بىلتىر ءبىر قۇداعيىمنىڭ قۇداعيى اللانىڭ راحمەتىنە قاۋىشقان بولاتىن. وزدەرى تۋدى ءبىتتى وسى ارقانىڭ قازاقتارى. قۇداعيىمىزدىڭ ارتىندا قالعان ۇل قىزدارى جىلدىق اسى قۇدايىسىن بەرىپ وزدەرىنىڭ انالارى الدىنداعى پارىزدارىن ورىندادى. قۇدايى اسقا كورشى قولاڭى بار، اعايىن دوس، جاران بار - ەكى ءجۇز، ءۇش جۇزگە جۋىق ەل جينالىپتى. كەشتەۋ بارىپ قالدىق، اۋىلداستارىنىڭ اراسىنان بوس ورىنعا جايعاستىردى. الگى ورتا «قارا ورىستاردىڭ» ورتاسى بولىپ شىقتى. وزدەرى اتباساردان كەلگەندەرىن ايتىپ جاتتى. جاس شامالارى قىرىق پەن الپىس اراسى. ولاردىڭ وقىلعان قۇران، جاسالىپ جاتقان دۇعا، استىڭ ءدىني ءمانى مەن ماڭىزى، پارىز بەن قارىز سياقتى ۇعىمدارعا ونشا بوي بەرمەيتىندىكتەرىن بايقادىم. ايقايلاپ، ورىس تىلىندە ءازىل ارالاستىرىپ وتىردى. ەت تۋراعان جىگىت اعاسى، قارسى جاقتا وتىرعان قۇرداسى بولۋ كەرەك، سوعان جىلىكتەردى لاقتىرىپ وتىرىپ، كەشكە «زاكۋسكاعا» كەرەك بولاتىنىن دا قوسىپ قويدى.

بۇل ارادا ايتايىن دەگەنىم، ءبىز ءدىن قۇبىلىسىن كوبىنەسە، ۇلتتىق، بولمىستىق تۇرعىدان تاريحي اسپەكتىدە قاراستىرامىز دا، ءدىني تاجىريبە پروتسەسىنە ونشا نازار اۋدارا بەرمەيمىز. ءدىني تاجىريبە – ول ۇزدىكسىز پروتسەسس. قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، تاريحي سانامەن قوسا ءبىز يسلامدانۋعا، ءبىلىم بەرۋ پروتسەسىنىڭ ۇزدىكسىزدىگىنە باسا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. بىلەسىزدەر، بىزدە ءدىني ءبىلىم بەرۋ قوعامدىق پروبلەما رەتىندە قاراستىرالادى. سەبەبى – زايىرلى ەلمىز. بىراق، مىنا باۋىرلارىمىزدى تەك بەت سيپاۋ امالىنان ارىگە ءۇڭىلتىپ، تەرەڭىرەك ءدىني نەگىزدە ءبىلىم بەرۋگە ءتيىسپىز. سول ارقىلى عانا قازاق ۇلتىنىڭ باسقا ۇلتتان ايىرماشىلىعىن سەزىندىرەمىز. سوسىن، ءدىندى، يسلامدى قازاق تىلىندە عانا ءتۇسىندىرۋىمىز كەرەك. ءدىن يسلام قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنداعى ءوز ورنىن بۇگىن تاعى كورسەتۋ قاجەت. سول اۋىلدىڭ يمامىنا قۇلاققاعىس: ءدىني تانىم، مادەني بولمىستىق قۇندىلىق ءوز الدىنا، ءدىني تاجىريبە مەن يماندىلىق نەگىزدەرىن، سول ارقىلى ۇلتتىعىمىزعا ساي قازاق بولۋدى قوسا ۋاعىزىنا قوسىپ، وسىنداي استا، قاي جەردە بولماسىن، سانالارىن سىلكىپ وتىرماسا، مىنا قازاقتارىمىزدىڭ جاعدايى قيىنداۋ ەكەن. بۇل جاعدايدا ناقلي مەتودى كەرەك بولىپ تۇر. ياعني فورمامىزدى دا قالىپقا سالۋ دا كەرەك ەكەن دەگەن ءحال كەشتىم.

ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ «قازاقتىڭ بولاشاعى – قازا تىلىندە» دەگەن ءسوزدى تەكتەن تەككە ايتقان جوق. سەبەبى، قازاق دەگەن عارىش، بولمىس وسى ءتىل ارقىلى عانا داميدى. ۇلت بولىپ، مادەنيەت بولىپ ساقتالا الادى. باسقا جول جوق. ەندىگى ماسەلە: كەز كەلگەن رۋحاني جانە ماتەرالدى قاباتتاردىڭ بارلىعىن ءتىلدى دامىتۋعا جۇمساۋ كەرەك. يسلام ءدىنى – قازاق مادەنيەتىنىڭ مازمۇنى.

فورماسىنىڭ بىرەگەيى – ءتىل. فورما مەن مازمۇن ءبىر بولسا عانا بولاشاعى بولادى. بۇل عىلىمي تەوريالىق قاعيدا. ال ەندى يسلام الەمگە جەتكەن ءدىن، سوندىقتان ونى ۋنيۆەرسالدى تىلدە دە وقىتا بەرەمىز دەگەن ءسوز، ول – يسلام ينتەرناتسيوناليزمىنىڭ، بىلايشا ايتقاندا، يسلام ۇممەتشىلىگىنىڭ ۇستانىمى. بۇعان دا قۇرمەتىم بار. مەنىڭ قايعىم، ءدىلىم دە، ءدىنىم دە، ءتىلىم دە ەكزيستەنتسيالدىق قابىلەتكە قوتەرىلسىن. مەن بۇكىل حالىقتى ۇلتسىزدىقتان، جاحاندىق شابۋىلدان قورعاي المايمىن، بىراق، قازاقتىڭ رۋحاني كەڭىستىگى مەن بولمىستىق قاباتتارىنىڭ ساقتالۋى مەن دامۋىنا نەمقۇرايلى قاراۋعا قاقىم جوق. سوندىقتان، مەن بۇل ماسەلەگە ونتولوگيالىق تۇرعىدان قارايمىن. ياعني، بولمىستىق تۇرعىدان. ول دەگەن ءسوز – ءدىن مەن مادەنيەت تۇرعىسىنان ەكەۋىنە تەڭ قاراۋ دەگەن ءسوز.

قازاق بىرنەشە عاسىردان بەرى مۇسىلمان. ونىڭ مادەنيەتىنىڭ مازمۇنىندا يسلام جاتىر. ال مادەنيتەتتىڭ ەڭ باستى كريتەريى ول – ءتىل. ەندى وسى مادەنيتەتتىڭ دامۋى دا تىكەلەي تىلگە بايلانىستى. قازىر قۇدايعا شۇكىر، جاستارىمىزدىڭ ءوز دىنىنە دەگەن ۇمتىلىسى قۋانتارلىق. ال، يسلام ءدىنى قازىرگى يسلامي ءبىلىم بەرۋ ءتىلى قازاقشا بولسا عانا قازاق مادەنيەتىنە دەم بەرەدى، قازاق مادەنيەتىنە قىزمەت ەتەدى. دەمەك، «قارا ورىس» باۋىرلارىمىزدى، ءوز مادەنيەتىنە يسلام ءدىنى ارقىلى قازاق تىلىنە تارتۋدى ستراتەگيا رەتىندە قويماساق، وندا بۇل ناعىز بەيشارالىق بولىپ تابىلادى. تاريحقا قاراپ وتىرساق، كەزىندە ياساۋي ءداۋىرى، سەلجۇق بيلىگى كەزىندە ءدىني ءبىلىم پارسى تىلىندە بەرىلە باستادى. بارلىق قاباتتاردا پارسى ءتىلى باسىمدىققا يە بولدى. ال تۇركى تىلىندەگى كوشپەلى ەل تەك تۇركى تىلىندەگى ءدىني ءبىلىم بەرۋ پروتسەسى ارقىلى يسلامعا ەندى. ءياساۋيدىڭ ءرولى مۇندا دا ايرىقشا. بولماسا، ساماني بيلىگى كەزىندە بارلىق رۋحاني ساياسي قاباتتار اراب تىلىندە جۇرگىزىلدى. سول كەزەڭدە بارلىق ورتا ازيادان شىققان عۇلامالار ەڭبەكتەرىن اراب تىلىندە جازدى. ءفارابيدىڭ ءوزى اراب تىلىندە وي قورىتتى. ابايدىڭ دا تەلەگەي تەڭىز بىلىمىنە تاڭداناتىن عۇلاماحي داۋاني دەگەن دانامىز دا پارسى تىلىندە جازدى. ولاردىڭ مىنا وركەنيەتكە، مادەنيەتكە دەگەن مۇرالارى تەك اۋدارمالار ارقىلى تامتۇمداپ ەنىپ جاتتى. بىراق بۇل ەڭبەكتەر قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ ءدىني تانىمىنان ورىن العانىمەن، ءدىني تاجىريبەسىنە، ءدىني پسيحولوگيالىق تانىمىنا اسەرى شامالى ەدى. ياعني، قازاقتىڭ مادەني بولمىسىنا، ونىڭ تىلدىك ويلاۋ مۇمكىندىگىنە ىقپال ەتە المادى. قازىر ەلىمىزدە ۇلتتىق بولمىستىق پروبلەمالار جان جاقتى بولىپ تۇر. ءدىني تانىم ءۇشىن ورىس ءتىلدى حالىققا يسلامدى ورىس تىلىندە بەرۋ دۇرىس شەشىم. بىراق، بۇل شەشىم قازاقتىڭ مادەنيەتىن دامىتۋ ستراتەگياسىنا قىزمەت ەتپەيدى. شىندىعىنا كەلسەك، كەيبىر قازاق باۋىرلارىمىز ونسىزدا قازاق مادەنيەتىنە قىزمەت ەتە المايدى. قازاق مادەنيەتىنە قىزمەت ەتەتىن قازاققا قازاق تىلىندە يسلامدى بەرۋ – ساپاعا قىزمەت ەتۋ. ال، قازاق تىلىنە، مادەنيەتىنە قىزمەت ەتە

المايتىن قازاقتارعا يسلامدى تاعى دا ورىس تىلىندە بەرۋ – ول سانعا قىزمەت ەتۋ. مىنە بۇعان قوسا، قازىرگى ۋاحابيزممەن ۋلانعان جاستارىمىز دا ورىس ءتىلدى دەگەن تۇجىرىم بار. سوندىقتان ولارعا ورىس تىلىندە ءدارىس بەرىلسىن دەگەن شەشىم قابىلدانىپ جاتىر. كوردىڭىز بە، قازاقتىڭ پروبلەماسى كوپ قىرلى، شاش ەتەكتەن. بىراق مۇنى عىلىمي تەوريالىق تالداۋلارمەن، سوتسيوپسيحولوگيالىق مەحانيزمدەرمەن شەشۋگە بولادى. جالپى مىنا جاحاندىق قىسىمدا ۇلتتىق مادەني بىرەگەيلىكتى دامىتۋدا، ساقتاۋدا يسلام ءدىنىنىڭ دە قازاققا قىزمەت ەتۋىنىڭ جولدارىن تولىق قاراستىرىپ بولعان جوقپىز... سەبەبى: بىزدە يسلامدى پروبلەما شەشۋشى ءدىن رەتىندە ەمەس، پروبلەما تۋعىزۋشى ءدىن رەتىندە قابىلداۋ پسيحولوگياسى باسىم. بۇل پسيحولوگيادان دا ءوز ءدىنى، ءوز ءتىلى، ءوز تاريحى مەن ءوز بولمىسىنان جاتتانعان مەملەتتىك جانە قوعامدىق ينستيتۋتتار ارىلىپ بولعان جوق. سوندىقتان بۇل ماسەلە ۋاقىتپەن شەشىلەدى دەگەن ۇمىتتەمىن. ەڭ باستىسى – قازاعىم امان بولسىن، ول، ءتىپتى، ورىس ءتىلدى، اعىلشىن ءتىلدى بولسى دا!!! فورما بولسا، مازمۇن كەلەدى. سان بولسا، ساپا دا بولادى. بۇل – عىلىمي تانىمدىق تۇرعىدان كەز كەلگەن اكسيولوگيالىق ماسەلەلەرمەن اينالىساتىن عالىمدار ءۇشىن تۇسىنىكتى جايت. ەڭ باستىسى بۇل – قازاققا وي سالۋ ءۇشىن جاسالىپ جاتقان ارەكەتتەر.

دوساي كەنجەتاي

Abai.kz