(وقىرماندارىممەن سۇحباتىم)

«وكىنىشى كوپ دۇنيە-اي...» دەگەن ماقالام جارىق كورگەلى ينتەرنەت ارقىلى دا، تەلەفون سوعىپ تا، حات جازىپ تا جاي-جاعدايىمدى سۇراپ، حابارلاسىپ جاتقان قازاعىمنىڭ تىلەۋلەستەرىنىڭ شىنايى كوڭىلىنىڭ جىلۋى مەن شۋاعىنا بولەنۋدەمىن. ەمىرەنگەن جۇرەكتەردىڭ وزىمە دەگەن ەلجىرەۋىك ءلۇپىلىن سەزىنۋىم سونداي، تەبىرەنگەن جانىممەن كەيدە مىناۋ ايداي الەمگە سىيماي كەتەردەي لەپىرە جەلپىنەمىن.

ارينە، مۇنىڭ ءبارى – اقكوڭىل اڭقىلداق الاش جۇرتىنىڭ ءوزىم دەگەن ازاماتىنا قۇرمەتىن ءبىلدىرىپ، قۇشاعىن ايقارا اشىپ تاستايتىن تاڭعاجايىپ تابيعاتىنان ەكەنىن ءبىر كىسىدەي سەزسەم دە، الابۇرتقان جۇرەگىمنىڭ بۇلقىنىسى كىرپىگىمە ءموپ-ءمولدىر ىرزالىق تامشىسى بولىپ ۇيىرىلە قالارىن نەسىنە جاسىرايىن. اناۋ توردەگىلەرگە نەعۇرلىم جات بولعان سايىن، مىناۋ توڭىرەگىمدەگى «جەردەگىلەرگە» سوعۇرلىم جاقىنداي تۇسكەنىمدى كوكىرەك جاسىمەن ءجىبىتىپ «بايقاتاتىن» جاراتۋشى حاققا قۇلى بولىپ قۇلشىنا ءتۇسۋىم كۇشەيگەنىن بىلەم-اق. كوكتەگى جالعىز بەن جەردەگى كوپتىڭ ساياسى ايالاعان جانىمدى الدارىڭا جايىپ سالعانىم دا وسى، اعايىن. ەندى كوپ سوزباي، كوپشىلىكتىڭ سۇراق-ساۋالدارىنا اشىق جاۋاپتارىمدى شاشىراتپاي جەتكىزۋگە تىرىسايىن.

– «اۋ، سوفى، شىعارماشىلىق جولىڭدى ەكى رەت قيىپ، ءۇمىت ەتكەن ۇلەسىڭە سوزعان قولىڭدى ەكى مارتە بۋىپ، شاراسىزدىقتىڭ شىرماۋىندا شىرىلداتقان جانىڭدى انىندەي ەمىرەنە تىڭداعان قالتايدى قالاي عانا كەشىرە الدىڭ؟ كەشىرە بەرگەن سايىن ساتقىندىقتىڭ ەسىرە بەرەرىن قالاي ەسكەرمەگەنسىڭ؟» دەيتىن اعىنان جارىلعان وكتەم ۇندەردىڭ تاسقىنىنا كومىلىپ، اۋپىرىمدەپ ەسىمدى جيعانىم ەندى-ەندى عانا.                                         

– ءيا، سول اعامنىڭ باسقا اعالارىممەن بىرىگىپ جولىمدى ەكى رەت كەسكەنى دە راس. ادامعا، ادالعا سەنگەن ءبۇتىن كوڭىلىمدى ارامدىقتىڭ قىساستىعىمەن تەسكەنى دە حاق. وزەگىمدى وكسىكپەن بۋىپ، وكىنىشكە تولتىرعانىن دا، وگەيسىرەتكەن وكپەمدى قابىنتقانىن دا ۇمىتقىم كەلسە دە، ۇيقىسىز تۇندەرىمنىڭ ۋىسىندا قالجىراعانىمدا ۇمىتا المايتىنىم دا اقيقات. بىراق «الدىڭا كەلسە، اتاڭنىڭ دا قۇنىن كەش!» دەيتىن كەڭپەيىل قازاق ەمەسپىز بە. بۇ دۇنيەنىڭ كىنا-كۇناسى و دۇنيەدە تەكسەرىلەرىن ەسكە سالىپ، مەن ءۇشىن كۇيىنگەن تىلەكتەستەرىمنىڭ الدىنان وتكەنىم بۇل. وقىرماندارىم جازعىرسا دا، جاقتىرسا دا، بەت العان باعىتىمنان ءبىلىپ اداسسام دا، بىلمەي اداسسام دا، ءبارىبىر ادالىم دەرلىك تىرلىگىمنەن اتتاپ كەتە الماسىم وزىمە عانا ايان.                                               

– مەملەكەتتىك سىيلىقتى وزىڭنەن قالامگەرلىك قاۋقارى مەن قارىمى تومەندەردىڭ الدىڭدى وراپ ءوتىپ، الىپ كەتىپ جاتقاندارىنا جانىڭ سىزداپ، جۇرەگىڭ شانشىپ، وزەگىڭ ورتەنبەي مە؟ – دەپ مەن ءۇشىن وكپەسىن وشىرەتىن مۇڭداستارىم دا ءبىراز.                                                                          

– ارينە، كوڭىلدىڭ قوڭىلتاقسيتىن كەزدەرى بولاتىنى راس. اسىرەسە شات-شالەكەي شاتاعىمەن ماتاپ العان «ات-اتاقتارىنىڭ» ارقاسىندا ءور مەن توردە توپىرلايتىنداردىڭ تۋلاتقان توپىراعىنىڭ استىندا، بوساعادا قالىپ، كەبىس كۇزەتەتىن «مۇساپىرلىگىڭ» جىگەرىڭدى جاسىتاتىنىن قاي «قۇدايىڭنىڭ» قۇلاعىنا جەتكىزەرسىڭ... بۇگىندە تىڭدار قۇلاق تابۋ ءۇشىن الگى قۇلاق يەسىن تىنىمسىز ماقتاۋ مەن ماداقتاۋدان اۋزىڭدى بوساتپاۋىڭ قاجەت-اۋ... «ايتپەسە». «ايتپەسەگە» باسپاۋىمدى تۇپتەمەي-اق قويايىنشى.                         

– «اناۋ ادەبيەتشىلەرگە بولىنگەن مەمسىيلىقتىڭ ءۇش ورنىنىڭ ەشبىر قالامگەرگە بەرىلمەي، كۇيىپ كەتۋىنە نە سەبەپ بولعانىن» بىلگىسى كەلەتىندەر تەلەفون قۇلاعىن شۋلاتىپ-اق ءجۇر ءالى.

 – راس. سول 2004 جىلى الدە قۇداي، الدە قۇدايدان بىلاي ەمەس ادام جارىلقادى ما، ادەبيەتشىلەرگە دەپ مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ ءتورت ورنى ارنايى بولىنە قالعان ەدى-اۋ. العاشقى وتىرىستا-اق كوميسسيا مۇشەلەرى ءبىر سىيلىقتى تولەن ابدىكوۆكە بەرەدى دە، قالعان ءۇش سىيلىقتىڭ يەلەرىن انىقتاۋعا ونشا قۇلشىنىس تانىتا قويمايدى. ەستۋىمشە، بۇل ارادا دا سماتاەۆقا دەگەن الدەكىمدەردىڭ الدەبىر شەتىن كوزقاراستارى كولدەنەڭدەپ تۇرىپ العان ءتارىزدى. سونىمەن ىرىڭ-جىرىڭى بەل العان پىكىرتالاستار وتىرعانداردى ءبىر مامىلەگە جەتكىزدىرمەي، كەلەسى كەزەكتى كۇتكىزۋگە ءماجبۇر ەتكەن. كوميسسيانىڭ ءتورايىمى – سول كەزدەگى پرەمەردىڭ ورىنباسارى بىرعانىم ءايتىموۆا حانىم بولاتىن. كوميسسيانىڭ الگىندەي قىرقىلجىڭ قىلىعىنا جول بەرمەۋى كەرەك ەدى دەدى مە، الدە باسقاشا ءبىر ەسەپ توسىن كيلىگە كەتتى مە، ونى اجىراتىپ ايتا المايمىن. بيىك بيلىكتەگىلەر ءايتىموۆانى اياق استىنان ورىنباسارلىعىنان وقۋ مينيسترلىگىنە سىرعىتىپ جىبەرىپ، كوميسسيا ءتورايىمى مىندەتىنەن دە بوساتىپ، توراعالىققا ابدىكارىموۆ ورالبايدى تاعايىنداماي ما. ال سونان سوڭ... ءبىزدىڭ قازاقتىڭ اسىرەسە كەۋدەسىنە نان ءپىسىرىپ، كوكىرەگىن كورىكتەي كەرىپ جۇرگەندەرى وزدەرى دىتتەگەن ەسەپقور مۇددەلەرىنىڭ ويدا جوقتا وزگەرىپ شىعا كەلەتىنىنە بۇرق ەتىپ دۇرىلدەپ قارسى اتىلماي، بىلق ەتىپ كونە قوياتىنىن كورە المايتىنىمىز اقيقات ەمەس پە. ەزۋىنىڭ قيسايۋىمەن-اق ەلپىلدەي تۇسەتىن يەك قاققىش توڭىرەگى مول كوميسسيانىڭ ازۋى التى قارىس دەيتىن اساۋتورىسى: «كونەي نا پەرەپراۆە نە مەنيايۋت!» دەپ كەزەكتى وتىرىستىڭ شىرقىن بۇزىپ، قاسارىسىپ شىعا كەلمەي مە... سونىمەن بىراۋىزدىلىق تانىتا الماعان، ادەيى تانىتقىسى كەلمەگەن كوميسسيا ادەبيەتشىلەرگە بولىنگەن ءۇش ورىنعا لايىقتى ۇمىتكەرلەردى قۇرباندىققا شالىپ جىبەرگەن ەدى. ءسويتىپ بايگەگە قوسقان «ەلىم-ايىمنىڭ» ءۇش كىتابىن بىردەي «باتىراشتارىم» سۇلاتا سالعان ەدى. وكىنىشى مول دۇنيەنىڭ وتىرىگىمەن اۋىزدانعان وكتەمدىگى وڭەشىڭدى بۋىپ، وكسىگىڭدى وكپەڭنەن توگەرىن نەسىنە جاڭعىرتا بەرەيىن.

مەنىمەن بىرگە ناحاق كۇيىپ كەتكەندەردىڭ بىرەۋى – كەشەگى گەرولد بەلگەر ەدى عوي...                           – «ات-اتاق سىزگە نەگە بەرىلمەيدى؟ اتى-ءجونىن ايەلدەرىنەن باسقا ەشكىم بىلمەيتىن كەيبىرەۋلەر يىعىنان باسىپ قالعان «ۇلتتىق اكادەميانىڭ اكادەميگى»، «حالىق جازۋشىسى»، «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى»، «الماتى، استانا قالالارىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى»، «پرەزيدەنت سىيلىعىنىڭ، پرەزيدەنت ستيپەندياسىنىڭ يەگەرى» ءتارىزدى اسقاقتاتۋلاردى كوتەرە الماي مىقشىڭداپ جۇرسە دە، وزگەلەردى مەنسىنبەي شاڭقىلدايتىندارىن قايتەرسىڭ. ال سىزگە سول اتاقتاردىڭ بىرەۋى دە بۇيىرماپتى ءالى. اناۋ مىقتىمىزعا، مىقتىلارىمىزعا ءسىز ءۇشىن سىزدايتىن كۇپتى كوڭلىمىزدى قالاي سەزدىرەرمىز؟» دەپ ماعان بۇيرەك بۇرۋشىلارىمدى دا جاتىرقامايمىن.

 - «مىقتىڭىزعا» ەش وكپەم جوق، قايتا وعان رازىلىعىم مول، اعايىن. وسىدان شيرەك عاسىرداي بۇرىن ەلۋگە تولعان كۇنىمدە نازارباەۆ مىرزا كومەكشىسىن جۇمساپ، ءھام سول كەزدەگى پرەمەردىڭ ورىنباسارى جولداسبەكوۆكە تەلەفون شالعىزىپ، مەنى شاقىرتىپ العان-دى. يۋبيلەيىممەن قۇتتىقتاپ، «بەز پراۆىح ي لەۆىح» اتتى كىتابىن سىيلاپ تۇرىپ: «ساكە، حالىقتىڭ ءسۇيىپ وقيتىن «ەلىم-اي» رومانىنىڭ اۆتورى «حالىق جازۋشىسى» دەگەن اتاققا ابدەن لايىق قوي. الاسىز!» دەپ ارقامنان قاعىپ، بەرمەسە دە، بەرگەندەي شالقىتىپ شىعارىپ سالعان-دى.

بەس جىلدان كەيىن سول ۋادەسى ويىنا ءتۇستى مە، ەلباسىنىڭ نۇسقاۋىمەن وداقتىڭ باسشىسى ق.نايمانباەۆ مەنى «قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى» اتاعىنا ۇسىنىپ، قۇجاتتاردى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە وتكىزگەن ەدى. اقمولاعا كوشى-قون كەزىندە باسقا قۇجاتتار جوعالماي، «ماعان عانا بايلانىستى قاعازدار جوعالىپ كەتىپتى-مىس» دەيتىندى ەمىس-ەمىس ەستىگەن بولاتىنمىن.

ىلە-شالا پرەزيدەنت تاراپىنان ءدۇمپۋ جەتىپ، ەندىگى مەن تۋرالى ۇسىنىستى ن.ورازالين جولداعان ەدى. اقىرى قاعازدار نۇرەكەڭنىڭ الدىنا جەتسە كەرەك، 1998 جىلدىڭ 26 اقپانىندا اكىمشىلىكتەن: «بۇگىن قابدەش ءجۇمادىلوۆ ەكەۋىڭىزگە «حالىق جازۋشىسى» اتاعىن بەرۋ تۋرالى جارلىققا ەلباسى قول قويدى!» دەپ تەلەفون شالعان تىلەكتەستەرىم ءبىر قۋانتقان. سول كۇننىڭ كەشىندە ساكەن سەيفۋللينگە مەيرامحانادا بەرىلگەن استا كەزدەسىپ قالعان ن.ورازالين مەنى «حالىق جازۋشىسى» اتالعانىممەن قۇتتىقتاپ، ءسۇيىنشى سۇراعان دا ەدى-اۋ...

سول جارلىقتىڭ كونستيتۋتسيا كۇنى جاريالاناتىنىن ءبىلىپ، التى اي بويى اسىعا كۇتپەيمىن بە...

29-تامىزدا ساسكەدە تەلەفونىم (ۆەرتۋشكام) شىرىلداپ قويا بەردى. ترۋبكادان قىرىمبەكتىڭ مەنى قۇتتىقتاعان داۋىسىن ەستىپ، قۋانعاننان ەسىم شىعىپ كەتكەنى عوي. ق.كوشەرباەۆ – ءبىلىم جانە وقۋ ءمينيسترى بولاتىن. كەڭسەسى الماتىدا قالعان. «ساكە، ەندى ءسىز «قازاقستانعا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى» بولدىڭىز. ءسۇيىنشىمدى دايىنداي بەرىڭىز» – دەمەسى بار ما ءىنىمنىڭ. الگىندەگى قۋانىشىم سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، كەۋدەمدى قىنجىلىس ءدىرىلى بۋىپ الا جونەلدى.

- ءاي، قىرىمبەك! مەنى «حالىق جازۋشىسى» اتاعىنا ۇسىنعان. ساۋداگەرگە دە، شوشقاشىعا دا، شەنەۋنىككە دە بەرەتىن اتاقتىڭ ماعان كەرەگى جوق. جازۋشىلىعىمدى ايعاقتامايتىن ءتوردىڭ بۇل شەشىمىمەن كەلىسپەيمىن. سەن – ۇكىمەت مۇشەسىسىڭ! رەسمي ادامسىڭ! قۇداي ايداپ، قولىما ءتۇسىپ قالدىڭ. جوعارىداعىلارعا جەتكىز. «حالىق جازۋشىسى» بۇيىرماسا، مەن بۇل اتاقتان باس تارتام. تىزىمنەن العىزىپ تاستات. ال ەرتەڭ جاريالانار بولسا، بيرەسمي گازەتتەرگە باس تارتاتىنىمدى جازعىزىپ، پرەتسەدەنت جاسايمىن!» دەپ دۇرسە قويا بەرمەيمىن بە.

«اعا، كەزدەسەيىكشى!» دەگەن سوڭ تۇستەن كەيىن قىرىمبەكتىڭ كابينەتىنە كىرسەم، قاسىندا ن.ورازالين وتىر ەكەن. ەكەۋى ەكى جاقتاپ مەنى كوندىرۋگە تىرىسىپ-اق باقتى. نەگە كونەيىن. ءوز بيىگىم وزىمدە ەكەنىن تانىتىپ شىعىپ كەتتىم. 

سول كۇنى دە، ەرتەڭىندە دە مەملەكەتتىك حاتشى ءا.كەكىلباەۆ قىرىمبەككە قايتا-قايتا «كوندىر!» دەپ تەلەفون شالىپتى. بالا-شاعا ەمەسپىن عوي، كىلت ەتە قالىپ، ايتقانىنان اينىپ شىعا كەلەتىن.

شاراسى تاۋسىلعان قىرىمبەك باۋىر اقمولاعا بارىپ، جاي-جاپساردى تۇسىندىرمەك بولىپ استاناعا ۇشىپ كەتكەن.

ەكى كۇننەن كەيىن قايتىپ كەلىپ ق.كوشەرباەۆ مىرزانىڭ ماعان ايتقانى: «ەلباسىدا بولدىم. ءسىزدىڭ رەنىشىڭىزدى جەتكىزدىم. نۇرەكەڭ ءابىش كەكىلباەۆتى شاقىرتىپ الىپ، ءمان-جايدى سۇرادى. ابەكەڭ «ماشينيستكالار فاميليانى بايقاۋسىز اۋىستىرىپ الىپتى» دەگەندى ايتىپ جاتتى. ەلباسى سىزگە «سول اتاقتىڭ بەس-التى ايدا بەرىلەرىن ارنايى جەتكىز!» دەگەن. رەنجىمەۋىڭىزدى دە وتىنگەن، – دەپ كوڭىلىمدى كونشىتكەن-ءدى.

1999 جىلى، ۇمىتپاسام قاڭتاردىڭ 15-ءى كۇنى پرەزيدەنت ءبىراز زيالى قاۋىمدى «انكارا» قوناق ۇيىندە قابىلداعان بولاتىن. مەنىڭ وزىنە ونشا جاقىنداماي سىرعاقسىپ جۇرگەنىمدى بايقاپ قالىپ، شاقىرىپ العان ەدى.

– وكپە بار ما، ساكە؟ – دەگەن.

– نەگە بولماسىن، نۇرەكە. بار عوي.

– بىلەم. الاسىز. ارينە، ءار نارسەنىڭ ۋاقىتىندا بەرىلگەنى دۇرىس قوي. «وكپەنى باۋىرعا اينالدىردىق!» دەيتىن، ساكە، ءسىزدىڭ ءمادي اتالارىڭىز ەمەس پە، – دەپ ارقامنان قاققانى دا ەسىمدە.

بىراق... ارادا ەكى-ءۇش اي ءوتتى. «حالىق جازۋشىسى»، «حالىق ءارتىسى» اتاقتارى جويىلسىن» دەگەن ەلباسىنىڭ جارلىعى جارىق كورىپ، ءۇمىتىمدى ءبىرجولا قيىپ تاستاعان ەدى.

–  «ەلىم-ايدىڭ» ءبىرىنشى كىتابى نەگە جەتى جىل جاتىپ، ارەڭ جارىق كورگەن؟ سونىڭ سەبەبىن ايتساڭىزشى.

– «وتكەنگە سالاۋات» دەگىزەر دە، دەگىزبەس تە، ءبىر مازاسىزدىق كەۋدەمدە تۇنەيتىنىن ءوزىم دە بىلەم. ول مازاسىزدىق «ەلىم-ايىمنىڭ» سوناۋ العاشقى كىتابىن شىعارماۋعا بارىن سالعان كەدەرگىلەردىڭ كوبەيگەن كەزىندە باستالعان. سول كەزدەگى جالعىز «جازۋشى» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى ءا.جۇماباەۆ جەتى جىل بويى: «رومانىڭدى ورتالىق كوميتەت جوسپاردان سىزىپ تاستاپ كەلەدى»، – دەپ تاقىلداۋدان ءبىر جاڭىلماپ ەدى. ءباسپاسوز ءمينيسترى ش.ەلەۋكەنوۆ جولداس: ء«اي، شىراق! جاپ-جاس قالپىڭمەن داۋ-دامايى كوپ كىرپىش رومان جازعانشا، بايمۇقانشىلاپ اڭگىمەدەن باستامايسىڭ با»، – دەپ اقىلگويسىنىپ شىعارىپ سالاتىن. ال ورتالىق كوميتەت حاتشىسى ساتتار يماشەۆكە ءبىر رەت كىرگەنىمدە: "تەر ساسىعان تىماق كيگەن قازاقتى اسپەتتەگەنشە، توبەسىنە شلياپا توڭكەرگەن زيالىنى دارىپتەسەڭشى!" – دەپ ارىزىمدى اياقسىز قالدىرعان.

اقىرى شىدامنىڭ دا شەگى بار عوي. قويماي ءجۇرىپ ورتالىق كوميتەتتىڭ ۇگىت-ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى پلوتنيكوۆكە كىردىم. كىردىم دە، قالتامنان پارتبيلەتىمدى سۋىرىپ الىپ، الدىنداعى ستولىنا سارت ەتكىزىپ تاستاي سالدىم.

– چتو زا بەزوبرازيە! – دەپ الگىمنىڭ كوزى شاقىرايا قالدى.

– مەنىڭ رومانىم ورتالىق كوميتەتكە جاقپايتىن بولسا، وندا مەنىڭ ءوزىمنىڭ دە پارتيا قاتارىندا بولۋىمنىڭ رەتى دە، سەنىمى دە جوق. شىعارىڭىزدار! – دەپ رومانىم جارىق كورگەن «جۇلدىزدىڭ» ەكى ءنومىرىن، ش.ايتماتوۆتىڭ رومانىما جازىپ بەرگەن العىسوزىن، وقىرماندارىمنىڭ «ەلىم-اي» جونىندە وزىمە جازىلعان ەكى ءجۇزدىڭ ۇستىندەگى حاتتاردى بالەتكامدى توڭكەرىپ، الدىنا ۇيە سالدىم.                                   

 پلوتنيكوۆ بەتىمە ۇڭىلە قارادى.

– فاميلياڭىز كىم؟ سماتاەۆ؟!. العاش ەستىپ تۇرمىن. ءبىز... مەن سىزىپپىن با؟.. ءسىزدىڭ رومانىڭىز جەتى جىلدان بەرى ەشبىر تەماتيكالىق جوسپارعا ەنىپ، الدىمىزعا كەلگەن جوق، – دەدى دە، دەرەۋ ترۋبكانى كوتەردى.

– جۇماباەۆ! ءسىز سماتاەۆتىڭ «ەلىم-اي» رومانىن بىلەسىز بە؟.. بىلسەڭىز، نەگە ونى جەتى جىل بويى تەمپلانعا كىرگىزبەگەنسىزدەر؟ وسى بيىلعى جوسپارعا ەنسىن!.. كىمدى الىپ تاستاساڭىز، ونى الىپ تاستاڭىز! سونىڭ ورنىنا مىنا كىتاپتى شىعارىڭىز. ءبىتتى! – دەپ ترۋبكانى قويا سالدى دا، ماعان: – ەستىدىڭىز عوي. كىتابىڭىز شىعادى. ءما! مىنا بيلەتتى لاقتىرا بەرمەڭىز. كەۋدەڭىزدىڭ تۇسىندا مىقتاپ ساقتاڭىز! – دەپ ۇستاتا قويدى.

«ەلىم-ايىم» سول ازاپ اياسىنان بوساپ، پلوتنيكوۆ ازاماتتىڭ ارقاسىندا جارىق كورىپ ەدى.

– «وسىناۋ قياناتتاردى شەڭگەلدەپ بۇرگەن جۇندەس قولدىڭ يەسى... ەگەلەرى بار عوي. سولاردىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ بەرۋدەن نەگە قاشقاقتاي بەرەسىڭ؟ كەكسىزدىكتەن تەكسىزدىكتىڭ اعايىن-جۇرتى ءورىپ-قاۋلاپ كەتە مە دەيتىن كۇدىككە سەن بويلاماساڭ دا، ءبىز مالتىعىپ بارا جاتقاندايمىز» دەيتىن دە ورەكپىگەن وكپەلى ساۋالدار از ەمەس.

– كەيبىر كىسىگە كىرجيە قالار ىشتەي ايىقپاس كيكىلجىڭىم بارىن سەزەمىن. بىراق ادامعا دەگەن اقكوڭىل اڭقىلداق پەيىلدەن اۋىتقىپ كەتپەسىمە كامىل سەنەمىن. ال كەكىرتتىگىن كولدەنەڭدەتىپ، سەنىڭ بار-جوعىڭدى مۇلدە ەلەمەيتىندەي تاكاپپارلىقتى ماڭدايىنا تالاقتاي ەتىپ جابىستىرىپ العان ءور كوكىرەك كەيبىرەۋدى انادايدان اينالىپ وتۋدەن جالىققان ەمەسپىن. الگىلەردىڭ الدەبىر قۇدىرەت يەسى بولعانىن دا، الدارىنا سۇمىرەيىپ بارىپ، سۇرانا قاراساڭ، تىلەگىڭنىڭ باز-بازدا ورىندالا قالارىنا كوزىم جەتىپ تۇرسا دا، سوندايلاردىڭ ماڭايىنا ماڭايلاتپاس ءبىر تەجەگىشىم قاشقاقتاتا بەرۋمەن كەلەدى. جولىمنىڭ بولا بەرمەۋى مۇمكىن وسىناۋ مىنەزىمنىڭ تالعامپازدىعىنان شىعار... مۇمكىن مەنىڭ الگىلەرگە يلىگۋىم مەن قاپتالداسا كيلىگۋىمنىڭ مۇلدە جوقتىعىنان دا شىعار. ايتەۋىر اڭساعانىمدى القىنباي الا قويايىن دەپ ارسىزدىق تانىتپاعانىما ءتاڭىرىم كۋا.

ۇزاق جىلدار بويى ونىڭ مەنى جاتىنداي كورىپ جاراتپاس، ال مەنى وعان جادىراتىپ قاراتپاس ءبىر ادامىم بولدى. ول – ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ ەدى. سودان با، تۋرا وتىز بەس جىل ءبىر-بىرىمىزگە دەگەن ىشتەگى الدەبىر قىجىلدى سۇپ-سۋىق كوزقاراستارىمىزبەن اتىپ جەتكىزۋدەن شارشاماپ تا ەدىك. بىراق... ءومىردىڭ وزگەرتپەيتىن وزەگى، تىرلىكتىڭ تۇزەمەيتىن قيسىعى بولمايتىنىن ەجىكتەسەك، الگى سۋىق قاراستاردىڭ جىلىنعان جۇزدەردىڭ شۋاعىندا ەرىپ كەتكەنىن بايقاماي قالىپپىز.

سوڭعى ون بەس جىلدىڭ مولشەرىندە ابەڭ ەكەۋمىز كەسەل مەڭدەگەن اعزامىزدىڭ «ارقاسىندا» اۋرۋحانانى ەكىنشى ۇيىمىزگە اينالدىرىپ العانداي حالگە تاپ بولعانبىز. العاشقى ءتورت-بەس جىلدا بولىمشەمىزدىڭ دالىزىندە، اسحانادا كەزدەسىپ قالعانىمىزدا، باس يزەسىپ امانداسۋ تۇگىلى، بىرىمىزدەن ءبىرىمىز قۇبىجىق تاباتىنداي تەزىرەك تەرىس اينالىپ كەتۋگە تىرىساتىنبىز. ايتسە دە، كەلىسىپ العانداي ءۇش ايدا ءبىر جاتىپ شىعاتىن پالاتالارىمىزدىڭ كورشىلىگى اقىرى ەكەۋمىزدى جۇعىستىرىپ تا، تابىستىرىپ تا جىبەرگەن ەدى. الدە ول ابەنىڭ ىنىگە دەگەن اعالىق مەيىرىمىنىڭ الدىمەن اقتارىلۋىنان كوز اشتى ما، الدە اعانىڭ جادىراعان ءجۇزىنىڭ جىلۋىنا مەرەيلەنگەن ءىنىنىڭ ىلتيپاتىمەن ساباقتاستى ما – ەكەۋارا ءتۇسىنىسۋ الدەبىر ىشكى تۇيسىكتەرمەن ءۇنسىز قالىپتاسقان-دى. ءسويتىپ، ول اعا بولىپ، مەنى ءىنى بولىپ تابىستىق.

ەندى ابەكەڭنىڭ ويدا جوقتا اشىلعان سىرىن كۇندەلىگىمنىڭ بەتتەرىنەن وقىلىق.

«بۇگىن جۇبايىم شامشيا ۇيدەن ءبىر تاباق ەت ءپىسىرىپ اكەلىپ، وسى 2-تەراپيا بولىمشەسىنىڭ توعىزىنشى پالاتاسىندا ابەنى قابىلدادىق. اعا اۋرۋحاناعا العاش تۇسكەندەگىسىنەن الدەقايدا تىڭ. انەۋكۇندەرى پالاتاسىنان كوپ شىعا قويمايتىن. بۇگىن كوڭىلدى وتىردى. «ارقانىڭ جىلقىسىنىڭ ەتى سونداي ءدامدى بولادى!» دەپ تارەلكەسىندەگى جامباستان كەرتىپ جەپ قويادى. ابە ىرزا بولسا، ارينە، كەلىنى دە ىرزا. سونى بايقاعان سەزىمتال قالامگەر ءبىر كەزدە جۇبايىما كۇلىمسىرەگەن ءجۇزىن بۇردى.

– كەلىنجان، نيەتىڭە الدارازى بولسىن. اعالىق پارىزىم با، الدە الدەنەگە بوساعان كوڭىلىم بە – بۇگىن سەندەرگە ءبىر اشىلعىم كەلىپ وتىر، – دەپ ءسال بوگەلدى دە، كەسەدەگى شۇباتتان ءبىر ۇرتتادى. – مىنا سوفى مىرزاعا ءبىراز قىرسىعىپ، جولىن قيىپ، كەسىرىم تيگەنىن ايتايىن ساعان.                       

1969 جىلى كۇزدە مەنىڭ «قان مەن تەرىمنىڭ» ءۇشىنشى كىتابى جازۋشىلار وداعىندا تالقىلاندى. وداقتىڭ سول كەزدەگى كىشكەنتاي زالىنىڭ تورىندە پروزا كەڭەسىنىڭ توراعاسى ءسابيت مۇقانوۆ پەن ءبىر بالا جىگىت جايعاسىپتى. تالقىلاۋ وتە قىزۋ ءوتتى. «كۇيرەۋ» اتتى رومانىمدى كۇيرەتۋگە تىرىسقانداردىڭ تۇس-تۇستان جاۋدىرعان سىناۋ-مىنەۋلەرىنىڭ استىندا قالدىم. ماعان سوندا الگى سايراعىشتاردى قايراپ، ايداپ سالىپ وتىرعان اناۋ توردەگى ەكەۋى بوپ كورىنگەنى عوي. سابەڭە ءتىسىم ونشا وتە قويمايتىنىن بىلەم. ال اناعان... پروتوكول جازىپ وتىرعان كوزىلدىرىكتى سارى جىگىتكە دەگەن قىجىلىم وڭەشىمدى ورتەپ بارا جاتقانىن ۇمىتپاستاي بولعام. سماتاەۆ دەگەن فاميلياسىن قاسىمداعىلاردان سۇراپ الىپ، كوكىرەگىمە وشپەستەي ەتىپ جازعانمىن. سودان سەنىڭ اتىڭ شىعا باستادى. «جۇلدىزعا» رەداكتور بولىپ بارعان تاحاۋي الدىندا جاتقان سەنىڭ رومانىڭنىڭ قولجازباسىن ال كەپ ماقتاسىن. ال مەن ال كەپ ىزالانايىن. تاحاۋيعا «جۋرنالدا جاريالاما!» دەپ قۇلاعىنىڭ قۇرىش ەتىن جەدىم. تاحاۋي توعىز-اق ايعا شىدادى. اقىرى ەكى نومىرىندە شىعاردى. جۇرت سەنىڭ «ەلىم-ايىڭدى» جەر-كوككە سيعىزباي دۇرىلدەتىپ ماقتاي جونەلدى. مەنىڭ قىجىلىم ودان سايىن ۇدەدى. ويتكەنى، سەنىڭ ءسابيت، عابيت، ءادي، ءىلياس، ءانۋار، ولجاس سياقتى ءبىراز اعالارىڭنىڭ قياناتىن كوپ كورگەم-ءدى. تاقىمىنا ۋىسىم تولار ءبىر ءىنىسىن جۇمارلاپ ەزىپ، سول اعالارىڭنان كەك قايتارسام دەيتىنمىن. سەن سول بولدىڭ. «ەلىم-ايىڭدى» كىتاپ قىپ شىعارتپاۋعا قاتتى دەن قويىپ، ءابىلماجىن، شەريازدان، ساتتارعا تاپسىرعام. بىراق ماعان بەلگىسىز ءبىر جولدى تاۋىپ كەتىپ، رومانىڭدى شىعارىپ الدىڭ. ىلەسە ەكىنشى كىتابى دا جارىق كوردى. قوس كىتابىڭ «جىلدىڭ ۇزدىك كىتاپتارى» بولىپ، مەمسىيلىققا ۇسىنىلدى. سەنىڭ بەس رەت بايگەگە تۇسكەنىڭدى بىلەم. ال مەن ساعان بەس رەت قارسىلىق جاساعانىم، توڭىرەگىمدەگىلەرگە قارسىلىق جاساتقانىم دا راس. «كونەي نا پەرەپراۆە نە مەنيايۋت!» دەگەنىم دە ەسىمدە. «حالىق جازۋشىسى» اتاعىنا ۇسىنىلعانىڭدى ەستىگەندە، فاميلياڭدى اۋىستىرتۋعا الدەكىمدەردى ارالاستىردىم. پرەزيدەنتتىڭ «انكاراداعى» قابىلداۋىندا بولعانىمىزدا، ونىڭ ساعان بەرگەن ۋادەسىن قاسىندا تۇرىپ ەستىگەم. كوپ كەشىكپەي استاناعا ۇشىپ بارىپ، ابىشكە كىرگەم. ويىمدى ابىشكە جەتكىزىپ، ەندى ەكەۋىمىز نۇرەكەڭنىڭ الدىنا باردىق. «نۇرەكە، وسى «حالىق ءارتىسى»، «حالىق جازۋشىسى» دەگەن اتاقتاردىڭ كۇشىن جويعىزساڭىز قايتەدى؟ ويتكەنى، سول اتاقتارعا تىم كوبەيگەن قۇمارتۋشىلار سىزگە ارىز-ءوتىنىشىن قارداي جاۋعىزىپ، وزىڭىزگە وكپە تاعىپ، اراز-قۇرازدىقتى كۇشەيتەدى» دەگەن ۋاجدەردى ءۇيىپ-توگە سالدىق. پرەزيدەنت تە وپ-وڭاي كەلىسە كەتتى...                                                                                   

ءسويتىپ سەن، سوفىجان، تاعى دا سول اتاقتان ءبىرجولاتا قاعىلدىڭ، – دەپ بەتىمە ەش قامسىز-مۇڭسىز قالىپپەن سىعالاي قارادى. ىزىنشە: – كەي-كەيدە ارتىستەرگە وبال جاسادىم-اۋ دەپ كۇرسىنەتىنىم بار، – دەپ، كۇرسىنگەن بولدى. – ال، كەلىنجان، بۇل اشىلۋىم مىناۋ ءبىر اسىم ەتىڭە كورسەتكەن نيەتىم ەمەس. مىناۋ سوفىنىڭ ازاماتتىعىن، تالانت-دارىنىن انىق تانىپ، ءوزىمنىڭ اعاتتىعىمدى سەزىنگەن سىرىم مەن شىنىم. ال، سوفى، سەن مەنى بۇدان بىلاي دا «اعا!» دەپ ىنىلىگىڭدى جالعاستىرا بەرەسىڭ بە، ىنىلىگىڭنەن باز كەشەسىڭ بە، ەركىڭ ءبىلسىن».

نە دەيىن. جۇبايىم دا، مەن دە تىرس ەتىپ ءلام دەي الماي ءۇنسىز وتىرىپ قالىپ ەدىك. شامشيانىڭ كىرپىگىندە دىرىلدەگەن قوس تامشى جاس پەن جەر سىلكىنتپەسە دە، جان-دۇنيەمدى دۇرك سىلكىنتكەن وكسىككە بەرگىسىز كۇرسىنىس كەۋدەمنەن اتىلىپ شىعىپ ەدى-اۋ». 26 قاڭتار 2011 جىل».

«اعاتتىعىمدى سەزدىم» دەگەن اعانى، الدى ازايا تىرەلىپ، ارتى وكىنىشى مول تىرلىگىمەن ۇزارعان ابەڭدى وكپەمنىڭ وكسىك سىزىمەن سۋارعاندا نە تابارمىن. اعات كەتكەنىن ادالدىعى كۇيرەتكەن وكىنىشىمەن شەشىلگەنىنە كەشىرىمشىل جانىمنىڭ كىشىلىك، ىنىلىك ىزەتىمەن باس يۋدەن اسا الارمىن با؟..

ويتكەنى، قايتا اشىلماستاي ەتىپ تۇبىندە ءبىر كوز جۇماسىڭ... وكسىدىڭ نە، وكىندىڭ نە – ءبارىبىر وشكەندى تىرىلتە المايسىڭ، وتكەندى كەلتىرە المايسىڭ. وي تۇبىنە سۇڭگىگەندەگى تاپقانىڭ – قاباتتاسقان ينفاركتىڭ مەن ءينسۋلتىڭ عانا. ۇيقىڭدى ءبولىپ، اششى تەرىڭدى توگىپ، جۇيە-جۇيكەڭدى سوگىپ ەڭبەكتەندىڭ-اق. ال سونداعى كورگەن جەڭىسىڭ مەن تەرگەن جەمىسىڭ قانداي؟ اعا دەگەننىڭ اياقتان شالۋى عانا. تۇستاستارىڭنىڭ قولىڭ مەن كوڭلىڭدى تۇساۋى عانا. اقىلدىنىڭ سەنى اقىماق ساناۋى عانا. ەسىكتەن دە ەنگىزبەي، تەسىكتەن دە سىعالاتپاي، ادالدىق ىزدەگەن تۇلعاڭدى تۇلىپتاي ەتىپ توزدىرىپ، اۋلاققا الاستاپ قۋىپ جىبەرۋى عانا.

ءجا-ءجا، سوفىيان، قوزدىرما وكپەنى، قىزدىرما قىجىلدى!..

ايتپاقشى، ءا.نۇرپەيىسوۆ اعانىڭ وسى اشىلۋىن ارقاۋ ەتىپ، «بەتىڭدى ەندى، ءىنىم، قالاي بۇراسىڭ؟» دەپ داستان جازىپ، «اعالارىم – جاعالارىم، ىنىلەرىم – ىرىلەرىم» جيناعىنا كىرگىزگەم. وسەك تاسىعىش وزگەلەردەن ەستىپ، وكپەسى بەكەر قابىنباسىن دەپ كىتاپتىڭ ء«سۇيىنشى» داناسىن ەكى جىل بۇرىن ابەڭە ۇستاتقام.

– ء«سىزدىڭ ماماندىعىڭىز ينجەنەر-مەتاللۋرگ. ياعني، ەلباسىمەن ارىپتەسسىز بۇل جاعىنان. ء«سىز دە، مەن دە بولىپ ەك قوي گورنوۆوي» دەگەن داستانىڭىزدا شويىندى نۇرەكەڭمەن بىرگە قورىتقان دا سياقتىسىز. الايدا پرەزيدەنتتىڭ ءسىزدى شەتتەتە بەرەتىنى قالاي؟» دەيتىن وكپە ارقالاعان ساۋالدار دا جەتكىلىكتى.

– قادىرمەندى الاشىمنىڭ ازاماتتارى! قانداستارىم، قارداشتارىم، ارلى-مۇڭلى زامانداستارىم! ءبىر نارسەنى اشىپ ايتايىن. مەنى شەتتەتەتىن پرەزيدەنت مىرزا ەمەس ء(وز ويىم سولاي قابىلدايدى-اۋ), توڭىرەگىندەگى توبەسىنىڭ تورەلىگى از، كەۋدەسىنىڭ كەمەلى سىز شەنەۋنىكتەرى عانا. ايتپەسە مەرەيتويلارىمدا پاپكەسىن جىبەرىپ قۇتتىقتاپ، كىتاپتارىمدى سۇراتىپ الىپ وقىپ، كەزدەسكەن سايىن ەلباسى ەكەۋمىز باياعىداعىمىزداي قۋانا قۇشاقتاسىپ قالۋدان اجىراعان ەمەسپىز. سوڭعى رەت 2011 جىلدىڭ 19 نە 20 قاڭتارىندا اۋرۋحانادا جاتقان جەرىمنەن نۇرەكەڭ الماتىداعى رەزيدەنتسياسىنا شاقىرتىپ العان. سوندا كەتەرىمدە: «ساكە، جازۋشىلارعا «حالىق قاھارمانى» بەرىلمەيدى عوي. ءسىز «ەڭبەك ەرىن» الاسىز. ۇزاماي ۇلتتىق اكادەمياعا تولىق مۇشە بولاسىز!» – دەپ «كوڭىلدەندىرىپ» شىعارىپ سالعان-دى. ارينە «قيسىق» جولىمنان «تۋرا» باعىتىما بۇرىلۋىمدى قاداعالاپ ەسكەرتكەنىن سەزبەس تايىزدا مالتىعىش جان ەمەستىگىم بەلگىلى. ايتسە دە، جازۋشىلار وداعى، كىتاپ پالاتاسى، ءارتۇرلى قورلار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءۇش جىل قاتارىنان مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە مەن تۋرالى قايتا-قايتا ۇسىنىس تۇسىرسە دە، ناگرادا كوميسسياسى قالايى مەدالسىماعىن دا قيماي، سماتاەۆتى وزدەرىنە ارقان بويى ەمەس، پارسەك بويى جولاتپاۋمەن كەلەدى. مۇمكىن مەنىڭ قۇجاتتارىمدى مادەنيەت مينيسترلىگى ولارعا تۇسىرمەيتىن دە شىعار. ويتكەنى، وسى مينيسترلىكتىڭ كەزىندە جىلعا جەتەر-جەتپەس مينيستر كەپەشىن كيگەن دارحان مىڭباي دەيتىنى «سماتاەۆتى رەسمي باق-قا جولاتپاڭدار!» دەگەن ءبىر قاۋلىسىن شىعارىپتى-مىستى ءبىراز رەداكتوردىڭ اۋزىنان ەستىگەم-ءدى. ال ەلباسى كوڭىل تۇكپىرىندەگى ەمەس، ءتىلىنىڭ ۇشىنداعى قۇرعاق ۋادەسىن «جۇتىپ» قويىپ جۇرسە، ازاماتتىعىنا عانا بايلارمىن.                                                 

– ءسىزدىڭ «جازۋشى – ءوز زامانىنىڭ شەجىرەشىسى، ءوز قوعامىنىڭ سىنشىسى، ءوز ۋاقىتىنىڭ ايناسى!» دەپ جازعانىڭىزعا لايىقتى سۋرەتكەر بۇگىندە نەگە از؟

– قالاماقىسىنان ايرىلىپ قالعان شىعارماشىلىق يەلەرىن كەيدە تۇسىنەم، كەيدە تۇسىنبەيمىن... سوندىقتان دا ولار اناۋ يتكە تاستار سۇيەكتەي «ستيپەنديا» دەيتىن «اساتۋعا» ۇمتىلار. سودان سوڭ ءبىرىن-ءبىرى جۇلقىلاي تالاسىپ، بيلىككە جارامساقتانا كوز ساتاتىندار ءوزىنىڭ جان داۋىسىمەن ۇلتىنىڭ جان ىڭقىلىن قايدان ايتا السىن.

ايتپەسە «ادام نەگە ءالسىز، ادام نەگە ءالجۋاز؟» دەيتىن شىن قالامگەردىڭ ويىندا:

«بالكىم تىرشىلىك دەگەن دە – اقيقاتى ۇستاتپاس اڭىز شىعار؟»

«بالكي، تىرشىلىك دەگەن – ىزگىلىك پەن زۇلىمدىقتىڭ ايقاسى شىعار؟»

«بالكي، ءالجۋاز ادام مىقتى دا، مىقتى ادام ءالسىز شىعار؟» دەيتىن تالاسى مول بولمىستىڭ سان جۇمباعى تىرىلەر.

ءبارىبىر جازۋشى – قۇدىرەت. ادام اقيقاتىن ىزدەپ، قيالىندا ءوز الەمىن جاساپ، ءوز قوعامىن ورناتاتىن قالامگەر تىرلىگى جاراتقان حاقتىڭ قۇدىرەتىندەي كورىنبەي مە؟..

بارىمدى باعالاپ، ارىمدى ارداقتاعان، اقپەيىل اعايىنىم، كوڭىلىمدى كولدەي شالقىتقان نيەت-تىلەكتەرىڭە ريزالىعىمدى ءبىلدىرىپ، كوز اقتىق رەت جۇمىلىپ، قالامىم قولىمنان سىرعىپ ءتۇسىپ كەتكەنشە مۇڭىڭ مەن مۇقتاجىڭنىڭ جوقتاۋشىسى بولۋدان جالىقپاسپىن.

بارشاڭا ۋاسسالام.

Abai.kz