1. IV. ۇرپاق تاربيەسى

«بالا تاربيەسى، ءسابي دۇنيەگە كەلەردەن ءجۇز جىل بۇرىن باستالادى» دەيدى اعىلشىن ماقالى. تاربيەنىڭ نەگىزى سول ۇلتتىڭ ءتىلى، تاريحى، ءداستۇرى، ءمورالى... مادەنيەتىندە. ون ۇرپاقتان كەيىنگىلەردىڭ نە كورەتىنىن بولجاي الاسىز با دەگەن سۇراققا شىعىس دانالىعى: “ۇرپاقتان – ۇرپاققا، اكەدەن – بالاعا نە قالىپ جاتقانىن ءدال بىلسەك، ونىنشى ەمەس، ءجۇزىنشى ۇرپاققا دا نە قالاتىنىن بولجاپ ءبىلۋ قيىن ەمەس” دەگەن. جالپى، تاربيە جوعارىداعى ەكى ۇستانىمعا نەگىزدەلگەن.

تاربيە مەن ءبىلىمنىڭ ماقساتى جاس ۇرپاققا بەرىلەتىن ءتالىم-تاربيەنىڭ ۇلتتىق بولمىسى مەن ماعىناسىندا جانە قازىرگى ۇرپاق ارتىندا قانداي ىزگىلىكتى ءىس قالدىراتىنىندا. ۇلتتىڭ بولاشاعى سوعان بايلانىستى. ۇلتتىق يدەيانىڭ دا نەگىزگى ماقساتىنىڭ ءبىرى وركەنيەتتى قوعامنىڭ نەگىزىن سالۋعا جول كورسەتىپ، ونى ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا جۇمىستانۋ بولىپ تابىلادى. ءۇيدىڭ مىقتىلىعى ىرگەسىن بەرىك قالاۋدان باستالاتىنى سياقتى، قوعامنىڭ بولاشاعى دا نەگىزگى ۇستانىمىنا بايلانىستى.

قازاقتا، «بالانى 15 جاسقا دەيىن قۇلداي قىلىپ ۇستا، ودان كەيىن دوسىڭداي بول...» دەگەن ماعىناداعى ۇستانىم بار. بالانىڭ ينتەللەكتىسى 15 جاستا تولىعىمەن قالىپتاسىپ بولادى ياعني ول بالا ءومىر بويى قۇل بولادى دەگەن ءسوز. ول قۇل اۋلەتىڭدى، ۇلتىڭدى قاي مۇراتقا جەتكىزەدى؟

سونىمەن قاتار، ءدىندى ۇستاناتىنداردىڭ كوپشىلىگى «قۇدايدىڭ قۇلى بولۋدى» وزدەرىنە دارەجە سانايدى. كىمگە قۇل بولىپ قالسا دا، ونىڭ اتى ادام ەمەس، - قۇل. حالقىمىز، «قۇم جينالىپ تاس بولماس، قۇل جينالىپ ەل بولماس» دەسە، قۇران كارىمدە، «نامازدى مىڭ رەت وقىعان مۇسىلماننان ۇيىقتاپ جاتقان عالىم ارتىق» دەپ، باسىبايلى قۇل بولعانداردى قۇدايدىڭ ءوزى جاقسى كورمەيتىنىن بىلدىرەدى. وندايلاردىڭ كوپشىلىگىنە قازاق ءتىلى، ەل مەن جەر ماسەلەلەرى جات بولعاندىقتان، ولاردىڭ وزدەرى دە بۇل ەلگە بوتەن.  ولاردان ەلگە، ۇلتقا دا، ۇرپاققا دا پايدا شامالى.

ال، مۋاز يبن دجابال رادياللاھۋ ءانھ ء(ابۋ نۋايم ءال-ءاسباحانيدىڭ ء«حۋليات ءال-ءاليا» كىتابىندا) يسلام ءدىنى مەن ءبىلىم تۋرالى بىلاي تولعانادى: ء«بىلىم الىڭدار، بىلىمگە ۇيرەنىڭدەر! شىندىعىندا ءبىلىم الۋ- بۇل اللانىڭ الدىنداعى قورقىنىش. ءبىلىم تالاپ قىلۋ – بۇل عيبادات-قۇلشىلىق. ءبىلىمدى قايتالاۋ-تاسبيح. ءبىلىم ىزدەنۋ-جيھاد. ءبىلىمى تايازداردى بىلىمگە ۇيرەتۋ-بۇل ساداقا. بىلىمگە لايىقتىلارعا ءبىلىم بەرۋ-بۇل اللاعا جاقىنداتار ساۋاپتى ءىس. سەبەبى، ءبىلىم حارام مەن حالالدى اجىراتىپ بەرۋشى. سەبەبى، ءبىلىم-جانناتقا بارار جولدىڭ شامشىراعى. ءبىلىم جالعىزدىقتا جان دوسىڭ. ءبىلىم جات جەردە جولداسىڭ، ساپارلاسىڭ. ءبىلىم باقىت پەن باقىتسىزدىقتىڭ نە ەكەنىن كورسەتۋشى. ءبىلىم جاۋعا قارسى قارۋ. اللاھ تاعالا ءبىلىم ارقىلى كەي حالىقتاردى ۇستەم ەتىپ، جاقسىلىقتا جەتەكشى، باسشى ەتىپ قويادى... پەرىشتەلەر ءبىلىم يەلەرىمەن دوس بولعىسى كەلىپ، ولارعا قاناتتارىن تيگىزەدى. ىلعالى دا، قۇرعاعى دا ولار ءۇشىن اللادان كەشىرىم سۇرايدى. ءتىپتى تەڭىزدەگى بالىق تا، قۇرلىقتاعى بارلىق جانۋارلار ولار ءۇشىن يستيعفار ايتادى. ويتكەنى، ءبىلىم –جۇرەكتى ناداندىقتان قۇتقارىپ، ءومىر بەرەتىن ءنار. ءبىلىم، كوز الدىڭا ساۋلە ءتۇسىرىپ، قاراڭعىلىقتى جويادى. ءبىلىم ارقىلى كىسى ادامداردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاقسىسىنا اينالادى. وسى دۇنيە مەن و دۇنيەدە بيىك دارەجەلەرگە جەتەدى. ءبىلىم تۋرالى ويلانۋ-ورازامەن تەڭ. ءبىلىمدى وقىپ زەرتتەۋ-تۇنگى تاھادجۋد نامازىمەن تەڭ. ءبىلىم ارقىلى اللانىڭ رۇقسات ەتكەنى مەن تيىم سالعانىن ۇيرەنەمىز. ءبىلىم-امالداردىڭ جەتەكشى يمامى. ال امالدار بىلىمگە ەرۋشى ءىزباسارلار. ءبىلىم تەك باقىتتىلارعا ءناسىپ بولادى. ودان تەك شىن باقىتسىزدار عانا ماقرۇم قالادى».

قازىرگى جاستاردىڭ ىشىندە ناماز وقىپ، مەشىتكە باراتىندار كوبەيدى. بىراق، سولاردىڭ كوپشىلىگى ەكسترەميستىك اعىمدى ۇستاناتىندار ەكەنى انىقتالۋدا. ولار اتا-بابامىز ۇستانعان حانيفا اعزامنىڭ ماسحابىن ۇستاناتىندار ەمەس، ەلدى ءجۇز جىلدىق سوعىسقا دايىنداپ جاتقاندار. سوڭعى كەزدە ەلدەگى ءارتۇرلى قارۋلى قاقتىعىستار مەن لاڭكەستىك ارەكەتتەر دە سولاردىڭ ىستەرى. قازاق، «اكەمدى العان قۇدايعا دا سەنبەيمىن» دەيدى. ءدىن تاڭداۋداعى بيلىكتىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ سالدارىنان ەلدە 3725 ءارتۇرلى سەكتالار، ونىڭ ىشىندە «ساتانادان...» باستاپ بارلىق ەكسترەميستىك سەكتالار رەسمي تىركەلدى. ونى، قازاقستاندى قۇرتۋ ءۇشىن قويىلعان بومبا دەپ قاراۋ كەرەك. ەندى ودان ەكى عاسىردان كەيىن دە قۇتىلا المايسىڭ! قوعامداعى، ونىڭ ىشىندە جاستار اراسىنداعى كۇردەلى ماسەلە - ول ءدىن تاڭداۋ. ءدىن ماسەلەسى زاڭمەن رەتتەلۋ كەرەك جانە جاستار دىنگە بارار الدىندا ۇلى ۇستاز ى. التىنساريننىڭ «مۇسىلماندىقتىڭ تۇتقاسى» ەڭبەگىمەن تانىسۋدى ۇسىنامىز.

قازاقتا ەڭ كوپ وقىلاتىن – ول اباي. بىراق، ونىڭ قارا سوزدەرىن (بۇدان ارمەن قس) تاڭداپ، بۇگىنگى ۋاقىتقا ساي ەمەس، «قازاقتىڭ مورالدىق دەڭگەيى ورىستىڭ مۇجىعىنان دا تومەن...» (2-ءشى قس), «قازاقتىڭ قازاقتان باسقا جاۋى جوق...»، ء«تىرى قازاقتىڭ سوزدەن امانى جوق، ولگەن قازاقتىڭ جامانى جوق...» (12-13 قس) سياقتى قازاقتى تابالاۋدىڭ حرەستوماتياسىنا اينالعان جەرلەرىن الىپ تاستاۋ كەرەك. وسى قارا سوزدەردىڭ ورىسشا اۋدارماسىن وقىعان ادام قازاقتان اسقان جەكسۇرىن حالىق بولماس دەگەن ويعا قالادى. وسىلاردى وقىعاننان كەيىن ۇلتجاندى ادامدا، «قازاققا ەس كىرگەندە، اباي ەسكىرەدى» دەگەن وي قالىپتاسادى.

گەتە، پۋشكين، چااداەۆتار دا ءوز ۇلتتارى تۋرالى ءارتۇرلى سىندار ايتتى. بىراق، بۇگىندە ولاردىڭ سىندارىن انايى ەمەس، مادەني جولمەن تۇسىندىرەدى. ارينە حالقىمىز ءۇشىن ابايدىڭ ورنى ەرەكشە بولار. بىراق، ءبىر ۇلى ادام، ءبىر كوسەم، نە ءبىر ەپوستى... دارىپتەپ، سوعان جابىسىپ قالعان قوعام، - ول ۇلتتىق سانا مەن مورال، ۇلتتىق فيلوسوفياسى، ونەرى مەن مادەنيەتى قالىپتاسىپ جەتىلگەن ۇلت ەمەس، ول انا ءتىلىن قورعاپ، ارىن ساقتاپ، نامىسى ءۇشىن كۇرەسۋگە قاۋقارسىز توبىر مەن حالىقتىڭ اراسىنداعى بودانداردىڭ قاۋىمى. بۇل جەردەگى ماسەلە ابايدا ەمەس، سونىڭ ۇلاعاتتى ويلارىن قوعامعا جەتكىزە الماي جاتقان ءتيىستى ۋنيۆەرسيتەتەر مەن عزي، مينيسترلىكتەردە.

بۇگىنگى جانە بولاشاقتاعى تاربيەنىڭ نەگىزگى مىندەتى – ول ەلىن، جەرىن، انا ءتىلىن، وتانىن، ۇلتىن سۇيەتىن ۇرپاق تاربيەلەۋ! بۇل ۇران ەمەس، قازاقتىڭ ۇلتتىق ۇستانىمى.

ءار قازاق وتباسىنان شىققان ۇل مەن قىزىن، ماحامبەتتىڭ:

...تەبىنگىنى تەرگە ءشىرىتىپ،

تەرلىگىن مايداي ەرىتىپ،

ات ۇستىندە كۇن كورىپ،

اشارشىلىق ءشول كورىپ.

نايزاسىنان قان تامىپ،

قاندى كوبىك تۇكىرىپ.

جولبارىسشا جورىتىپ،

بورىدەيىن جول جاتىپ،

جاۋىرىنىنا مۇز قاتىپ...

جۇرەتىن ەتىپ تاربيەلەگەندە عانا قازاقستان مەملەكەتىنىڭ مۇراتى ورىندالادى. بۇل، «ۇلى ارمان» جولىنداعى مودە، ەدىل (اتتيلا), بىلگە، كۇلتەگىن... شىڭعىسحان، كەرەي-جانىبەك، قاسىم، تاۋكە، ابىلقايىر، ابىلاي، كەنەسارىلار سالىپ، ۇرپاققا مۇرات ەتىپ كەتكەن سارا جول. ونداي تاربيە بولماي، بۇل جولدان اۋىتقىعان كەزدە، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ:

ەرلەر كەتىپ، ەركەك قالدى،

كولەڭكەدەن قورقاق قالدى...

دەگەنىندەي، بۇل ەلدىڭ يەسى «بوداننان تۋعان قۇلدار، نە قۇلدان تۋعان جەتەسىز ۇلدار» بولادى. ونداي جاعدايدا تۇزەلمەگەن بەسىك تابىتقا اينالىپ،ءتىلىڭ تارك بولىپ، جەرىڭ توناۋدا، ەلىڭ ەسسىز قالادى.

سوڭعى ون بەس جىلدا 2,5 ميلليونداي قازاق جاستارى انا ءتىلىن بىلمەي ءوستى. ونداعان مىڭ قانداسىمىز جات ءدىندى قابىلداپ كەتتى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى، وتپەلى كەزەڭدە ۇلت تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتە الماي وتىرعان قازاق سانىنىڭ وتە ازدىعى بولسا، تاعى ءبىر سەبەپ - تۋىستاس تۇركى حالىقتارىمەن اراداعى جان-جاقتى بايلانىستىڭ جوقتىعى جانە مەملەكەتتە تۇراقتى ۇستانىمنىڭ بولماۋى.

و.شپەنگلەر، يلين ت.ب. فيلوسوفتار، «بارلىق دانا تۇلعالار ادەبيەت، عىلىم، ونەردىڭ قاي سالاسىندا ەڭبەك ەتسە دە، ولار بەلگىلى ۇلتتىڭ اتىنان شىعادى» دەيدى. ال بىزدەر، وزدەرىن ءورىستىلدى ادەبيەت پەن ونەردىڭ وكىلدەرى ساناپ جۇرگەن قانى قازاقتاردى قاي ۇلتقا جاتقىزامىز؟! 

(جالعاسى بار)

جانۇزاق اكىم

Abai.kz