قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى،

ءتىل كوميتەتىنىڭ باسشىلارىنا اشىق حات

قۇرمەتتى ءتىل ماماندارى، ۇلتتىق انا  ءتىلىمىزدىڭ  مەملەكەتتىك  دارەجەگە يە  بولۋى – قۋانىشىمىز  بەن  جاۋاپكەرشىلىگىمىزدى  ارتتىرىپ  وتىرعانىن تۇسىنەمىز. سوعان   بايلانىستى ء ارتۇرلى   جۇمىس-شارالاردىڭ   جاسالىپ جاتقانىن دا بىلەمىز. بىتكەن ء  ىستىڭ ء مىنى  جوق  دەسەك تە، بىرەر  پىكىرىمىزدى قوعامدىق-ازاماتتىق پارىزىمىز دەپ ەسەپتەپ وتىرمىن.

سىزدەردىڭ تاپسىرمالارىڭىز بويىنشا  «ارۋنا»  باسپاسىنان /الماتى، 2010 ج./ شىققان «سوزدىك، سلوۆار»  مەنىڭ قولىما جاڭا عانا ءتيىپ وتىر. مۇندا: «پروگرامما»، «پروتسەنت»، «كلاسس» – دەگەن سوزدەر الىپ تاستالىنىپتى. بۇل  سوزدەر  70-80 جىلدارى تىلدىك قورىمىزعا ەنىپ، ءسىڭىسىپ، ۇيلەسىپ، بىرىگىپ، كىرىگىپ كەتكەن  سوزدەر  ەدى  عوي. ولار تىلدىك قازىنامىزدا تاريحي مۇراعات مۇلكى  بولىپ  كەتتى. بۇكىل  قازاق ءتىلىنىڭ جارتىسى شەت ەلدەن ەنگەن سوزدەر مەن تەرميندەر. سول تەرميندەردىڭ ورنىنا  تۇگەلدەي  قازاقتىڭ  ماعىناسى ءدال بايىرعى ء سوزىن تاۋىپ  قويامىز دەۋ مۇمكىن بە، مۇمكىن ەمەس؟!

جاماپ-جاسقاپ وسى ءۇش ءسوزدى اۋىستىرعانىمىزعا نازارلارىڭىزدى سالىڭىزدارشى؟

270-بەتتە «كلاسس» - ءى -1. سىنىپ; 2. دارەجە،  ماشينا   پرەدستاۆيتەلسكوگو كلاسسا; جوعارى دارەجەلى ماشينا. كلاسس - II -تاپ. كلاسسيفيتسيروۆات-سۇرىپتاۋ، توپتاۋ، توپتاستىرۋ; كلاسسيچەسكي – كلاسسيكالىق; كلاسسيچەسكايا   بوربا - كلاسسيكالىق كۇرەس. كلاسسنىي – 1. سىنىپ، سىنىپتاعى; 2. رازگ. تاماشا، وتە جاقسى - دەپ  جازىلعان. بۇل  اۋدارما - دالەلدەۋلەر  «سىنىپ» ء سوزىنىڭ  ماعىناسىن  «كلاسس» ء سوزىنىڭ ماعىناسىنا تەڭەستىرە  الماي تۇر. «كلاسس» (نە؟) - زات ەسىم. «سىنىپ» (قايتىپ؟)  سىندى ء  بىلدىرىپ   تۇرعان   ەتىستىكتىڭ   كوسەمشە ء تۇرى.  سىنىپ ء   سوزىنىڭ سينونيمدەرى: سىن، سىنىق، سىنىپ، جىك، بولىك، ارالىق، شەك، ارا جانە ت.ب. سىنىپتىڭ ءتۇپ نەگىزى – سىن. ءسوز تابىندا  زات ەسىم دەپ  قاراعاننان  گورى، بۇيرىق رايلى ەتىستىك ەكەنى  داۋسىز. كوسەمشەنىڭ  -ىپ، -ءىپ، -پ  جۇرناقتارىنىڭ  -ىپ  جۇرناعى جالعانىپ (قايتىپ؟) دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ، كوسەمشە بولىپ تۇر. كوسەمشە زاتتانبايدى.

مىسالى: كۇن سىنىپ، اسپان ايىقتى. اسپان قايتىپ ايىقتى؟ كۇن سىنىپ. كۇرەكتىڭ سابى سىنىپ، قۇر قول قالدىق. ءماپىش  شارىپقىزىنىڭ  «اي ساۋلەسى» كىتابىنان: «باسى سىنىپ كەتەردەي، قۇلاعىندا شۋىل.(202 بەت)

كوڭىل سىنىپ قالادى جابىرقاسام،

سۋىق تارتىپ تۇنەرىپ جارىق عالام. (128 بەت)

ءتىل تاپقانعا ءار ورتا – تۇنىق مەكەن،

ۇيرەنە الماي مەن ءجۇرمىن سىنىپ شەكەم.

مەن، اسىلى، كۇنىمنەن بۇرىن، ءسىرا.

بەيىمدەلە الماۋدان قۇرىپ كەتەم.

                                                   (ف.وڭعارسىنوۆا //سارىارقا سامالى 11.11.12 ج)

نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ «ارابشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىگىندە: «الماتى. مەكتەپ» 1989 جىل. بىلاي تۇسىنىك بەرىلگەن: سىن-سيپات، سىن-سىپات، سىنىف، سىنا. (247-265 ب. 2ت.)

ءرۋشدى سىنىف (ارابشا) 5-7 كلاستار كولەمىن وقۋ دەڭگەيى، يعدادي سىنىف 8-9-10 كلاستار شاماسىنداعى وقۋ ءتۇرى دەگەندى بىلدىرگەن، ياعني ءبىلىم بولىكتەرىنىڭ ارا جىگىن  كورسەتكەن  جانە ونى   «سىنىف»  دەپ  كورسەتكەن، ءبىر ءارىپتىڭ، ءبىر دىبىستىڭ  قانداي  وزگەرىسكە  ۇشىراتاتىنىن  دا  ۇمىتپاۋىمىز  كەرەك.

اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىن انا تىلىندەي مەڭگەرگەن ىبىراي، اباي، ءماجھۇر ءجۇسىپ، شاكارىم  جازىپ  كەتەر  ەدى  عوي.

كلاسس  [لات.classis  رازرياد] - گرۋپپا  ۋچاششيحسيا ۆ  ناچالنوي، ۆ  سرەدنەي شكولە، پودبيراەمىح  سووتۆەتستۆەننو پو ۆوزراستۋ ي پوزنانيام. رەسمي تىلىمىزدە ايقىن ايتىلىپ وتىرعان  وسى انىقتامادان ارتىق بار ما، جوق!

قاراپايىم ءادىس – ەكى سويلەمدى قاتار جازىپ، كەزەك-كەزەك وقيىقشى. قايسىسىندا ءومىر تىرشىلىك بار؟

5 - كلاسس تۇر، 6 - كلاسس كەتتى، 7 - كلاسس قالدى.

5 - سىنىپ تۇر، 6 - سىنىپ كەتتى، 7 - سىنىپ قالدى.

بىرىنشىدە ءومىر، تىرشىلىك، ادام ارەكەتى بولسا، ەكىنشىدە جاپپاي  قيراۋ، جايىلۋ. تەك داۋىس  ەكپىنىنىڭ  كۇشىمەن عانا بالاما ۇعىمعا كەلەسىڭ.

3 - بەتتە پروگرامما – باعدارلاما  دەلىنگەن.

«قىلي ادام ەكى كىسىنى  الدايدى  دەگەندەي»،  «پروگرامما» - دۇرىس وي، تۋرا قاراسا، «باعدارلاما» – بۇيرىق  رايلى  بولىمسىز  ەتىستىك - باعدارلاماي  اداسىپ، ايدالاعا  قارايدى. «بايقاما، پايىمداما، الدى-ارتىڭا  قاراما، بەتالدى جۇرە بەر»  دەپ تۇرعان سوڭ، ەندى  قايتسىن؟        ەكەۋى  ەكى  تۇلىك ءسوز، قالاي ءبىرىنىڭ  قىزمەتىن  ءبىرى ءمىنسىز اتقارا  الادى؟ وسى قاتەلىكتەردى اۆتورلار: بايان، ەلۆيرا، گۇلباحيرا  بىلمەيدى  ەمەس، بىلەدى. بىراق، ءبىر مىقتىلاردىڭ بۇيرىعى  سولاي  بولىپ  تۇر عوي. بىرىڭعاي  قازاق سوزىنە كوشىپ، ورىس  سوزدەرىن  قۇرتۋ. بۇل  ورىس  ءسوزى  ەمەس. لاتىن  ءسوزى – تەرمين. كەڭەس ۇكىمەتى   قۇرىلعاننان   بەرى  بارلىق  ىستە، ءبىرىنشى   كەزەكتە قولدانىلىپ، بۇلتالاقسىز ء ىس-جۇزەگە  اسىرىلىپ  وتىرعان   ءسوز.

اۆتورلار  بىلاي  جازىپتى:

52-بەتتە: باعدار ءى - 1. ناپراۆلەنيە، كۋرس، وريەنتاتسيا، وريەنتير;

2. پەرەناپراۆلەنيە (رازۆيتيە چەگو-ليبو);

ءىى – ۋكراشەنيە (نا سەرەبرە).

باعدارلا 1. دات ناپراۆلەنيە، ۋكازات كۋرس، وريەنتيروۆات نا چتو-ليبو;

2. نابليۋدات، سلەديت زا ناپراۆلەنيەم (رازۆيتيە چەگو-ليبو).

باعدارلاما – پروگرامما.

مىنە، كەرەمەت! باعىت-باعدارىمىز مۇلدە باسقا دۇنيەگە اينالىپ كەتە باردى. نەگىزسىز، زاڭسىز وزگەرىس. باعدارلاما جوعارىداعى تارتىپپەن اۋدارىلعاندا «نە نابليۋدات»، «نە سلەديت زا ناپراۆلەنيەم» بولار ەدى. بۇل قانداي زاڭ؟ «كۇشتىنىڭ ارتى ديىرمەن تارتادى؟» دەگەن وسى!

بۇيرىق رايلى بولىمسىز ەتىستىكتىڭ ءتۇرى سۋبستانتيۆتەنۋى – زاتتانۋى دەگەن بولادى. «نە؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ، اتاۋ تۇلعادا تۇرادى. بۇل جەردە ونداي وزگەرىس جوق.

مىسالى: كور+مە، باياندا+ما، تاپسىر+ما، قاپسىر+ما، قايىر+ما، بۇر+مە، ۇيىر+مە، ايالدا+ما – بۇل سوزدەر نە دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ، كورمە، بايانداما، تاپسىرما، قاپسىرما (ايەلدەر قامزولىنىڭ ءوڭىرىن بەكىتەتىن قىسقىش سارتانا), قايىرما ء(اننىڭ قايتالاناتىن بولىگى), بۇرمە (اق كويلەگىم بۇرمەلى), ۇيىرمە، ايالداما ماعىنالارىن بەرىپ تۇر. ەگەر قيىر شەگى كورىنبەيتىن تەڭىزگە الىپ جارىق شام قويىلسا، مىنە، سونى باعدارلاما دەۋگە بولار. بىراق ونى «ماياك» دەيدى عوي. بولىمسىز ەتىستىكتىڭ ءبارى بىردەي زاتتانا بەرمەيدى. مىسالى: جولا+ما، ساندال+ما، جارالا+ما، جاۋلا+ما. بۇلار زاتتانىپ تۇرعان جوق. سۇراۋى «نە؟» ەمەس، «قايت پە؟».

بۇل جۇمىس، قىلىق – ۇيات، تەرەڭدەتسە – قىلمىس.

پروگرامما [گر. programma, وبياۆلەنيە، پرەدپيسانيە; 1. پلان نامەچەننوي دەياتەلنوستي]

ايدان انىق ايتىلىپ تۇرعان دۇنيەنى بۇلدىراتىپ، بۇرمالاپ، تۇسىنىكسىز ەتىپ، نەگە قاتەلىككە ۇرىندىرامىز؟ ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداپ، باسقالاردى نەگە اداستىرامىز؟ كەيبىر بىلگىشتەر كوممۋنيستىك پارتيانىڭ كوسەمدەرى لەنين مەن ستالين سويلەگەن ءسوز. «وعان جولاماۋ كەرەك» - دەپ اپاتتان ساقتاندىرادى. (قالاي كۇلمەيسىڭ)

349-بەتتە پروتسەنت – پايىز دەپ، ال 151-بەتتە پايىز – پروتسەنت دەلىنگەن. وسىلاي اۋدارعاندا اۆتورلاردىڭ قانداي دالەلدەرى بار؟ كىم بولسا دا ءبىر نەگىزگە سۇيەنۋى كەرەك قوي.

مىسالى: الماتى «داين – پرەسس» 2008 جىلعى «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىنىڭ 665 بەتىندە «پايىز» - پايىز تاپتى، تاعات ەتتى دەلىنگەن. 100 بەتتە «بايىز» - بايىز تاپپادى، دەگبىرى قاشتى، سابىرى كەتتى دەپ تۇسىندىرىلگەن. بۇل سوزدەر كەشە مەن بۇگىن اسپاننان تۇسكەن، اۋىپ كەلگەن نەمەسە جەردەن شىققان ءسوز ەمەس، قازاقتىڭ اتام زاماننان بەرى قولدانىپ كەلە جاتقان سوزدەرى. وسى پايىز ءسوزىن جەردەن جەتى قويان تاپقانداي 680 بەتتە موينىڭدى بۇرىلتپاي پروتسەنت، پايىز دەپ قوسارلاندىرىپ جازىپ، پروتسەنتتىڭ انىقتاماسىن بەرگەن. جازعان اۆتور ەمەس، سۋىق قولدىڭ ءىسى ەكەنى كورىنىپ تۇر.

ن.د. وڭباسىنوۆتىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە: فايدۋن،  پايىز – 1. تاسىپ تولۋ، كەمەرىنەن شىعۋ، مولشىلىق; 2. جومارتتىق، مىرزالىق، قولى اشىقتىق، يگىلىك، قايىرىمدىلىق (قۇدايدان), اۋىس، كوركەمدىك، اسىمدىلىك.

«جەل دەگەنىن تەك بىراق،

ويعا – قىرعا شاپقىلاپ،

پايىز تاپپاس اۋا عوي. (م. الىمباەۆ)

ءادىلىم ايتساق، وسى كىتاپ جاريالانعاننان كەيىن ەرمۇقان بەكماقانۇلى ءبىر جىل ما، ءبىر اي جازۋ ستولىندا پايىزداپ وتىرىپ، قالىپتى جاعدايدا جۇمىس ىستەي العان جوق.

(مەدەۋ سارسەكە. «قانىش ەلى» كىتابىنان، 104-105 بب.)

ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەەۆ شىعارماشىلىعىندا «ىشقىشباپ ساپارى» ولەڭىندە:

قارايدى بازار بارعان قالتاسىنا،

سۇيسىنەر توعاي بارعان بالتاسىنا.

وتىردىق ءبىراز كىرىپ پايىز الىپ،

جار سالعان يشانداردىڭ القاسىنا ء(ى ت. 112 بەت)

پىرلەردەن زات ەدىڭىز تيگەن نازار،

تاماشا جۇرگەن جەرىڭ بولعان بازار.

قاسيەت عارىپلىكتەن پايىز تاۋىپ،

تابيب بولدىڭ داۋاسىز دەرتتى جازار.

بۇيرىقتى تۇز، نەسىبە ادامدى ايدار،

بارادى كۇن-كۇن ءوتىپ جىل مەن ايلار.

تابىلار بارساڭ پايدا ىزدەگەنمەن،

پايىز اباد، پاتيح ابادتاي ءشارىپ جايلار.

ء(ماشھۇر ءجۇسىپ ءىى توم، 34 بەت)

ءماشھۇر ءجۇسىپ (1858-1931) ەرتە تۋىپ، ەرتە ولسە دە، مۇزافار الىمباەۆ، مەدەۋ سارسەكەلەر ءتىرى عوي. سولاردىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ، اۋىزدارىنان ءسوزىن بارىمتالاپ الىپ، ساۋداعا سالامىز با؟ ۇيات قوي! كاسىپكە اينالدىرىپ، پايدا تابامىز با؟

قۇرمەتتى باسشى، ءتىل ماماندارى، وسى مەن ايتىپ وتىرعان جايدى ەلدىڭ ءبارى بىلەدى، «ايتىپ جامان اتتى» بولعىسى كەلمەيدى. «ايتقانمەن تىڭداپ جاتقان ەشكىم جوق، كۇل بولماساڭ، ءبۇل بول، ولمەسەڭ ورەم قاپ!» - دەپ، تەرىس اينالادى.

مەن 86 جاستامىن. ونەرىم تاسىپ، فيلولوگيا عىلىمىنان كانديداتتىق قورعايىن دەپ وتىرعان جوقپىن. دۇرىس تۇسىنىڭىزدەر! بولاشاق ۇرپاقتى اقىماق قىلىپ، الداۋدىڭ وبالىنان قورقامىن، ارىمنان ۇيالامىن. ەرتەڭ ەسەيىپ، اقىل توقتاتىپ، كوزدەرى جەتكەندە، ءبىزدى وقىتقان ۇستازدارىمىز قانداي قاراڭعى بولعان، وزدەرى تۇك تۇسىنبەيتىن نادان بولىپتى عوي دەمەسىن دەگەندىك.

جاس ۇرپاقتىڭ وبال-ساۋابى مۇعالىمدەردىڭ موينىنداعى پارىز. 43 جىل مۇعالىمدىك ءومىرىمنىڭ 36 جىلىن مەكتەپ ديرەكتورى بولىپ ەڭبەك ىستەگەندە، بارلىق تىلەگىمىز جاسۇرپاق تىلەۋىنە اۋىسىپ كەتى عوي. سوندىقتان سىزدەردىڭ مازالارىڭىزدى العانىما كەشىرىم سۇرايمىن.

زەكەباي سولتانباەۆ، پاۆلودار وبلىسى، باياناۋىل اۋدانى، قۇندىكول وكرۋگى، ەگىندىبۇلاق اۋىلى

Abai.kz