اي مەن ۇركەردiڭ قيىلىسىپ ءوتۋiن كوشپەلi ەج­ەلدەن بەرى قازاق جۇرتى «توعىس» دەپ اتاعان. توعىسۋ دەگەنىمىز - توقايلاسۋ، ۇيلەسۋ، ءتۇيiسۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. قازاقتىڭ تانىمال جازۋشىسى مۇحتار ماعاۋيننىڭ شىعارماسىندا: «شۋ بويىنداعى ءتوpت حالىقتىڭ توعىسىندا جەڭiسiنە جول اشقان» دەگەن سوزدەر بار. حالىقسەنىمىندە توعىس - ناۋرىز ايىنىڭ 14-ءى مەن 15-ءى كۇندەرi كەلەدى. قازاقتىڭ ىرىمى بويىنشا، توعىستىڭ الدىنداعى قىستا قويدىڭ قۇمالاعى قالىڭ قارعا باتسا، جاقسىلىققا جورىپ، ىرىستى جىلدان دامەتكەن.

ەلىمىزدىڭ باتىس ءوڭىرى ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، اقتوبە، باتىس قازاقستان وبلىستارىندا، كورشىلەس رەسەيدىڭ استراحان، ساراتوۆ، ورىنبور، قاراقالپاقستاننىڭ قازاقتار كوپ قونىستانعان جەرلەرىندە ناۋرىز مەرەكەسى ايدىڭ 14-ءى كۇنىنەن باستالىپ، «كورىسۋ» (ياعني، قاۋىشۋ) سالتى (كەي جەرلەردە «امال مەرەكەسى» دەپ تە اتالادى) باستالادى. قازاقتىڭ تانىمال تابيعات تامىرشىسى ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلى ءوزىنىڭ جان-جاقتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە “سەگىز كۇندىك ناۋرىزناما وتەتىنىن” جازعان ەكەن (ەسكىشە 1-8 ناۋرىز، قازىرگى كۇنتىزبەدە 14-21 ناۋرىز ارالىعى). دەمەك، ۇلتىمىزدىڭ كوكتەمدى تانۋى - قادىم زاماننان شىندىققا تىم جاقىن.

امال مەيرامىندا «امال كىردى»، «امال كەلدى» دەپ قۋانامىز. شىعىس ەلدەرىندەگى كۇن ء(شامسي) كۇنتىزبەسى بويىنشا، ناۋرىزدىڭ باستالۋى - حامال (امال) ايىنىڭ 1 جۇلدىزى ەسەپتەلەدى.

حامال (امال) دەگەنىمىز - توقتى شوقجۇلدىزىنىڭ ەسكى پارسىشا اتاۋى. ياعني، كۇن مەن ءتۇن تەڭەلىپ، امال كىرگەن ساتتە توقتى شوقجۇلدىزى تۋادى.

ناۋرىز - پارسىشا - جاڭا كۇن. ەرتەدە قازاق بۇل كۇندى «ناۋرىز» دەمەي، «امال» دەپ اتاعان.

امال مەرەكەسى نەمەسە كورىسۋ ءداستۇرى - ەلىمىزدىڭ كوپ وڭىرلەرىندە ەجەلدەن ساقتالعان. شاكارىمنىڭ ۇلى احاتتىڭ جازبالارىندا: «14 مارت - ەسكىشە 1 مارت. اكەي ايتتى: «بۇگىن ەسكىشە 1 مارت، قازاقشا جاڭا جىل، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى دەيدى. ال جاڭا جىلدىڭ بۇرىنعى اتى - ناۋرىز، بۇل فارسى ءتىلى. «جاڭا كۇن» دەگەن ءسوز. قوجا-مولدالار «ەسكى ادەتتى قالدىرامىز» دەپ، قۇربان، ورازا ايتتارىن «ۇلىس كۇنى» دەگىزىپ جىبەرگەن. ەسكى قازاقشا، ەسكى تۇرىكشە جاڭا جىل كۇنىنىڭ اتى - ۇلىس. جاڭا جىل باسىنىڭ ۇلىس ەكەنىنە مىناداي دالەل بار. «ۇلىس كۇنى قا­زان تولسا، ول جىلى اق مول بولار. ۇلى كىسىدەن باتا السا، سوندا ولجالى جول بولار» - دەپ جازادى...

وكىنىشكە قاراي، 1918 جىلدىڭ 24 قاڭتارىندا «باتىس ەۋروپا كۇنتىزبەسىنىڭ رەسەي مەملەكەتىنە ەنگىزىلۋى تۋرالى» ۆ.ي.لەنين قول قويعان دەك­رەت قابىلداندى. دەكرەتتە 1918 جىلدىڭ 31 قاڭتارى­نان كەيىنگى كۇن 1 اقپان ەمەس، 14 اقپان بولىپ ەسەپتەلىپ، حالقىمىزدىڭ كونە ءداستۇرىن ۇمىتتىرۋ ءۇشىن وتارشىل ۇكىمەت بار كۇش-قۋاتى مەن ءادىس-تاسىلدەرىن اياعان جوق. دەسە دە، ۇلتىمىزدىڭ التىن قازىنالارى تۇبiرiمەن قوپارىلعان اۋمالى-توكپەلi زاماندا دا قايسار قازاق ءوزىنىڭ كورىسۋ كۇنىن ءبارىبىر تۇبەگەيلى ۇمىتپادى.

ۇلىق ءداستۇر شەجىرەلى ماڭعىستاۋ تۇبەگىندە مىقتى ساقتالدى. مىسالى، ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ تاريحىن ۇزاق ۋاقىت بويى زەرتتەگەن ورىستىڭ عالىمى اندرەي استاۆەۆ قازاقتىڭ كورىسۋ ءداستۇرىنىڭ عىلىمي تۇعىرناماسىن انىقتاپ،“امال مەرەكەسىنىڭ تامىرى موڭعول مەن تۋۆالىق حالىقتاردا جاتىر” دەپ تە قۇيقىلجىتا جازىپتى.

14 ناۋرىز كۇنى كوكتەم كەلىپ، جاپىراقتار بۇرشىك اتىپ، كوكەك قۇسى قۇيقىلجىتا ءان سالادى. كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسۋى تويلانادى. شىعۋ توركىنى تەرەڭدە جاتقان ايتۋلى كۇن الاش بالاسىنا ەتەنە جاقىن.

امال مەرەكەسى - جاڭا ءومىر، جاڭا جىل، جاڭا كۇنمەن كورىسۋ دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. قىستىڭ ىزعارى كەتىپ، شۋاقتى كوكتەم باستالعان امال تاڭىنىڭ الدىندا ادامدار ءۇي ءىشىن جۋىپ، تازالاپ، اۋلانى رەتكە كەلتىرىپ قويادى. «بۇل كۇنى باسىمىزدان پايعامبار سيپايدى» دەگەن نانىم-سەنىم دە بولعاندىقتان، ءبىر كۇن بۇرىن كەشكىسىن ادامدار مىندەتتى تۇردە باستارىن جۋاپ، تازالانادى. جاڭا كيىمدەرىن ازىرلەيدى.

تاڭ سىبىرلەپ اتىسىمەن ءار وشاق ەرتە تۇرىپ، ەلەڭ-الاڭنان ەسىكتەرىن اشىپ قويىپ، كورىسە كەلگەن ادامدى قاباق شىتپاي كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇيمەن قارسى الىپ، مۇنتازداي تازا ۇيىندەگى مول داستارحانعا شاقىرادى. بۇل كۇنى كۇن شىققاندا ەسىگى ىشىنەن قۇلىپتاۋلى تۇرعان ءۇي بولمايدى، ەشكىم ۇيىقتاپ جاتپايدى.

تاريحىندا كوشپەلى عۇمىر كەشىپ، شەتى مەن شەگى جوق دالادا تارىداي شاشىلىپ، كيىز ۇيدە تۇرعان قازاق حالقى قار ەرىپ، جەر ءجىبي باستاعاندا تۋعان-تۋىس، جاقىن-جۇراعاتىن ىزدەپ، ۇسكىرىك ايازدى التى اي قىستان مال-جانىنىڭ امان-ەسەن شىققانىنا شۇكىرشىلىك قىلىپ، ءبىر-بىرىمەن كورىسكەن. ء«بىر جاسقا شىعۋىڭمەن!» دەگەن تىلەكتىڭ ارتىندا«قىستان امان شىعىپ، جاڭا جىلعا قادام باسۋىڭمەن!» دەگەن تىلەك-ءتاۋبا جاتىر.

ەڭ باستىسى، كورىسۋ - ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە امانداسىپ، جاقسىلىق تىلەيتىن قاۋىشۋ مەرەكەسى ءارى جاسى كىشىلەردىڭ ۇلكەندەرگە ىزەت كورسەتىپ، ءىلتيپات بىلدىرەتىن ءداستۇرلى سالتى. كورشى-قولاڭ، دوس-جاران، قۇربى-قۇرداس ءبىر-بىرىنە«قوسقان جاسىڭ قۇتتى بولسىن!»، «عۇمىرىڭ ۇزاق بولعاي!» دەگەن اقتايلاق نيەتىن ايتادى.

كورىسۋ كۇنى - ۇلكەن مەن كىشىنىڭ اراسىندا سىيلاستىق پەن سىپايىلىق ورناتاتىن يماندىلىققا نەگىز سالعان مەرەكە.

پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) حاديستەرىندە ءبىر-بىرىنە سالەم بەرگەن ەكى ادامعا دا ساۋاپ جازىلاتىنى، سونىڭ ىشىندە، ءبىرىنشى سالەم بەرگەن ادامعا كوبىرەك ساۋاپ تيەتىنى ايتىلادى. دەمەك، وسىناۋ وراسان ىزگىلىككە تولى كۇنى ەسكى وكپە-رەنىش كەشىرىلىپ، تاتۋلاسىپ-تابىسادى، ارازدىق ۇمىتىلادى. ەر ادامدار قۇشاقتاسىپ، ءتوس تۇيىستىرەدى; ايەلدەر بەتتەرىنەن ءسۇيىپ، كورىسەدى. ءوزارا مال-جانىنىڭ اماندىعىن سۇراسىپ، قىستان امان-ەسەن شىققاندىقتارىنا تاۋبە كەلتىرەدى. قازاقتىڭ ادەپتىلىك ءداستۇرى بويىنشا، تەك كەلىندەرگە اتالارىمەن جانە قايىن اعالارىمەن كورىسۋگە بولمايدى. اعايىن-تۋىس، قۇدا-جەكجات، دوس-قۇربى سىيلى ادامدارىنا جىبەك شاپان، كويلەك-جاۋلىق سىيعا تارتادى. جاستار اقساقالداردىڭ اق باتاسىن الۋعا اسىعادى. بۇل كۇنى ەشكىم ەشكىمگە رەنجىمەي، جايدارى جۇرەدى. كورىسكەن اعايىن ءبىر-ءبىرىنىڭ وتباسىنا، اعايىن-تۋىستارىنا اماندىق-ساۋلىق، قۇت-بەرەكە تىلەيدى. قارىزى بار كىسى وسى كۇنگە دەيىن بورىشىنان قۇتىلسا، قۇبا-قۇپ.

شاتتىق پەن قۋانىشقا، اق باتا مەن مولشىلىققا تولى مارە-سارە بۇل مەيرام قازاقتىڭ باۋىرمالدىعىنىڭ ءبىر كورىنىسى.

«جىل بويى بالالارىمىز توق، داستارحانىمىز مول بولىپ، ارامىزعا سىزات تۇسپەسىن» دەگەن اق نيەت جورالعىمەن مال سويىلىپ، قىستان قالعان ءسۇر قوسىلىپ، قازان تولتىرىلىپ ەت اسىلادى. مال سويماعاندار ساقتاپ قويعان شۇجىعى مەن ۇلپەرشەگىن سالىپ، قازان كوتەرەدى.

ۇلپەرشەك - مال جۇرەگىنىڭ سىرتىنداعى قاپشىعى. قازاق ۇلپەرشەكتىڭ ەكى جاعىنداعى قۇلاقشانى كەسىپ الىپ، قانى ابدەن سورعىعان جۇرەكتىڭ جىڭىشكەلەۋ جاعىن ءتىلىپ، ىشىنە ۇساقتاپ تۋرالعان ەت پەن ءىشماي تىعادى. سوسىن، تىلىنگەن جاعى مۇقيات تىگەدى دە، شۇجىق سياقتى ءدامدى تاعام دايىندايدى. قازانعا سالىپ ۇستىنە سۋ قۇيىپ، تۇز قوسىپ قايناتادى دا، سۋىعاسىن قيالاپ تۋراپ، تاباققا سالىپ، بەتىن كوك جۋامەن اسەمدەيدى.

«كوك قارعا كەلمەي كوكتەم شىقپايدى» دەيتىن امال كۇنى - سۇبە قابىرعاسىمەن تۇتاس ىشەككە تىعىلعان قازى، سوناۋ كۇزدىڭ باسىندا شىجعىرىپ شىنى ىدىسقا قۇيىپ ساقتاعان، ءتۇسى ساپ-سارى بوياۋداي قانىق سارى ماي - كورىسۋگە كەلگەندەردىڭ ءبىر سىباعاسى. كەيبىر ۇيلەر قازانعا ماي قاتىپ كۇرىش، جارماسىن سالىپ، جەتى ءتۇرلى ءدام قوسىپ، ناۋرىز كوجە اسىپ قويادى. تارى قايناتىلىپ، بيداي قۋىرىلىپ تالقان مەن جەنت جاسالادى. ءاربىر وتباسى جەتى شەلپەگىن ءپىسىرىپ، ءيىس شىعارىپ، باۋىرساعىن پىسىرەدى. ويتكەنى، سامارقاننىڭ كوكتاسى ەريتىن ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى - كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلەتىن ءبىزدىڭ تۇركى جۇرتىنىڭ ورتاق مەيرامى - جىل باسى، جاڭا جىلىمىز، ۇلتتىق مەرەكەمىز.

ء«تۇس بولىپ قالدى، ءۇش ءۇيدىڭ ەسىگىن اشۋعا ۇلگەرمەي قالاسىڭ» (ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ كەيبىرى 40 ءۇيدىڭ ەسىگىن اشۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى) - دەپ اسىعاتىنى دا بار.

ماڭعىستاۋلىق باۋارلارىمىز امال مەرەكەسىن وتپان تاۋىندا تويلايدى. اتالمىش مەيرام «وتپان تاۋ» تاريحي-مادەني كەشەنىندە وتەدى. ماڭعىستاۋدىڭ بيىك شوقىسى - وسى وتپان تاۋى - بالتىق تەڭىزى دەڭگەيىنەن 532 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان. تاۋدىڭ باسىندا اداي باتىرعا ارنالعان 37 مەترلىك ەسكەرتكىش ورناتىلعان. بوي كوتەرگەن ەكى ستەلادا اداي اتانىڭ (اداي رۋىنىڭ باباسى) ەكى ۇلىن (قۇدايبەكە مەن كەلىمبەردى) بەينەلەرى. ۇلى قانشىق قاسقىردىڭ ءمۇسىنى دە مەنمۇندالايدى. اڭىز بويىنشا، قاسقىر – بۇكىل تۇركى حالقى ءۇشىن كۇش پەن رۋحتىڭ ەركىندىگىنىڭ بەينەسى. ءبىر كەزدە وتپان تاۋى جاۋ شاپقاندا ەلگە بەلگى بەرەتىن بەكىنىس بولعان، ياعني، ونىڭ باسىندا جانعان وت قاتەر جايلى ەسكەرتەتىن. بۇگىنگى بەيبىت كۇنى ۇلىق تاۋدىڭ باسىندا امال مەرەسىن تويلاۋ كەزىندە عانا وت تۇتاتىلادى...

...قاسات قار ەرىپ، كوكتەمنىڭ ءيىسى بۇرقىراپ، شى­بىن-شىركەي، قۇرت-قۇمىرسقا، جان-جانۋار، تىرشىلىك اتاۋلى ۇيقىلارىنان ويانعان ساتتە قىس بويى ۇيقىدا جاتقان بالپاق ويانىپ، ءىنىنىڭ اۋزىنان دالاعا قارايدى. بالپاقتىڭ باسىن قىلتيتىپ ىنىنەن شىققانىن 14 ناۋرىزدا قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنىڭ قۇمداۋىت قىراتتارىندا كورۋگە بولادى. اتا-بالارىمىز: «پەندەنىڭ اۋزى - اققا، مالدىڭ اۋزى - كوككە ءتيدى» دەپ، ادامنىڭ - اداممەن، جىلدىڭ - جىلمەن كورىسەتىن كۇنىنىڭ ەرتەڭىن، ياكي، 15 ناۋرىزدى «قىس جۇلدىزى بiتiپ، جاز جۇلدىزى تۋدى» دەپ ايدارلاعان. سوندىقتان، كورىسۋ كۇنى - قازاقتى ىنتىماق-ۇيىمشىلدىققا، بەرەكە-بىرلىككە باستايتىن عيبراتتى ءداستۇر.

كورىسۋ كۇنىنىڭ نەگىزگى شارتتارى - ۇلكەندى سىيلاۋ، كىشىگە قامقورلىق، ءالسىزدى دەمەۋ، جارلىنى جارىلقاۋ - ىزگىلىكتىڭ باستاۋى. ءتوس قاعىستىرىپ، قول الىسۋ، ۇلكەندەردەن باتا الۋ، ادامدار اراسىنداعى سىيلاستىق، قاۋىشۋ – كورىسۋ كۇنىنىڭ كەيىنگى ۇرپاققا ساباق بولارلىق قاسيەتتەرى.

جىلدىڭ باسى - ءاز-ناۋرىز - امال كۇنىنەن كەيىن جىلىمىق ءساۋىر كىرگەندە بابىسەك شاقىرادى. ساpالا ءتۇستi, ۇزىن سيpاقتى، ايدارلى كوكەك تارىزدەس كىشكەنە قۇستىڭ نازىك ءۇنى جىلۋلىق پەن جاقسىلىقتىڭ بەلگىسىندەي اۋەزدى ەستىلەدى. ال، ءداپ امال كۇنى ناۋرىزدىڭ جۇمساق اقشاقارى جاۋسا، ەجەلگى جۇرتىمىز «جاڭا جىلدا جاقسىلىق كوپ بولادى», دەپ ۇمىتتەنگەن. ءيا، ءۇمىتىمىز ازايماسىن!

قاجىمۇقان عابدوللا

Abai.kz