستارىمىزدىڭ وتانىنا ورالۋىن بەلسەندى تۇردە قولداپ، ساياسي تۇرعىدان ماڭىزدى وسى جۇمىستى قازاقستاننىڭ پاتريوتتارىنا تاپسىردى. كەيىنىرەك بۇل جۇمىسپەن شەنەۋنىكتەر اينالىسىپ، ولار مۇنداي باعدارلامالارعا بىلدىرمەي قاساقىلىق جاسادى نەمەسە ەل بولاشاعىنان گورى، ءوز قارا باسىنىڭ قامىن كوبىرەك كۇيتتەپ كەتتى. بۇل جەردە دە ءبىز اتا-بابالارىمىزدىڭ رۋحى الدىنداعى ءوز مىندەتىمىزدى، ءوز پارىزىمىزدى سوڭىنا دەيىن ورىنداي المادىق، ويتكەنى ەلگە ورالىپ جاتقان ورالماندار، نەگىزىنەن العاندا، جوعارىدا ايتىلعانداي، كەزىندە حالقىمىزدىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسىپ، قازاقستاننان قۋىلعان كىسىلەردىڭ ۇرپاعى بولىپ تابىلادى. ەگەر ءبىز شىن مانىندە جاقسى بولعانىمىزدا، بۇل پروبلەمانى مەملەكەتتىك تۇرعىدان قاراپ، شەشىپ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىز بەن قازاقستاننىڭ بولاشاعىن نىعايتقان بولار ەدىك.  

ءبىزدىڭ باسشىلارىمىز بەن ساياساتكەرلەرىمىز قازاقستاننىڭ بولاشاعى، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ، قازاق ۇلتىنىڭ رۋحاني بىرلىگى، مەملەكەتتىك ءتىلدى، مادەنيەتتى، سالت-داستۇرلەر مەن باق-بەرەكەنى ساقتاۋ جانە دامىتۋ، سونداي-اق ءبىزدىڭ ەڭ باستى ءارى ۇلى قازىنامىز – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قورعاۋ كوپ جاعدايدا، قازىر شەتەلدە تۇراتىن بەس ميلليون وتانداسىمىزدىڭ رەسۋرسىن (اسىرەسە، ونىڭ ىشىندە جاستاردى، اسىرەسە بولاشاقتا) تارتۋ مەن پايدالانۋعا بايلانىستى بولاتىنىن تۇسىنۋگە ءتيىس. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىز حالىقارالىق ستاندارتتار مەن مىندەتتەمەلەر نەگىزىندە، حالقىمىزدى بىرىكتىرۋگە قاجەتتى جوسپارلاردى ازىرلەۋگە جانە ىسكە اسىرۋعا ءتيىس.

قازاقستان بۇرىنعى كسرو-نىڭ باسقا وداقتاس رەسپۋبليكالارىنا قاراعاندا وتارشىل باسقىنشىلىققا كوبىرەك ۇشىرادى. قازاق حالقى بۇرىنعى كسرو-نىڭ باسقا حالىقتارىنا قاراعاندا توتاليتارلىق ستاليندىك رەجيمنەن كوبىرەك زارداپ شەكتى. سوندىقتان دا بىزدە قۋعىن-سۇرگىن اۋقىمى مەن قۇرباندار ساناتىنىڭ جان باسىنا شاققانداعى سانى باسقا رەسپۋبليكالارعا قاراعاندا كوبىرەك.

مىسالى، وتكەن 20-شى عاسىردى عانا الىپ قارار بولساق، قازاق جەرى مەن ونىڭ كوپۇلتتى حالقى بىرنەشە رەت وتارشىل-توتاليتارلىق ساياساتتىڭ قۇربانىنا اينالدى. وسى ساياساتتىڭ كەيبىر تۇستارى مەن فاكتىلەرىن كەلتىرە كەتەيىك:

- وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ءستولىپيننىڭ ورتالىق رەسەي اۋداندارىنان جەرسىز شارۋالاردى قازاقستاننىڭ قۇنارلى جايىلىمى مەن ەگىستىك جەرلەرىنە قونىس اۋدارتۋى جانە جەرگىلىكتى حالىقپەن اراعا وت جاعىپ، قولدان وشىكتىرۋ تۋعىزۋ، سونداي-اق اسكەري-جازالاۋشى جاساقتار مەن كازاكتاردىڭ قارۋلى جاساقتارىن پايدالانا وتىرىپ، نارازىلىقتاردى كۇشپەن باسۋ جانە بايىرعى حالىقتى قۋعىن-سۇرگىنگە سالۋ;

 - قازاقستانعا سىرتتان اكەلىنگەن ازاماتتىق سوعىس پەن جاپپاي كەڭەستەندىرۋ، 20-شى جىلداردىڭ باسىنداعى اشتىققا اكەپ سوقتىرعان قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءومىر سالتىن، ساناسى مەن تۇرمىس-تىرشىلىگىن بۇزۋ;

- باي-كۋلاكتاردى قۋدالاپ، مۇلكىن تاركىلەۋگە جانە ۇجىمداستىرۋعا، سونداي-اق ءدىندارلاردى قۋعىن-سۇرگىنگە سالۋعا قارسى قازاقستانداعى جۇزدەگەن شارۋالار كوتەرىلىستەرىن كۇشتەپ باسىپ-جانشۋ، ولارعا قاتىسۋشىلارعا جازالاۋ شارالارىن قولدانۋ جانە قۋعىنداۋ;

- 30-شى جىلداردىڭ باسىندا بيلىك قولدان جاساعان، قازاق حالقىنىڭ جارتىسىن جالماعان، بۇرىن-سوندى بولماعان اشتىق;

- قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە قانات جايعان «الاش» قوزعالىسىنا (پارتياسىنا) جانە «الاش وردا» ۇكىمەتىنە بىرىككەن قازاقتىڭ بەتكە ۇستار، جوعارى ءبىلىمدى، پروگرەسشىل زيالى قاۋىمىن قۋعىن-سۇرگىنگە سالىپ، كوزىن جويۋ. «الاش وردا» پارتياسىنىڭ قاتارداعى مۇشەلەرى، وبلىستار مەن اۋداندارداعى فيليالدارىندا قىزمەت ەتكەن ادامدار، اسكەري بولىمدەرىنىڭ ساربازدارى ءالى كۇنگە دەيىن اقتالعان جوق.

- حرۋششەۆتىڭ تىڭ جەرلەردى يگەرۋ دەگەن جەلەۋمەن قازاقستانعا رەسەيدەن، ۋكراينادان ميلليونداعان ادامدى اۆانتيۋرالىق جولمەن جاپپاي قونىس اۋدارتۋى قازاقتاردى ءوز تاريحي وتانىندا «ۇلتتىق ازشىلىققا» اينالدىرىپ، سودان تۋىندايتىن سالدارلارعا ۇشىراتتى. بۇگىنگى كۇنى ءبىز ەۋروپانىڭ بارلىق ەلدەرى بار-جوعى 2-3 ميلليون بوسقىندى قابىلداي الماي، قابىلداعىسى كەلمەي وتىرعانىن جانە بۇل رەتتە قانداي پروبلەمالار تۋىندايتىنىن بايقاپ وتىرمىز;

- قازاقستاننىڭ ورتالىعىندا اشىق يادرولىق جارىلىستار جاساۋ سالدارىنان عاسىرلار بويى جەرىمىز بەن حالقىمىز جاپپاي ۋلاندى;

- «حالىقتار دوستىعىنىڭ زەرتحاناسى» دەگەن جەلەۋمەن قازاق حالقىن تاريحي مۇراسىنان، تىلىنەن، مادەني جانە رۋحاني قۇندىلىقتارىنان بىرتە-بىرتە ايىرۋ، قازاق مەكتەپتەرىن جابۋ جانە ت.ب.

قازاقستانعا دا ءوز كەسىرىن تيگىزگەن «بۇكىلوداقتىق» ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن مەن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قۇرباندارىن دا وسىعان قوسۋعا بولادى. مىسالى، ءبىز الىگە دەيىن كەڭەس قولباسشىلىعىنىڭ كىناسى مەن جول بەرگەن قاتەلىكتەرى سالدارىنان تۇتقىنعا تۇسكەن ونداعان مىڭ قازاقستاندىقتىڭ ارداقتى اتى مەن ەستەلىگىن اقتاۋ جانە قالپىنا كەلتىرۋ ءىسىن قولعا العان جوقپىز، ويتكەنى ورىن العان تاريحي ءمان-جايلار مەن قۇقىقتىق جاعدايلارعا بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالار سەكىلدى، حالىقارالىق ستاندارتتار بويىنشا جانە ەگەمەندى قازاقستاننىڭ ۇستانىمى تۇرعىسىنان وبەكتيۆتى باعا بەرگىمىز كەلمەيدى.   

رەسەيلىك جانە باسقا دا عالىمدار مەن ماماندار ءستاليننىڭ قارۋلى كۇشتەر باسشىلىعىندا جول بەرگەن ساياسي جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق-تاكتيكالىق قاتەلىكتەرى، سوعىس الدىندا ناعىز ءارى تالانتتى اسكەري قولباسشىلاردى كوپتەپ قىرىپ-جويعانى جانە قاماۋعا العانى، قىزىل ارميانىڭ اسا مۇشكىل جاعدايى، جاۋعا قارسى تۇرۋعا قاجەتتى اسكەري تەحنيكانىڭ بولماعانى، الدىڭعى شەپتە ۇيىمداستىرۋ ءىسى تولىقتاي اقساپ، مورالدىق جىگەرلەندىرۋ جاسالماعانى، اسكەرلەردى ۇيلەستىرۋ مەن تيىسىنشە باسقارۋدىڭ بولماعانى جونىندە كوپ جازدى. بۇل جاعدايدا ونداعان جانە جۇزدەگەن مىڭ كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنىڭ جاپپاي تۇتقىنعا ءتۇسۋى الدىن الا شەشىلگەن ءارى قاشىپ قۇتىلۋعا بولمايتىن جاعداي بولدى. ءستاليننىڭ ادامگەرشىلىككە جات ءارى قۇيتىرقى ساياساتىنىڭ ءمانى مىنادا – ول ءوزىنىڭ وسى جانە باسقا دا قاتەلىكتەرى مەن قىلمىستارىن جاسىرۋ ماقساتىندا بارلىق تۇتقىنداردى وتانىن ساتقان، حالىق جاۋى دەپ جاريالادى. ءCويتىپ، ءبارى قاراپايىم جولمەن شەشىلە قويدى: ەگەر تۇتقىندار ساتقىن ءارى جاۋ بولسا، ولاردىڭ تۇتقىنعا ءتۇسۋ سەبەبىن انىقتاۋ دا قاجەت ەمەس.

ولاردىڭ اراسىندا، ارينە، «تۇركىستان لەگيونىنا» ءوز ەركىنەن تىس تاپ بولعان قازاقتار مەن قازاقستاندىقتاردىڭ قاسىرەتتى تاعدىرى دا بار. ولار ءتىرى قالىپ، ءوز ءومىرىن ساقتاۋ ماقساتىندا عانا سول جەردە ۋاقىتشا بولدى. ارينە، بۇل قازاقستاندىق اسكەري تۇتقىندار قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن كۇرەسكەرلەر ەمەس جانە ءبىز ولاردى وتانىمىزدىڭ باتىرلارى دەپ ەسەپتەۋگە نيەتتى ەمەسپىز. بىراق ولاردى حالىق جاۋى جانە ساتقىن دەپ اتاۋعا دا بولمايدى. ولار قازاقستاندى ساتقان جوق. ءىس جۇزىندە العاندا، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ءوزى اسكەري تۇتقىنداردىڭ قۇقىقتارىن ايقىندايتىن گااگا (1889, 1907 جج.) جانە جەنەۆا (1929 ج.) كونۆەنتسيالارىن تانۋدان باس تارتىپ، ءوز اسكەري تۇتقىندارىنا ساتقىندىق جاسادى.

تۇپتەپ كەلگەندە، جيىرماسىنشى عاسىردا قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن باستى كۇرەسكەرلەردىڭ ءبىرى، ايگىلى مۇستافا شوقايدىڭ قوعامدىق-ساياسي جانە عىلىمي قىزمەتىنە، جان-جاقتى زەرتتەگەننەن كەيىن، حالىقارالىق ستاندارتتار بويىنشا وبەكتيۆتى جانە ءادىل باعا بەرۋ كەرەك. بۇل ءۇشىن ونىڭ بارلىق ەڭبەكتەرىن جارىققا شىعارۋ جانە زەردەلەۋ، ونىڭ ستالينيزممەن ۇزاققا سوزىلعان جانە جۇيەلى كۇرەسىنىڭ بارلىق ءمان-جايلارىن، سونداي-اق ونىڭ ءومىرىنىڭ بار-جوعى 5 ايى ىشىندە (1941 جىلدىڭ شىلدە-جەلتوقسانى ارالىعىندا) فاشيستىك گەرمانيا باسشىلىعىمەن «ىنتىماقتاسۋى» دەپ اتالاتىننىڭ ءمان-جايى مەن ۋاجدەمەسىن زەرتتەۋ قاجەت.

پارلامەنت دەپۋتاتى بولعان كەزىمدە جۇمىسىن ءوزىم باسقارعان، جوعارىدا اتالعان سەنات كوميسسياسىندا ءوز حالقى مەن قازاقستاننىڭ مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسكەن ايگىلى ءارى قاعيداتشىل كۇرەسكەر رەتىندەگى م. شوقاي جيىرماسىنشى عاسىرداعى ەڭ قانقۇيلى ەكى ساياسي جۇيەنىڭ: ءستاليننىڭ ديكتاتورلىق-قۋعىن-سۇرگىنشىل رەجيمى مەن گيتلەردىڭ ادامعا جاۋ، فاشيستىك رەجيمىنىڭ ءبىر مەزگىلدە جالا جابۋى مەن ايلا-شارعى جاساۋىنىڭ قۇربانى جانە وبەكتىسى بولدى دەپ ايتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ماتەريالدار مەن دالەلدەمەلەر جينالدى.

فاكتىلەرگە جاسالعان وبەكتيۆتى تالداۋ ونىڭ باستى ماقسات – قازاقستاندىق اسكەري تۇتقىنداردىڭ، تۇركىستاننان شىققان ادامداردىڭ، سونداي-اق كەڭەس وداعىنان شىققان اسكەري تۇتقىنداردىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋ، قاماۋدا ۇستالۋ جاعدايلارىن جەڭىلتەتۋ ماقساتىندا عانا گەرمانيا باسشىلىعىمەن كەلىسسوزدەرگە كىرىسكەنىن كورسەتەدى. م. شوقايدىڭ اسكەري تۇتقىندارعا قاتىستى قىزمەتىنىڭ شىنايى ءمان-جايىنا ونىڭ زامانداستارى، سونداي-اق ول ءىس جۇزىندە اراسىندا ءارتۇرلى ۇلت وكىلدەرى: تاتارلار، بۋرياتتار، گرۋزيندەر، قالماقتار بولعان مىڭداعان ادامدى اجالدان قۇتقارىپ قالدى دەپ كورسەتكەن كونتسلاگەرلەردىڭ بۇرىنعى تۇتقىندارى باعا بەردى. بۇل جەردە ءبىر ماسەلە انىق: م. شوقاي ءوز وتانى – قازاقستاندى، ءوز تۋعان حالقىن ەشقاشان دا، ەشبىر جاعدايدا دا ساتپادى. ال قالعانىنىڭ ءبارى – وعان كىر كەلتىرۋ جانە كۇيە جاعۋ ماقساتىندا ارنايى قىزمەتتەردىڭ جالا جابۋى مەن قۋدالاۋىنىڭ جانە قىلمىسكەر ساياسي رەجيمدەر جۇرگىزگەن ناسيحاتتىڭ تاسىلدەرى.  

شوقايتانۋشىلار ونى ساتقىن جانە فاشيستەرمەن «ىنتىماقتاستى» دەپ نەگىزسىز جانە دالەلسىز ايىپتايتىن كىتاپتار مەن ماقالالاردىڭ اۆتورلارى كسرو مقك-نىڭ تاپسىرىستارىن ورىنداۋشىلار نەمەسە قازاقستاننىڭ ەگەمەندىگى مەن تاۋەلسىزدىگىنىڭ قاس دۇشپانى بولىپ تابىلادى دەپ تۇيىندەيدى. دۇنيەتانىمدىق تۇرعىدان العاندا، بۇل ادامدار ءبىزدىڭ وتانىمىز – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازات ءارى تاۋەلسىز تىرشىلىك قۇرۋىن قابىلداي المايدى، سوندىقتان دا ولار ءاردايىم وسى يدەالداردى تۋ تۇتقان پاتريوتتاردى قارالاپ، كۇيە جاعۋىن توقتاتپايدى. ولار م. شوقايدى، مىسالى، قولىنا قارۋ الىپ، كەڭەس اسكەرىنە قارسى سوعىسقان گەنەرال ۆلاسوۆپەن نەمەسە باندەرامەن ءبىر قاتارعا قويعىسى كەلەدى.

 م. شوقايدىڭ وزدەرىمەن ىنتىماقتاسىپ، بەرگەن تاپسىرمالارىن ورىندامايتىنىنا كوزى جەتكەن فاشيستىك گەرمانيا باسشىلىعى قۇپيا تۇردە ونىڭ كوزىن قۇرتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعانىن ايعاقتايتىن دالەلدەمەلەر بار، ويتكەنى م. شوقاي ۇسىنعان تالاپتار مەن ونىڭ اسكەري تۇتقىندار مەن تۇركى حالىقتارى اراسىندا ايگىلى بولۋى فاشيستەردىڭ ءوز جوسپارلارىن ىسكە اسىرۋىنا كەدەرگى كەلتىردى. سوندىقتان دا ونىڭ ومىرلىك سەرىگى – زايىبى ماريا گورينا مەن جاقىن-جۋىق ادامدارى كورسەتكەندەي، ول 1941 جىلعى 27 جەلتوقساندا نەمىس اۋرۋحاناسىندا ۋ بەرىپ ءولتىرىلدى، ال «تۇركىستان لەگيونى» بولسا، 1942 جىلدىڭ اقپانىندا قۇرىلدى. وسىنىڭ بارلىعى جانە باسقا دا ءمان-جايلار مەن فاكتىلەر ءادىل ءارى تۇپكىلىكتى شەشىم قابىلداي وتىرىپ، جوعارى عىلىمي جانە مەملەكەتتىك دەڭگەيدە وبەكتيۆتى جانە كەشەندى تۇردە زەرتتەلۋگە ءتيىس.

قازاقستان ساياسي، يدەولوگيالىق، اقپاراتتىق جانە رۋحاني سالالاردا باسقا بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالارمەن سالىستىرعاندا سىرتقى اسەرگە، وتارلاندىرۋ مەن ورىستاندىرۋعا بارىنشا كوبىرەك ۇشىراپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنان كوبىرەك ايىرىلدى، ۇلتتىق ساناسى دا كوبىرەك وزگەرتىلىپ، ءتىلى مەن ۇلتتىق بىردەيلىگىن دە كوبىرەك جوعالتتى. سوندىقتان دا ءبىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن حالقىمىزدى ماڭگۇرتتەندىرۋ پروتسەسىن توقتاتۋ جانە حالىقارالىق ستاندارتتار مەن قاعيداتتارعا سايكەس حالىقتىق-دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى قايتا تۇلەتۋدى باستاۋ ءۇشىن وتارسىزداندىرۋ مەن ستالينسىزدەندىرۋدىڭ ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن قابىلداۋدى ۇسىندىق.  

قازاقستاندا ورتالىق وتارشىل-توتاليتارلىق بيلىك سەكىلدى ساياساتقا، سونداي-اق ولاردىڭ جەرگىلىكتى قازاقستاندىق قۋىرشاق قۇيىرشىقتارىنا قارسى كۇرەسكەن، بىرنەشە عاسىر بويى جۇيەلى تۇردە قۋدالاۋعا ۇشىراعان پاتريوتتار باسقا جەرلەرگە قاراعاندا كوبىرەك. ولار قوعامنان الاستاتىلعان ادامدارعا اينالدىرىلىپ، ۇلتتىق قانا ەمەس، ازاماتتىق قۇقىقتارىنان دا ايىرىلدى. حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن قايسار جانداردىڭ بىرنەشە ۇرپاعى «قىلمىسكەر»، «بانديت»، «باندىلىق قۇرالىمعا قاتىسۋشى»، «حالىقتار دوستىعىنىڭ جاۋى»، «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل»، «كەڭەسكە قارسى شىقتى»، «پانتۇركيست»، «شەتەلدىك شپيون» دەگەن جانە ت.ب. قارا كۇيە جاعىلىپ، كوز جۇمدى. مىسالى، 1929 جىلى تورعايدا ورىن العان باتباققارا كوتەرىلىسىنە قاتىسقان، «باندىلىق قۇرالىمنىڭ مۇشەلەرى» دەپ اتالىپ، سوتتالعان 500 ادامنىڭ بار بولعانى 3-ءۋى عانا اقتالدى.

وسىنداي جانتۇرشىگەرلىك قۇرباندارعا، مەملەكەتتىك قۋدالاۋ مەن قۋعىن-سۇرگىنگە قاراماستان، ەلىمىزدە جەر ءۇشىن، قازاقستاننىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن ناعىز كۇرەسكەرلەر بولعان جانە بولا بەرەدى. قازاق حالقىنىڭ وزىق وكىلدەرى 5-6 عاسىر بويى ءوڭىر، اۋىل اۋقىمىندا بىرىگىپ، كەيدە توپتاسىپ، كەيدە جەكە ءجۇرىپ، تۋعان حالقىنىڭ مۇددەسى مەن ءوز جەرىن قورعاۋ جولىندا كۇرەستى. 

وكىنىشكە وراي، ارحيۆتەر مەن دامىعان جازۋ-سىزۋدىڭ بولماۋى، سونداي-اق قۋعىن-سۇرگىن، ساياسي رەجيمدەر سالعان تىيىم سالدارىنان ولاردىڭ ەرلىگى مەن اتى-ءجونى استىرتىن عانا ايتىلىپ، بىرتە-بىرتە تاريح قويناۋىنا سۇڭگىپ، ۇمىتىلا باستادى. سوندىقتان دا ولاردىڭ ءاربىر ەرلىگىن، ءاربىر نارازىلىعىن ارەكەت نەمەسە ءسوز ارقىلى قايتا جاڭعىرتىپ، وبەكتيۆتى تۇردە باعالاۋ ءبىزدىڭ پەرزەنتتىك، ازاماتتىق جانە مورالدىق بورىشىمىز. ءبىز ءۇشىن جانە كەيىنگى ۇرپاقتار ءۇشىن باعا جەتپەس اقپاراتقا يە ادامدار ءتىرى تۇرعان كەزدە جوعارىدا ايتىلعان كۇرەسكەرلەر تۋرالى مالىمەتتەردى تيتىمدەي بولسا دا تىرنەكتەپ جيناۋ اسا ماڭىزدى ءارى وتە قاجەت ءىس.

مىسالى، تاريحشىلاردىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، وتكەن عاسىردىڭ 20 – 30-شى جىلدارىنىڭ وزىندە كەڭەس بيلىگىنىڭ قازاقستاندا حالىققا قارسى جۇرگىزگەن ساياساتىنا نارازى بولعان حالىقتىڭ باس كوتەرۋى 350-دەن استام كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ مەن وعان قاتىسۋدان كورىنىس تاپتى. ءبىزدىڭ بۇقارالىق اقپارات كوزدەرىندە ولاردىڭ كەيبىرى عانا جازىپ-كورسەتىلدى، كوتەرىلىستەرگە بارلىق قاتىسۋشىلار جازالاۋ شارالارى مەن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتىلعانىنا قاراماستان، ولاردىڭ باسشىلارى عانا اتالىپ ءجۇر. وسى كوتەرىلىستەردىڭ سەبەپتەرىن، قۇرامىن، ماقساتتارى مەن ۇراندارىن ءبىزدىڭ عىلىمي مەكەمەلەر مەن عالىمدارىمىزدىڭ زەردەلەپ، تالداۋى كوڭىل كونشىتپەيدى، ويتكەنى مەملەكەت نەمەسە دەمەۋشىلەر مۇنداي زەرتتەۋلەردى قارجىلاندىرمايدى. تەك پاتريوت-عالىمدار عانا ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ، ءوز ۋاقىتىن، قاراجاتى مەن دەنساۋلىعىن جۇمساپ، مەملەكەتتىك يدەولوگيامىزداعى وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا تىرىسىپ ءجۇر.

«الاش وردا» پارتياسى مەن ۇكىمەتىنىڭ قىزمەتىن نەعۇرلىم تەرەڭىرەك زەردەلەۋ مەن تالداۋ ءبىزدىڭ وسى حالىقتىق قوزعالىستىڭ بىرنەشە ونداعان باسشىلارىن عانا اقتاپ، ولاردىڭ ارداقتى اتىن حالىققا قايتارعانىمىزدى كورسەتتى، ال ونىڭ حالقىمىز بەن وتانىمىزدىڭ مۇددەسى ءۇشىن سولار سەكىلدى كۇرەسىپ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ ءالۋانتۇرلى نىساندارىنا ۇشىراعان ونداعان مىڭ وڭىرلىك قايراتكەرلەرىنىڭ، قاتارداعى مۇشەلەرىنىڭ جەكە باسى مەن ەرلىك ىستەرىن ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن اقتاپ العان جوقپىز. وسى ادامدار ءومىر سۇرگەن جانە جۇمىس ىستەگەن جەرلەردەگى جۇرتشىلىق، اسىرەسە ولاردىڭ ۇرپاقتارى وسىنى ءوتىنىپ، وسىنى اسىعا كۇتىپ وتىر.  

تاعى دا ءبىر رەت نازار اۋدارتقىم كەلىپ وتىرعان ءبىر ماسەلە، قازاقستاندا ورىن العان الۋان ءتۇرلى، زاڭدى جانە زاڭسىز وپەراتسيالار مەن قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ سالدارلارىنا ارنايى جاسالعان تالداۋ ەل ءومىرىنىڭ بارلىق دەرلىك سالالارى مەن وڭىرلەرىندە وتانىمىزدىڭ ازاتتىعى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەندەر عانا قىرىپ-جويۋعا، تۇرمەگە وتىرعىزۋعا، قازاقستاننان تىسقارى جەرلەرگە قۋدالاۋعا باسقالاردان گورى كوبىرەك ۇشىراپ، «حالىق جاۋى» بولىپ كوبىرەك جاريالانعانىن، ءوز جەرىندە وزدەرى الاستاتىلعانىن، مەملەكەتتىك قۋدالاۋدىڭ بارىنشا قاتال ءارى ۇزاققا سوزىلاتىن باسقا دا نىساندارى مەن تاسىلدەرىنە ۇشىراتىلعانىن كورسەتتى. وسىنى ءبىلىپ قانا قويماي، بۇل ادامداردى اقتاپ الۋ جونىندە قاجەتتى شارالار قابىلداۋ قاجەت. بۇل ولارعا قاجەت ەمەس. بۇل تاۋەلسىزدىگىمىزگە قانداي باعامەن قول جەتكىزىلگەنىن ءبىلۋ ءۇشىن بىزگە قاجەت ءارى ءبىز ءۇشىن ماڭىزدى.

سونىمەن قاتار، ءبىز ءالى قازاقستانداعى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ بارلىق ساناتتارىن قۇقىقتىق (قىلمىستىق، ازاماتتىق، اكىمشىلىك) تارتىپپەن اقتاپ العان جوقپىز. كەزىندە جوعارعى كەڭەس قابىلدانعان «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» (1993 ج.) زاڭ نەگىزىنەن العاندا  رەسەيدىڭ وسىعان ۇقساس زاڭىنان كوشىرىپ الىندى. ول رەسەيدە جۇرگىزىلمەگەن جانە بولۋى دا مۇمكىن ەمەس ءارتۇرلى جازالاۋ جانە قۋعىن-سۇرگىن ناۋقاندارىنان قازاقستاندا قۇربان بولعاندار مەن جاپا شەككەندەردىڭ بارلىق ساناتتارىن تۇگەلدەي قامتىمايدى جانە ولارعا قولدانىلمايدى.

مىسالى، كازاكتار قاۋىمىنىڭ قازاقستاندا نە تىندىرىپ، نە بۇلدىرگەنى ءالى كۇنگە دەيىن جان-جاقتى ءارى تەرەڭ زەردەلەنگەن جوق. مەن ءوزىمنىڭ سوزدەرىم مەن جاريالانىمدارىمدا قازىرگى كازاكتار قاۋىمى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قوعامدىق ومىرىنە تولىقتاي ارالاسىپ كەتسە ەكەن دەپ ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇرمىن، ولار پاتشا يمپەرياسى جەرگىلىكتى قازاق حالقىنا قارسى اسكەري-وتارشىل كۇش رەتىندە پايدالانعان اتا-بابالارىنىڭ ءرولى مەن قاسىرەتتى مۇراسىن جاريالى تۇردە ايىپتاپ، ودان باس تارتۋعا ءتيىس.  

وكىنىشكە وراي، جالپى العاندا، بىزدە قوعامدىق عىلىم، ونىڭ ىشىندە تاريح عىلىمى بوداندىق سيپاتتان ارىلماعانىن، بۇرىنعى دوكترينالار مەن دوگمالار ءالى تولىقتاي ەڭسەرىلمەگەنىن اتاپ وتۋگە تۋرا كەلەدى. پاتريوتتار مەن قۇقىق قورعاۋشىلار تەوريالىق تۇرعىدان العاندا وتە ءالسىز ءارى ولاردىڭ مۇمكىندىگى دە شەكتەۋلى. بۇل، ارينە، ولاردىڭ كىناسىنەن عانا بولىپ وتىرعان جوق.

(جالعاسى بار)

سابىر قاسىموۆ

Abai.kz