«ابزال-اي» باسپاسىنان جازۋشى جانە تاريحشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ «ادىلەت» تۋىمەن شيرەك عاسىر» دەپ اتالعان پۋبليتسيستيكالىق حرونيكاسى جارىق كوردى.

قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى قۇرىلعالى بەرى شيرەك عاسىردان اسىپ بارا جاتىر. ول ەلىمىزدەگى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. باعدارلاماسىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن الاپات اشارشىلىقتار سىرلارىن اشىپ، جازىقسىز جاپا شەككەندەردىڭ ادال ەسىمدەرىن قوعامعا قايتارۋدى، ولارعا قاتىستى بۇرمالانعان اششى شىندىقتى، تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋدى، جالپى، ستالينيزم قىلمىستارىن جان-جاقتى اشكەرەلەۋدى مۇرات تۇتقان. جاقىندا وسى قوعامدى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى، قوعام شاڭىراق كوتەرگەلى ونىڭ تۇراقتى باسقارما مۇشەسى، ءبىراز جىل پرەزيدەنتى، سوڭعى كەزدەرى توراعا ورىنباسارى رەتىندە جۇمىسىنا بەلسەنە قاتىسىپ كەلە جاتقان جازۋشى جانە تاريحشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ «ادىلەت» تۋىمەن شيرەك عاسىر» دەپ اتالعان پۋبليتسيستيكالىق حرونيكاسى «ابزال-اي» باسپاسىنان جارىق كوردى.

جيناققا اۆتوردىڭ «ادىلەت» يدەيالارىن ناسيحاتتاۋعا، ستالينيزم قىلمىستارىن اشكەرەلەۋگە، تاريحي ءبىلىمدى تاراتۋعا بايلانىستى ءار كەزدە جازىلعان ماقالالارى، ءتۇرلى جيىندارداعى سوزدەرى، باياندامالارى، ازىرلەنۋىنە تىكەلەي ءوزىنىڭ قاتىسى بولعان قۇجاتتار، ءتۇرلى باسىلىمدارعا بەرگەن سۇحباتتارى ەنگىزىلگەن. كىتاپ قايتا قۇرۋ داۋىرىندە ومىرگە كەلىپ، تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە دامۋ ۇدەرىسىن باستان كەشىپ كەلە جاتقان قوعامنىڭ جيىرما بەس جىلدىق عۇمىرىنان پايدالى ماعلۇماتتار بەرەدى.

شيرەك عاسىرلىق عۇمىرىندا «ادىلەت» توتاليتارلىق كەزەڭنىڭ بۇرمالاۋلارىن اشكەرەلەۋدى كوزدەيتىن ءتۇرلى عىلىمي كونفەرەنتسيالار، دوڭگەلەك ستولدار جانە جۇرتشىلىقپەن كوپتەگەن كەزدەسۋلەر وتكىزدى. الماتى تۇبىندەگى «جاڭالىق» مەموريالدىق كەشەنىن، قالادا ساياسي رەپرەسسيالار قۇرباندارى مۇراجايىن  اشۋعا، قاسىرەتتى كەزەڭنەن سىر شەرتەتىن العاشقى ەستەلىكتەر كىتابىن شىعارۋعا مۇرىندىق بولدى. جازىقسىز وققا بايلانعانداردىڭ ەسىمدەرى مەن ومىردەرەكتەرىن جاريا ەتكەن «ازالى كىتاپ» تىزبەگىن شىعاردى. جاستاردى تاريحپەن تاربيەلەۋ ىسىنە، قوعامدىق سانانى جاڭاشا قالىپتاستىرۋعا، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى ورنىقتىرۋعا حال-قادەرىنشە اتسالىسىپ كەلەدى. وسى مەرەيجاسقا وراي شىعارىلىپ وتىرعان اتالمىش جيناققا بەرگەن العىسوزىندە قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ توراعاسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عاريفوللا انەس قوعامنىڭ «مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ەكى جىل، سەگىز اي بۇرىن دۇنيەگەن كەلگەنىن» اتاپ ايتا وتىرىپ، «ادىلەت» ء«وزىنىڭ ستالينيزم قىلمىستارىن اشكەرەلەۋ، جابىق تاقىرىپ سانالىپ كەلگەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە الاپات اشارشىلىق شىندىقتارىن اشۋ، جازىقسىز قۇربان بولعانداردى اقتاۋ ىسىنە اتسالىسۋ سىندى باعدارلامالىق جۇمىستارىن اتقارا ءجۇرىپ، سول ارقىلى ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىككە قول جەتكىزۋىنە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە وزىندىك ۇلەس قوستى» دەيدى. 

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭدەرى شىندىعىن اشاتىن ۇيىم قۇرۋدى كوزدەگەن 1988 جىلعى باستاماشىل توپ پەن دايىندىق كوميتەتىنىڭ جۇمىسىنا بولات ءىلياسۇلى جانسۇگىروۆ-عابيتوۆ جەتەكشىلىك ەتىپ، ناتيجەسىندە 1989 جىلى شاڭىراق كوتەرگەن «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنا العاش  مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى سانجار ورازۇلى جاندوسوۆ، ودان بەرىدە اكادەميكتەر ماناش قاباشۇلى قوزىباەۆ، مۇرات ء تاجىمۇراتۇلى بايماحانوۆ، كەڭەس نۇرپەيىسۇلى نۇرپەيىسوۆ توراعالىق جاساعان. باسشىلىق قۇرامىندا ماردان كەلدىبايۇلى بايدىلداەۆ، الەكساندر لازارۇلى جوۆتيس، مارات جاقسىبايۇلى حاساناەۆ، ساۋلە تۇرارقىزى رىسقۇلوۆا سەكىلدى ازاماتتار بولدى. بۇگىندەرى قوعام جۇمىسىنا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارى ساۋلە راحىمقىزى سۇگىروۆا-ايتمامبەتوۆا، سايات ءىلياسۇلى جانسۇگىروۆ، قىزعالداق قۇدايبەرگەنقىزى جۇبانوۆا، ءنادىر ابدىقادىرۇلى ازىرباەۆ، مارات سادىقۇلى نۇرپەيىسوۆ، ءالي ورازۇلى جاندوسوۆ جانە باسقالار، سونداي-اق رەپرەسسيالار قۇرباندارى ۇرپاقتارىنىڭ ءۇشىنشى بۋىنى وكىلدەرى بەلسەنە قاتىسۋدا. قوعامنىڭ جاڭا توراعاسى لاۋازىمىنا قازىرگى تاڭدا ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور حانگەلدى ماحمۇدۇلى ءابجانوۆ  سايلانعان.

 سۋرەتتە: بەيبىت قويشىباەۆتىڭ «ادىلەت» تۋىمەن شيرەك عاسىر»  پۋبليتسيستيكالىق حرونيكاسى.

Abai.kz