«شال» جايلى بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ بىلەتىنى:

1. «شال» (كاز. شال، رۋس. ستاريك);

2. شال مەن كەمپىر (اۋىز ەكى اڭگىمە دە جانە ەرتەگىلەردە «باياعى دا ءبىر كەمپىر مەن شال بولىپتى» دەپ باستالاتىن ەرتەگىنى بارىمىزدە وقىعان بولارمىز);

3. «شال مەن تەڭىز» (رومان ەرنەست حەمينگۋەي);

 5. ەرمەك تۇرسىنوۆتىڭ «شال» اتتى ءفيلمى;

6. «شال» اقىن. اقىن تىلەۋكە قۇلەكەۇلىنىڭ لاقاپ اتى;

 7. «شال» - توپونوميكالىق اتاۋ;

8. «شال» - بۇيرىق راي (اياقتان شال);

9. «شال» - قاريالار جايلى ءار ءتۇرلى كەمسىتۋلەر مەن جاعىمسىز انەكدوتتارعا ارقاۋ بولعان جاعىمسىز «كەيىپكەر»;

10. «شال» – شايتاننىڭ اتى.

تولىعىراق تارقاتار بولساق:

 «قازاقستاننىڭ شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى سەمەي قالاسىندا «كەمپىر» تاۋى بار بولسا، جامبىل وبلىسىنداعى تۇرار رىسقۇلوۆ اۋدانى مەن قىرعىزستاننىڭ شەكاراسىندا «شال» تاۋى بار. قىرعىز الاتاۋىنىڭ باتىسىندا ورنالاسقان. وسى تاۋ بوكتەرىنەن شالسۋ وزەنى باستاۋ الادى.

سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا «شال اقىن» اۋدانى بار. ورتالىعى سەرگەەۆكا دەپ اتالادى. 25 جىل بويى قازاقشا اتاۋىن قايتارا الماعان بولىپ تۇر.

 «نايمان وكىرەش شال. شەجىرەلەردىڭ ارتۇرلىلىگىنە وراي «وكىرەش شال»  كەيدە -توقپان دەگەن كىسىنىڭ لاقابى. كەيدە، توقپان-وكىرەش شالدىڭ ۇلى. ءوز زامانىندا وكىرەش شالدى - «اقمىرزا»، «اقسوفى» دەپ تە اتاپتى. قالاي دەپ اتاسا دا سول شەجىرەدەگى «وكىرەش شال» قازىر ەڭ كەمى ءۇش ميلليونعا جۋىق نايماننىڭ ۇلى بابالارى، نايماننىڭ «وكىرەش شال» تارماعىنىڭ باستاۋى» (كامال ابدراحمانوۆ NaimanKZ  گازەتى (http://yvision.kz/post/48555().

«شال اقىن»، تىلەۋكە قۇلەكەۇلى (1748-1819) حالىق اقىنى، ابىلاي حاننىڭ زامانداسى.

(گازەتتەن (http://www.inform.kz/kz/shal-akyn_a2192486).

چال (يا، اۋەلى دە وسىلاي ايتىلعان) — ءوزىمىزدىڭ ءتول تۇركى ءسوزىمىز. باستاپقى ماعىناسى — سۇر; اق (شاشقا قاتىستى). شاشىنا اق تۇسكەن ادامدى چال دەگەن («كەرەكينفو» گازەتىنەن http://kerekinfo.kz/blog/16821.html). قوسارىم، قازاقتىڭ ءتول الىپ بيىندە (الىپپەسىندە)  «چ» دەگەن تاڭبا جوق. بۇل ءبىزدىڭ تىلىمىزگە ورىس وتارشىلدىعىمەن بىرگە ەنگەن كىرمە تاڭبا.

«قاۋساعان كىم-كىمگەدە قارا شالمىن.

كەمپىرىم كوڭىلىمە جارا سالدىڭ.

وكپەلەپ تەرىس قاراپ وتىرساڭدا،

مەن ساعان جاڭبىر جاۋسا قاراسارمىن!» ء(ى.قاجىمۇقان «شال»).

دەرەككوزى: https://www.zharar.com/kz/olen/1844-shal.html#read قوسارىم: شال مەن كەمپىر دەگەن ءسوزدى ەكەۋى بىرىنە-ءبىرى ايتسا عانا جاراسىمدى بولىپ تۇر. سەبەبى، بۇل كەمپىرىنىڭ شالىنا «سەن دۇرىس قارتايمادىڭ، اقساقالدى ابىز اتا بولا المادىڭ» دەگەن سىني قالجىڭى بولسا، شالى دا ودان قالىسپاي سەندە ءپىر (ۇستاز) بولا الماي، ءبىر قايناۋىڭ كەم بولىپ «كەم ءپىر» بولىپ قارتايدىڭ دەگەنى بولىپ شىعادى. ەكەۋىنىكىن دە ءبىرىن-ءبىرى ادامي قاسيەتتىڭ ەڭ بيىك شىڭىنان كورۋ ءۇشىن ايتىلعان سىني ءسوزى دەسە ادەمى جاراسىپ تۇرعان جوق پا؟

بىراق، بۇل ءسوزدى جاستارىمىز ايتسا ۇلكەندى مەنسىنبەگەن قورلاۋ ءسوز بولىپ شىعادى.

پۋشكيننىڭ «بالىقشى مەن بالىعىن» اۋدارعان ا.بايتۇرسىنوۆ سول ەرتەگىنى قازاقشالاعاندا ونداعى ەرلى-زايىپتى قارتتاردى بىلاي اتايدى:

«تەڭىزدىڭ جاعاسىندا كەمپىر مەن شال،

تۇرىپتى وتىز ءۇش جىل ناق دالمە-ءدال».

«قارا تاۋدا قارا شال» رومانى. (باياحمەت جۇمابايۇلى).

كەمپىر-شال شۋاق ىزدەپ، بالا شۋلار،

مال مازاتسىپ، قۋانىپ، اۋناپ-قۋناپ (اباي).

«كارىلىك، شال دەگەن – ءبىر، ات قىلعانداي،

 ايناداي اقىلىڭدى تات قىلعانداي» (شاكارىم).

 «زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بولىپ شال» (ماقال).

 «زامانىڭ شابۋىلشى بولسا، قورعاۋشى بولىپ شال» (جاس الاش №2 (16084) 12 قاڭتار، سەيسەنبى 2016 جىل).

"راببىڭ ءۇشىن قۇربان شال!" اكتسياسىنا قاتىس! - Muslim.kz.

سوڭعى ءۇش عاسىرعا جۋىق باسىندا پاتشالىق رەسەيگە، كەيىننەن كەڭەستىك قىزىل ۇكىمەتكە بودان بولعان جىلدارى ەل اراسىندا قاريالارىمىزدى «شال» دەپ اتاۋ  داستۇرىمىزگە مىقتاپ  ەنگەن. سەبەبى، بوداندىق پەن قىزىل ۇكىمەتتىڭ سۇمپايى ساياساتى اۋزى دۋالى قاريالارىمىزدى جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراتىپ (الاشورداشىلار), ءتىرى قالعاندارىن شالعا اينالدىرىپ جىبەردى.  ولاردىڭ تۇجىرىمىندا «شال» دەگەن ءسوز  «اتا»، «اقساقال»، «قاريا»، «قارت» دەگەن سوزدەرگە تەڭ سىيلى سوزدەر ساپىنداعى اتاۋ دەگەن پىكىرلەر بەرىك ورناعان. بىراق، بۇل تۇجىرىم شىندىققا ەش جاناسپايدى.

«التىعا دەيىن بالا ەركە، الپىستان كەيىن شال ەركە». بۇل ماقالدا شالدىڭ  دەڭگەيى اقىلى تولىسپاعان بالاعا تەڭەلىپ تۇر.

اتام قازاقتىڭ اۋزىنان تاستامايتىن «بالا-شاعا» دەيتىن ءسوزى بار. بالامىز ءسىرا، اتا دا ەمەس، اعا دا ەمەس – كادىمگى بالا. ال شاعامىز شال اعا، ياعني جاسارىن جاساپ، اسارىن اساسا دا اتا بولۋعا جەتە الماعان ادام دەگەن ماعىنا بەرىپ، بالادان كەيىن اتالىپ، دارەجەسى بالادان دا تومەن بولىپ تۇر.

شال ءسوزىنىڭ تۇپكى ماعىناسى «تۇنگى توسەككە جاراماي قالعان ەر ادام» دەگەن ءسوز (گازەتتەن «الاش ايناسى»).

«رەداكتسيامىزعا شاقىرا سالىپ ەدىك، ەبەلەكتەپ كەلە قالدى شال. ىشىندەگىسىن كۇبىدەگى ايرانداي اقتارا سالدى شال. پايعامبار جاسىنان اسسا دا، بالا سياقتى شال. بەتىندەگى ءاجىمى جاراسىپ تۇرعان شال… ءبىرتۇرلى جۇرەگىمىزدى زىرق ەتكىزدى… قايران ءبىزدىڭ شال…» (جازعان: ZHASORKEN.KZ · قاڭتار 14, 2013 جىل).

«شال» ءسوزى بۇل جەردە جاس ادامنىڭ جاس ۇلكەنگە قۇرمەتىنىڭ جوق ەكەندىگىنەن ايقىن حابار بەرىپ، جاسى كەلگەن قارياعا مەنسىنبەۋشىلىك، كەلەكە، كەلەمەج تۇرعىسىندا قولدانىلعان. بۇل جەردە پالەنشە دەگەن اعامىز، نەمەسە اتامىز كەلدى دەسە وتە جاراسىمدى بولار ەدى.

«شالدارىمىز نەگە سونشاما جاعىمپاز بولىپ كەتكەن» (گازەتتەن). شىنىندا دا، جاعىمپازدىق ۇلكەن كىسىلەر ءۇشىن اسا جاعىمسىز قاسيەت. ەلدىڭ ارىن ارلاپ، جوعىن جوقتايتىن اقساقالدى اتا، ابىز قاريا بولسا «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق» دەپ، حاننىڭ الدىندا دا، قارانىڭ الدىندا دا ارقاشاندا ءسوزدىڭ ءادىلىن (اقيقاتىن) ايتار ەدى. ەل-جۇرتقا ايقىن كورىنىپ تۇرعان جاعىمپازدىق ءبىر اۋىز ءسوزدىڭ ءوزى قاريانى ءاپ-ساتتە شالعا اينالدىرىپ جىبەرەدى. دەمەك، ءاربىر قازاق بالاسى ءۇشىن اتا، اقساقال، قاريا، ابىز اتانىپ ادەمى قارتايا بىلۋدەن اسقان ەرلىك تە، باقىت تا جوق.

«شال - شايتاننىڭ اتى» دەگەنىمىزدە، شايتان مەن شال «شا» دەگەن ءبىر تۇبىردەن باستالىپ، شال بولىپ قارتايعان ادامنىڭ شايتان سياقتى، ەلدى ازدىرعاننان باسقا ەلىنە، ۇرپاعىنا ەش پايداسى جوق تەك قانا «اس ءىشىپ اياق بوساتار» ءتىرى جان يەسى  دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر.  الجىعان شال ماڭگى ولمەيتىن ەلدى ازدىرۋشى شايتانمەن تەڭەستىرىلىپ وتىر. جارايسىڭدار، اتالارىم! دانالىق دەپ وسىنى ايت. قازاق تا وسىعان وراي «جىن-شايتان» دەپ قوسارلانىپ ايتىلاتىن ءسوز تىركەسى بار. جىننىڭ ءتۇبىرى «ىن»، ارى قاراي قىن، قىناپ، ياعني ايەل ادام دەگەندى بىلدىرەدى. دەمەك، شايتاننىڭ تەگى ايەل. جىن-پەرى دەلىنەتىنى دە وسىدان. مىنە ءبىز بۇل ءسوز تىركەستەرىنەن «شالدىڭ» جاسىنا جەتپەي ەلى، رۋى تۇگىلى وتباسىنا دا قادىرى جوق، ايەلى مەن بالاسىنىڭ اۋزىنا قاراعان «بيشارا» ادام دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر. قازاقتىڭ «ازعىن» دەگەن ءسوزى دە وسى ماعىنا دا قولدانىلادى. ماعىناسى، ەشقاشان ەكى سويلەمەي، ءبىر اۋىز سوزگە توقتايتىن  قازاق بالاسىنىڭ ساناسى ازىپ، ۋادەسىندە تۇرا المايتىن، كوپ ءسوزدى ايەلگە اينالعانى دەگەندى  بىلدىرەدى. بۇگىنگى تەاتر ساحناسىنان كۇندە كورەتىن، ايەلدىڭ كەيپىنە ەنگەن (ايەلدىڭ كيىمىن كيىپ ايەلدىڭ ءرولىن سومدايتىن), قۇلاعىنا سىرعا سالىپ، باسىنا ورامال تارتقان، جىنىسىن الماستىرعان ەركەكتەرىمىز  بەن «قازاقتىڭ ءبىر اۋىز سوزگە توقتايتىن ءمارت مىنەزىن» تارك ەتىپ، بيلىكتە ءجۇرىپ، ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە كوزىڭدى باقىرايتىپ قويىپ وتىرىك ايتاتىندار وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق. «ەردىڭ ەكى سويلەگەنى ولگەنى» (ماقال).

«ەرتە، ەرتە، ەرتە دە، قاڭباق شال دەگەن شال بولىپتى. مال مەن باسقا زار بولىپتى. كەدەيلىكتەن شىقپاپتى. ول اۋ سالىپ، بالىق ۇستاپ، تاماق اسىراپتى. جەل سوقسا، شال دومالاپ جونەلەدى ەكەن. سودان وعان قاڭباق شال دەپ ات قويىلعان ەكەن» دەگەن ەرتەگىدەن «شال» دەگەن ۇعىمنىڭ الەۋمەتتىك دارەجەسىنىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن ايقىن كورەمىز. ەگەر دە «شال» دەگەن ءسوزدىڭ دارەجەسى اتا، اقساقال، قاريامەن تەڭ بولاتىن بولسا، وندا ءبىز ولارعا دا «ۇشارىن جەل، قونارىن ساي» بىلەتىن «قاڭباقتى» قوساقتاپ قاڭباق اتا، قاڭباق اقساقال، قاڭباق قاريا دەگەن بولار ەدىك. دەمەك، شال دەگەن ۇعىمدى اتا، نەمەسە قاريامەن ءبىر دەڭگەيدە دەپ ايتۋعا  تىپتەن دە كەلمەيدى.

شال دەگەن ءسوزدى  اتا، اقساقال، قاريا، ابىز، قارت («قارتتارىم امان ساۋ ءجۇرشى!») دەگەن اسا قۇرمەتتى اتاۋلارمەن قاتار قولدانىلاتىن جاقسى ءسوز دەپ قانشالىقتى اقتاپ العىمىز كەلسە دە، ەل اراسىندا ءجيى كەزدەسەتىن «الجىعان شال»، «ساڭىراۋ شال»، «وسىراق شال»، «اقساق شال»، «توقساق شال»، «سوقىر شال»، «قىڭىر شال»، «قيسىق شال»، «مالشى شال»، «جالشى شال»، «جاعىمپاز شال»، «قايىرشى شال»، «قاجىعان شال»، «جۇتىر شال»، «سۇم شال»، «قۋ شال»، «جالماۋىز شال»، «جاسىنا جەتپەي قارتايعان شال»، «شال-شالشىق»، «شال-شاۋقان»، «شال-شاپىر» دەگەن سوزدەر شال مەن قاريانىڭ اراجىگىنىڭ قانشالىقتى الىس ەكەندىگىن ايقىن كورسەتىپ تۇرعان جوق پا؟! وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، بۇكىل جاعىمسىز سيپاتتاعى سوزدەردىڭ ءبارى تەك قانا «شالعا» قوساقتالىپ تۇر.

 تاريح تاعلىمى: ءسوزدىڭ پارقىن بىلمەي وزىنەن ۇلكەندەرگە «شال» دەپ سويلەتىندەر وسى اتاۋلاردىڭ بارىنە ابدەن ىلايىق بولادى.

بىردە مارقۇم اكەم ءبىر جەرگە بارۋ ءۇشىن اتىنا ءمىنىپ جاتىرعان بولاتىن. قاسىمىزعا  جاسى  وتىزدار شاماسىنداعى ءبىر كىسى  كەلىپ اماندىق جوق، ساۋلىق جوق «شال! سەن مىنانى بىلەسىڭ بە؟» سويلەي جونەلدى. ول كىسىنىڭ مىنا ءسوزىن ەرسى كورىپ، اكەمنىڭ بەتىنە قاراسام، اكەمنىڭ ءتۇرى ءورت سوندىرگەندەي بولىپ تۇتىگىپ كەتىپتى. مەنىڭ جاۋابىمدى ەستىگىڭ كەلسە «جاقىندا بەرى» دەدى.  الگى جىگىت اكەمنىڭ قاسىنا كەلگەندە اكەمنىڭ قامشىسى، الگىنىڭ جاۋرىنىن دا «ويناي» جونەلدى. جاۋىرىنان «تاسپا تىلىنگەن» الگى جىگىت «اتا مۇنىڭىز نە؟»، «مەنىڭ سىزگە نە جازىعىم بار ەدى؟ دەپ شىر-پىرى شىعىپ بەزىلدەگەندە  بارىپ، اكەمنىڭ قولىنداعى قامشى «ويناۋىن» توقتاتتى. سونداعى اكەمنىڭ الگى جىگىتكە ايتقانى، «كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟ دەپ سۇراپ الدى دا،  بۇدان بىلاي، بىرىنشىدەن، وزىڭنەن جاسى ۇلكەن ادامعا سالەم بەرەتىن بول. ەكىنشىدەن، ەشكىمگە «شال» دەپ ايتپايتىن بول. «شال-شايتاننىڭ اتى»، سەن مەنىڭ شايتان ەكەنىمدى قايدان بىلەسىڭ»  دەدى. الگى جىگىت «اتا كەشىرىڭىز!» ەندى قايتالامايمىن دەپ ۋادەسىن بەرىپ جونىنە كەتتى.

قازاقتىڭ بارلىق ۇلى مەن قىزى وزىنەن جاسى ۇلكەندەردى «اتا (اتاي)»، «اكە (اكەي), «اعا (اعاي), «اجە (اجەي), «اپا (اپاي)»، «جەڭگە»،  «جەڭەشە»، باقىت بولسا باكە، ياعني باقىت اكە، ەرەكە، ساكە دەپ قۇرمەتتەگەن. بۇل دا قازاقتىڭ «ات تەرگەۋ» عۇرپىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ات تەرگەۋ – ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ادام سىيلاۋ جونىندەگى ىزەتتىلىك، كورگەندىك، كىشىپەيىلدىلىك قاسيەتتەرىنىڭ بيىك كورىنىسى. قازىرگى ۋاقىتتا  جاستارىمىزدىڭ، اسىرەسە بيلىكتە جۇرگەندەر مەن قالتالىلاردىڭ  اراسىندا ۇلكەن كىسىنى «شال»، ء«اي، شال»، «مىنا شال»، نەمەسە «ستاريك» دەپ ايتۋشىلار ءجيى كەزدەسەدى. بۇلاي دەۋ جانە وزىنەن ۇلكەن ادامنىڭ اتىن تۋرا اتاۋ بارىپ تۇرعان  انايىلىق پەن جابايىلىق. جوعارىدا ايتقانىمداي، ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قاريالارى وزىنەن كىشىگە ءوزىن «شال» دەپ ايتقىزبايتىن. كەيبىر ءسوزدىڭ پارقىن بىلمەيتىن اۋمەسەر (ەسسىز، ءبىلىمسىز، كورسوقىر، ميلاۋ) بىرەۋ تابىلا قالسا، سول قاريانىڭ قامشىسى اۋمەسەردىڭ جاۋىرىنىندا وينايتىن. ۇلكەندەردىڭ ۇنەمى وزىڭنەن ۇلكەن كىسىگە «شال» دەپ ايتپاڭدار، «شال-شايتاننىڭ اتى» دەيتىندەرى، ەكەۋىنىڭ دە العاشقى بۋىندارىنىڭ بىردەي بولاتىنى سودان. قازاقتا باستاۋىن وسى سوزدەن الاتىن «شالا»، «شالاجانسار»، «شالاعاي»، «شالاقاي»، «شالاپاي» (پىسپەگەن، جەتىسپەگەن، كەمەلىنە كەلمەگەن), «شالجيۋ»، «شالقايۋ» (ا. دۇرىس وتىرماۋ، ب. جاعىمسىز ارەكەت), كىر شالۋ (ىلاس بولۋ), «شالشىق» (تەڭىز دە ەمەس، كول دە ەمەس، كىشكەنتاي عانا شۇڭقىرعا جينالعان، لاس سۋ), «شالىس» (قاتە), «شالاش» ء(ۇي دەپ، ءۇي ەمەس، سوعان ۇقساس بىردەڭە، كۇركە), «شالان» (سۋدا عانا وسەتىن بالدىردىڭ قۋراعان كەزىندەگى اتاۋى), «شالام» ء(شوپ-شالام، تولىق قاندى اس ەمەس، ياعني قۇنارسىز تاعام), شالىقتاۋ (ەسى اۋىسۋ),  «شالى» (تەك قانا قارا سۋمەن قورەكتەنىپ، سۋدا پىسەتىن ءداندى داقىل، شالعى (وراق), شالعىن (كوك مايسا)  دەگەن سوزدەر بار. دەمەك، «شال» دەگەنىمىز، ءومىرىنىڭ ءبارىن تەك قانا «اس ءىشىپ، اياق بوساتقاننان باسقا دىم بىلمەي، ۇرپاققا ۇلگى بولاتىنداي ەشتەڭە قالدىرماي، ماعىناسىز وتكىزگەن «نادان (بەيشارا) ادام» دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر.

ال وراقتىڭ شالعى (شالعى وراق) دەپ اتالاتىن سەبەبى، «شال» بولىپ قارتايعان قاريانىڭ كوك شالعىندى (قازاقتىڭ ۇلى مادەنيەتىن) قىرىققان سول شالعىدان ايىرماسى جوق دەگەن ءسوز.

«شال» ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىنا كەلسەك، شا جانە ال دەگەن ەكى بۋىننان تۇرادى.

ءسوز ءتۇبىرى  ال - العاشقى اتالارىمىزدىڭ جيىنتىق اتاۋى. وسى تۇبىردەن العى (الدىڭعى، العاشقى، الدىمىزداعى), الاش، التى الاش ۇعىمدارى تۋىندايدى.

1.شا – شاب (شابىس، شابىنۋ، شابارمان), 2.شاع (بالا-شاعا، شاعالا، شاعادام), 3.شاد (شات-شادىمان), 4.شاي (شايى ورامال), 5.شاق (شاقىرۋ، شاقىرىم), 6.شال (شالا، شالاپاي، شالاعاي، شالاقاي، شالاجانسار، شالىق، شالىقتاۋ، شالشىق، شالقىما، شالى، شالۋ (اياقتان شالۋ), شالعى شالت (قيمىل), شالا قازاق ت.ت.), 7.شام (شام-شىراق), 8.شان (شانا، شاندىر), 9.شاڭ (شاڭ-توزاڭ، شاڭعى), 10.شاپ، شاپان، شاپالاق، شاپقىلاۋ 11.شار (دومالاق شار، شارىقتاۋ), 12.شات (شاتتىق), 13.شاۋ (شاۋ تارتۋ), 14.شاش (باستاعى شاش), بارلىعى 14 ءسوز جاسالىپ تۇر. ەجەلگى قازاق الىپ بيىندە 30 دىبىس-تاڭبا بار، قالعان 12-ءسى ورىستىڭ ىقپالىمەن ەنگەن كىرمە تاڭبالار. بۇل تاڭبالاردىڭ ورنالاسۋىندا تۋرا قۇران كارىمدەگى سياقتى 50/50 پايىز قاعيداسى ساقتالعان. دەمەك، «ش» دىبىسى سوڭعى 28 تاڭبانىڭ جارتىسىن بەرىپ، شال دەپ اتالىپ تۇر. سوڭعى الاشتىڭ بالاسى (ۇلى، قىزى، ۇرپاعى) دەگەن ماعىنا بەرەتىن 29-شى «ى» جانە 30- ء«ى» تاڭباسى بۇعان ەنبەي قالعان. اقيقاتىن دا،  قازاقتىڭ تولىق قاندى ءسوز تۇبىرلەرىنىڭ بارىندە قولدانىلاتىن 15/15 بولىپ، 50/50 پايىزدى قۇراۋعا ءتيىس ەدى. دەمەك، بۇل جەردە دە تولىق قاندى ءسوز جاسالماي، ءبىر قايناۋى ىشىندە قالعان بولىپ تۇر.

 «شال – شالاقاي، قاريا – قادiرلi» (تورەگەلدi شارمانوۆ، اكادەميك، قازاقستان مەملەكەتتiك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى: اقساقال – حالىقتىڭ ار-ۇياتى دەگەن ءسوز).

ء«سوزدىڭ ءمان-ماعىناسىن تۇسىنبەي، تەرەڭىنە ۇڭىلمەي، ورىندى-ورىنسىز جەرىنە قولدانا بەرەتىن كەزىمىز بولادى. جازىلعان ءسوز تاسقا باسقان تاڭباداي بوپ وشپەي، كەيىنگى بۋىنعا قالدىرىلادى. ۇرپاعىمىز قاتەلەسپەي، ءار ءسوزدى ءوز ماعىناسىندا قولدانسىن دەسەك، ءوزىمىز بارلىق ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنىنە زەر سالىپ، قولدانىلۋ اياسىن ءبىلىپ جۇرگەنىمىز ابزال. 

ادەتتە اقساقالدى – شال، شالدى – قاريا دەپ شاتاستىرىپ، سينونيم رەتىندە كەزەكتەستىرىپ ايتا بەرەمىز. شىنتۋايتقا كەلگەندە، سينونيم سوزدەردىڭ دە قولدانىلار ورنى بار.

باۋىرجان مومىشۇلى جاسى ۇلكەن قارتتاردى شال، قاريا، اقساقال، ابىز دەپ تورتكە بولگەن. وتباسى، وشاق قاسىنان ۇزاپ شىعا الماي، ءتۇتىن اڭدىپ، ءۇي ارالاپ، ساياسي وسەك ايتاتىن قارت – شال. ءوز اۋلەتىن شاشاۋ شىعارماي ۋىسىندا ۇستاپ، بيلىك جۇرگىزگەن قارتتى قاريا دەپ، تۇتاس ءبىر اۋىلدىڭ جوق-جىتىگىن تۇگەندەپ، جىرتىعىن بۇتىندەپ، ازاماتىن اتقا مىنگىزىپ، ايدىنىن اسىرىپ وتىراتىن قارتتى اقساقال دەپ، بۇكىل ەلدىڭ ءسوزىن سويلەپ، نامىسىن جىرتىپ، داۋ-دامايىن شەشىپ، ارعى-بەرگى تاريحتان اڭگىمە قوزعاپ، تۇلا بويىنا ۇلتتىق رۋح، ىزگى قاسيەتتەردى مولىنان سىڭىرگەن قارتتى ابىز دەپ اتاعان». مەنىڭشە بۇعان ەشقانداي كوممەنتاري قاجەت ەمەس.

تولىعىراق: http://massaget.kz/layfstayl/debiet/bauyirjan_momyishulyi/35726/

ماتەريالدى كوشىرىپ باسقاندا Massaget.kz سايتىنا گيپەرسىلتەمە مىندەتتى تۇردە قويىلۋى ءتيىس.   

جوعارى دا كورسەتىلگەن دەرەكتەردەن «شال» ءسوزىنىڭ بىرنەشە ماعىنا بەرەتىنىن كورەمىز.

 ا. قازاق دالاسىنىڭ كەيبىر وڭىرلەرى ءۇشىن جاعىمدى ءسوز، قۇرمەتتى اتاۋ. ايتپەسە، «شال» دەگەن ءسوز رۋ اتىن يەمدەنىپ، تاۋعا، وزەنگە، ەلدى مەكەن اتاۋلارىنا بەرىلمەگەن بولار ەدى.

ء ا. شال – بۇيرىق راي، (شال (شالا) بولماي ادەمى قارتايۋ ءۇشىن قارسى ارەكەت ەت، قۇرباندىق شال، اياقتان شال (قاستاندىق جاسا),  ءولتىر، كەس، الدىن ال دەگەن ماعىنالاردى قامتيدى.

ب. شال - قازاق حالقى اسا قۇرمەتتەيتىن  اتا، اقساقال، قاريا، ابىز دەگەن ەڭ قۇرمەتتى ۇعىمداردىڭ سيراعىنا دا تاتىمايتىن قاريالارىمىزدىڭ اتىنا ايتىلاتىن قورلاۋ ءسوز.  

ۇلى اتالارىمىز بىزگە «وسەر ەلدىڭ بالاسى، ءبىرىن-ءبىرى باتىر دەر، وشەر ەلدىڭ جىگىتى ءبىرىن-ءبىرى قاتىن دەر» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوز قالدىرعان.

جوعارىداعى مىسالدار ءسوزدىڭ ءمان-ماعىناسىن تۇسىنبەي، تەرەڭىنە ۇڭىلمەي، ورىندى-ورىنسىز جەرىنە قولدانا بەرەتىنىمىزدى كورسەتەدى. «ايتىلعان ءسوز، اتىلعان وق»، كەرى قايتارا المايسىڭ، حاتقا جازعانىمىز تاسقا باسقان تاڭباداي بوپ وشپەي، كەيىنگى بۋىنعا قالادى. ۇرپاعىمىز قاتەلەسپەي، ءار ءسوزدى ءوز ماعىناسىندا قولدانسىن دەسەك، ءوزىمىز بارلىق ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنىنە زەر سالىپ، قولدانىلۋ اياسىن ءبىلىپ جۇرگەنىمىز ابزال.   

بارشاڭىزعا مىناداي كەڭەس بەرەر ەدىم. كۇن سايىن ءبىر مەزگىل ءوز جۇرەكتەرىڭىزدەن سۇراپ وتىرىڭىزدار، اتا-انالارىڭىزعا جانە وزدەرىڭىزدەن جاسى ۇلكەندەرگە دەگەن جۇرەكتەرىڭىزدەگى مەيىرىم دەگەن سەزىمنىڭ دەڭگەيى قانداي؟ ەگەر سىزدەر ءوز اتا مەن انالارىڭىزعا جانە جاسى ۇلكەن قاريالارعا قۇرمەت پەن مەيىرىم دەگەن سەزىمدى سەزىنە الماساڭدار، وندا سىزدەردى قۇدايدىڭ اتقانى. وندا سىزدەر ۇلى اتالارىمىزدان قالعان «اتا-اناڭ جىندى بولسا، بايلاپ باق!» دەگەن وسيەتىنە ساي بولا الماعاندارىڭىز. سىزدەردىڭ وزدەرىڭىزدەن جاسى ۇلكەندى سىيلاي الماي، ولاردى كەمسىتىپ، قورلاپ «شال» دەپ كينوفيلم شىعارىپ، ادەبي شىعارمالار مەن ماقالا جازاتىندارىڭىز جانە ولاردى «شال» دەپ اتايتىندارىڭىز، كەلەشەك تە قازاق حالقىنىڭ ەڭ ۇلكەن قاسىرەتى بولماق. قاسىرەتى بولىپ تا ءجۇر. جاسى ۇلكەندەرگە دەگەن سىي-قۇرمەتتىڭ ازايىپ، سوڭعى جىلدارداعى ەلىمىزدە قارتتار ءۇيىنىڭ كوبەيىپ بارا جاتقانى وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق.

وسى جەردە ارنايى ەسىمىزدە ۇستايتىن جايت، وزىمىزدەن جاسى ۇلكەندەردى كەمسىتىپ، قورلاعانمەن بىزگە ەشكىم جاقسى اتاسىن، جاقسى اعاسىن بەرمەيدى. بارىنا رازى بولىپ، وزىمىزدەن جاسى ۇلكەندى اعا، اتا، اجە، اپا دەپ سىيلاپ، قۇرمەت كورسەتە سويلەۋدى ۇيرەنەيىك. ءوزىمىز جاقسى اعا، جاقسى اتا بولىپ قارتايا بىلسەك، ارتى جاقسىلىققا جالعاسىپ كەتەتىن بولادى.

ال قاريالارعا ايتارىم: ەجەلدە، ءتىپتى كۇنى كەشەگى بىزدەردىڭ بالا كەزىمىزدە ۇلكەندەر جاستاردىڭ كەيبىر جاعىمسىز ءىس-ارەكەتتەرىنە رەنجىسە، رەنىشتەرىن  «بار بولعىر!»، «كوبەيگىر!»، «مىڭ بولعىر!»،  «تۇقىمىڭ قۇرىماعىر!» دەگەن سياقتى سوزدەرمەن بىلدىرەتىن. ۇرسىپ وتىرىپ ۇرپاعىنا باتالارىن بەرەتىن. ال، قازىرگىلەردىڭ اۋىزدارىنان ۇنەمى «اق يت كىرىپ، قارا يت شىعادى»، بار  بىلەتىندەرى بوقتىق، بالاعات، ءول، ولە عال، جوعال، جوق بول ت.ت. بولىپ بارادى. بۇعان «اللا ارتىنىڭ قايىرىن بەرسىن!» دەگەننەن باسقا نە ايتۋعا بولار.

جوعارىدا ايتىلعانداردان جانە ءوز تاجريبەمنەن جاساعان قورىتىندىم، بۇل دۇنيەدە وزىنەن باسقا جان جوقتاي، وزگەنى مەنسىنبەيتىندەر،  مەنمەنسىپ سويلەيتىندەر عانا  «شال» دەگەن ءسوزدى ءجيى قولدانادى ەكەن.  اقيقاتىندا، مەنمەنسىپ سويلەۋ (وزىڭنەن جاسى ۇلكەندى اتا، اعا دەمەي، شال دەپ اتاۋىڭ سوعان جاتادى), بىرەۋگە قاتتى ءسوز ايتۋ، بالاعاتتاۋ ت.ت. كەز-كەلگەن جاننىڭ ءبىلىمىنىڭ، تاربيەسىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ تومەن ەكەندىگىن كورسەتەدى. ەجەلدە ۇلكەندەر وندايلاردان «كىمنىڭ بالاسىسىڭ؟» دەپ سۇرايتىن. دەمەك، ول سەنىڭ وتباسىڭداعى اتاڭ مەن اناڭنان العان تاربيەڭە جانە وسكەن ورتاڭا بايلانىستى دەگەن ءسوز. ونى اتالارىمىز «ۇيادا نە كورسەڭ، ۇشقاندا سونى ىلەسىڭ» دەپ تۇجىرىمداعان.

مەن سىزدەرگە «شال، شالا، شالاعاي، شالاقاي، شالاپاي، شالاجانسار ء(تىرى ولىك)» بولماي، اۋزىنان تەك قانا جاقسى ءسوز شىعاتىن، ەلگە، ۇرپاققا جاقسى ىسىمەن، جاقسى سوزىمەن ۇلگى بولاتىن اقساقالدى اتا، اقساقالدى قاريا، ابىز اتا بولىپ قارتايۋلارىڭىزعا تىلەكتەسپىن.

تاريح تاعلىمى: «اتاڭا نە ىستەسەڭ، الدىڭا سول كەلەدى».

وسى جولداردى وقىعان بارشاڭىزعا ۇلى جاراتۋشى – اللا يمان بەرگەي!

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ

Abai.kz