جەر بەتىندەگى بارلىق ادامنىڭ دىبىستاۋ مۇشەلەرىنىڭ قىزمەتى مەن قۇرىلىمى ءبىر بولا تۇرا ءار حالىقتىڭ ءوزى ويلاپ تاپقان دىبىستار نەگىزىندە قالىپتاسقان ءۇن، اۋەزدەرى ءار ءتۇرلى بولىپ كەلە بەرەدى. بىراق، سول ءارتۇرلى اۋەزدەر دە تىلدىك قۇبىلىس بولعاندىقتان، ءار ۇلتتىڭ قاىلپتاسۋ، دامۋ، قۇلدىراۋ سياقتى تۇرلىشە تاريحي كەزەڭدەرىنە ساي قۇبىلىپ، وزگەرىپ وتىرادى. سول سياقتى جاڭارۋ مەن جاھاندانۋعا تۇسكەن قازاقتىڭ ءوزى سياقتى ونىڭ ارتيكۋلياتسياسى، جان سارايىنىڭ اكۋستيكاسى دا وزگەرىسكە ءتۇستى. جىڭىشكە، قۇلاققا شىڭ ەتىپ ەستىلەتىن دىبىستارىمىز جۋاندانىپ، جۇمساقتانىپ شىعاتىن بولدى دا، حالىقتىق اۋەزىمىز ءوزىنىڭ ۇياڭدىلىعىن، ۇندىلىگىن ءبىرتۇتاس جۋان تونعا اۋىستىردى.

كونە تۇرىكتىك اۋەزىمىز سان تاراۋدى باسىنان كەشىرە كەلىپ، ناعىز ۇلتتىق ماقامىن تاپقان كەزى سال-سەرىلەر مەن جىراۋلار ءداۋىرى بولسا كەرەك. ويتكەنى، سولاردان جەتكەن اندەر مەن تەرمە-جىرلارداي ءوز ءداۋىرىنىڭ ءۇن-اۋەزىن جەتكىزگەن كونەلىك دۇنيەنى تاپپايمىز. سوندىقتان دا ءبىز ولاردى وزىمىزگە دەيىنگى ناعىز دالالىق، قازاقتىق ماقامىمىزدىڭ بىردەن ءبىر كورىنىسى، كيەلى باستاۋى دەپ بىلدىك. ەندى ءبىر جاعىنان، ولاردىڭ ءان-جىرلارىن ورىنداۋشىسى ەندىگى جەردە وزدەرى بولماي، ول مىندەت كەيىنگى شاكىرتتەرى مەن حالىققا ءوتىپ، قازاق حالقى ءالى دە بولسا جارتىلاي كوشپەلى بولىپ تۇرعان كەزدە قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىنا ارنالعان العاشقى ىزدەنىستەر جاسالا باستادى. ءبىزدىڭ قازىرگى وقىپ جۇرگەن فونەتيكامىزدىڭ ءار-الۋان تابيعاتى كوبىنە سول داۋىرگە ءتان. ەندەشە ءبىزدىڭ كەز كەلگەن سالىستىرۋلارىمىزدا نە ارىعا بارماي، نە بەرىگە كەلمەي، ءدال سول كەزەڭدى حالىقتىق ينتوناتسيامىزعا ولشەم ەتىپ الاتىنمىز سودان. ياعني، 19-عاسىرداعى دالا قازاقتارى مەن 20-عاسىرداعى قالالاسقان، مادەنيەتتەسكەن قازاقتىڭ اۋەزى ەكى ءتۇرلى. اسىرەسە، ونەردە ءبىرجاننىڭ جىڭىشكە، اشىق، اقاننىڭ جۇمساق، قوڭىر ءۇنىن ەۋروپا مادەنيەتىنەن كەلگەن قاتقىل، گۇرىلدەك وپەرالىق داۋىس كەلىپ باستى. ءبىرجاندار دالالىق اۋەز ءۇشىن باتار كۇننىڭ سوڭعى شاپاعى ەدى دە، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتەر تاۋدىڭ ۇشار باسىنا قوناقتاپ قالعان سول شاپاقتىڭ كۇڭگىرت تارتقان سوڭعى ساۋلەسى ەدى. بۇلارمەن ءبىر مەزگىلدە ۇلتتىڭ كوركەم داۋىسىنىڭ جيىنتىعى دۋبلياج ونەرىندە دە وسى تەكتەس ورىس دۋبلياجىنا ەلىكتەۋلەر مەن ىزدەنىستەر جاسالدى. قازاقتىق ءتول اۋەز ءتىل دامۋ تاريحىنىڭ ءادىل دە قاتال زاڭدىلىقتارى سۇزگىسىنەن وتە المادى. قازىر بىزگە تىم جىڭىشكە، ايەل داۋىسىنداي قۇلاقتان وتە شىعاتىن اۋەزدى اۋىل قازاقتارى وزدەرىنە بىرتالايعا دەيىن سەرىك ەتتى. ونداي ءۇن قالا قازاقتارىنىڭ دا ءبىراز بولىگىندە قانعا سىڭگەن بابا داۋسىنداي بوپ مىقتاپ ساقتالىپ قالدى. اۋەزوۆ، مۇستافا شوقاي، ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتەردىڭ جازىپ الىنعان داۋىستارىن قاراساڭىز ءدال سونداي ەسكى، تۇنىق ءۇندى تاباسىز.

وسى سياقتى 21-عاسىر باسىنداعى قازاقتاردىڭ حالىقتىق ينتوناتسياسى دا وزگەرمەي قالمادى. بۇعان سالىستىرمالى مىسال ىزدەگەندە تاعى دا ۇلت داۋىسىنىڭ كوركەمدەلگەن بەينەسى دۋبلياج ونەرىنە كەپ تىرەلەمىز. 20-عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قالىپتاسىپ، تەرەڭنەن تارتىلعان قازاق ماقامىنىڭ باي بوياۋىن ساقتاۋعا تىرىسا وتىرىپ، ۋاقىت تالابىنا ساي ورىس دۋبلياجىنان ۇلگى الىپ جاڭارۋعا تۇسكەن، ىدىرىس نوعايباەۆ، ءانۋار مولدابەكوۆ، ءامينا ومىرزاقوۆا، مۇحتار باقتىگەرەەۆ، زامزاگۇل ءشارىپوۆالار جاساعان قىمباتتى ۇندەر ارادا 30-40 جىل وتكەندە جۇرتتا قالىپ، ءوزى بەل اسىپ كوشىپ كەتكەن باي اۋىلىنىڭ سالقار كوشىندەي بوپ كورىنبەي كەتتى. قازىرگى قازاق دۋبلياجى ولاردىكى ەمەس، جاڭارعان، جاسارعان ۇرپاقتىكى. بۇلاردان وتكەننىڭ ءۇنىن، داۋىسىن كۇتۋ اقىلعا سىيمايدى. قازىرگى قازاق دۋبلياجى جاڭارعان حالىقتىڭ جاس داۋىسى. كەزىندە ەلدى اۋزىنا قاراتقان ءانشىنىڭ قارتايعانداعى سۇيكىمسىز داۋىسى ەمەس، وزگەرىپ تۋعان جاستىڭ باتىل، ءالى ءپىسىپ جەتىلمەگەن ەركىن داۋىسى. وتكەنگە بۇرىلۋعا، قايتالاۋعا قاقى جوق. بۇنى ءبىر دۋبلياجعا ەمەس، ءسوزدىڭ سۇلۋ ءۇنىن جەتكىزۋشى قازىرگى كۇننىڭ ءانشى-جىرشىلارىنا دا قاراتۋعا بولادى. ءدال وسى سياقتى جاڭارعان تۇرمىسىمەن بولمىسى دا جاڭارعان قازىرگى ۋاقىتتىڭ جاستارىنىڭ ادەبي ءتىلىن وتكەن ۋاقىتتىڭ قالىبىمەن ولشەۋگە بولمايدى. تۇرمىسى مەن قيالى جاڭارعان حالىقپەن بىرگە ءتىلى دە جاڭا ساپاعا وتەدى. بۇل جاعىنان قازاق جالعىز كەلە جاتقان جوق. قازىرگى فرانتسۋز گيۋگوشا ويلاپ، گيۋگوشا قالام تەربەمەيدى. قازىرگى قىتاي جاسى 17-عاسىردا جازىلعان كلاسسيكالىق روماننىڭ ءتىلىن جەتە تۇسىنبەيدى. قازىرگى ورىس جاستارىنىڭ سويلەۋ ماقامى 70-جىلدارداعىدان مۇلدە بولەك.

دەگەنمەن، ءبىر ۇلتتىڭ تىلدىك دامۋ تاريحى ءۇشىن بۇل وزگەرىستەر تىم جەدەل ءجۇردى، ءارى ايىرماشىلىقتارى دا ەرەسەن بولدى. الدىڭعىسىندا قالىپتاسقان زاڭدىلىقتار نەگىزىندە ءتىل دامۋىنىڭ بارلىق تابيعي زاڭدىلىقتارىن ساقتاي وتىرىپ جۇرسە، قازىرگىمىزدە حالىقتىڭ جاپپاي تىلدىك ساۋاتسىزدانۋىنان تۋعان تولىپ جاتقان قايشىلىقتاردىڭ وراسان زاردابى مەنمۇندالايدى. اۋىز ەكى ءتىلدىڭ باي قورى مەن ادەمى ءۇنىن ساقتاۋشى بولىپ تابىلاتىن حالىقتان تارتىپ، باسىندا تەك اقشا تۋرالى عانا وي جۇرەتىن ستۋدەنت-جاستار، وزدەرىن بۇلاردان كوپ جوعارى قوياتىن ساۋاتسىز جۋرناليستەر مەن ەكى ءجۇزدى ارتىستەردىڭ اۋزىمەن ءبىر كەزدەگى دالالىق جۇرتتان كەتپەستەي بوپ ءسىڭىپ قالعان ەسكى سارىننىڭ سوڭعى جۇرناقتارى اياۋسىز ايعىزدالىپ، ءبۇلىنۋ ۇستىندە. بۇعان تەڭ تۇسەتىن سۋرەت تابۋ ءۇشىن قيراپ جاتقان سيريا قالالارىن كوزگە ەلەستەتۋ كەرەك شىعار.

ناعىز قاپشىقبايۇلى

Abai.kz