(جاقىندا "قامشى" اقپاراتتىق پورتالى ۇيىمداستىرعان "قازاق حاندىعىنا - 550 جىل" شىعارماشىلىق بايگەسىندە پروزا بويىنشا باس جۇلدە يەلەنگەن اڭگىمە)

– يرەك سايدىڭ جولىندا قاتەر كوپ، بۇرىستاۋ بولسا دا، كۇڭگەيدىڭ ارقار سوقپاعىمەن تارتايىق.

ءجۇزباسى قىر جەلكەدەن قادالىپ تۇرعان جاس سايلاۋىتتىڭ سۇراۋلى جانارىن ارقاسىمەن ءتۇيسىندى. الايدا، جاۋاپ بەرۋگە اسىققان جوق. الدىداعى قوڭىر بارقىن تاۋدىڭ قويناۋ-قاپتالىنا تۇنەرە قارادى. سەبەزگىلەگەن اق جاڭبىردىڭ بوزالا مۇنارىنا بۇيىعا تىعىلعان يرەك ساي دا، كولدەنەڭ كوك اتتىعا سىر الدىرمايتىن سارتوقىم قاقسالداي قىمتانىپ جاتىر.

وڭ جاق كەۋدە تۇسىن تەرى جارعاقتىڭ سىرتىنان ءبىر سيپاپ وتكەن ءجۇزباسى وقىس ءتىل قاتتى.

– بۇيرىق قاتتى، ۋاقىت تىعىز. جولدى بارىنشا قىسقارتىپ، حان ورداسىنا قالايدا تەز جەتەيىك...

شىمدى بەتكەيدىڭ سىعىرداڭ توپىراعىن ات تۇياعىمەن سويداقتاعان تورتەۋ، ىرا تومەن جوسىتا جونەلدى.

جىلاڭقى بۇلاعى جورعاقتاي اققان يرەك سايدىڭ ءىشى ۇرى قۋىستى، قويان بۇلتاقتى. قويىن-قونىشى قورعاسىن بۇلتتارمەن كوپىرگەن ساي ىشىندە جاۋىن سايابىر بولعانىمەن، تۇمان قويۋ ەكەن. ات قۇيرىعىنا ورالىپ، الدى-ارتتى قاۋمالايدى. اسپان اعىل-تەگىل اقتارىلىپ جاتسا دا، يرەك سايدىڭ ءجىبيتىن ءتۇرى جوق. سۇرعىلت تۇمانعا سۇمدىعىن جاسىرىپ، سىرىن بۇگىپ تۇرعانداي.

شىلبىر بويى ارالىق تاستاپ، تار جولدا ءبورى بۇلكەكپەن عانا ۇزدىك-سوزدىق كەلە جاتقان تورتەۋ، الدەن ۋاقىتتا شاعىن جازىقايعا «سوپاڭ» ەتىپ شىعا كەلىستى. وسىنى كۇتىپ تۇرعان ءتارىزدى، ءبىر ساتتە وكپە تۇستاعى بىتەۋ وزەكتەن شىمقاي تۇماندى قاق جارىپ، بەلگىسىز قارا شوعىر تاپ بەردى.

قانشا ساقتانىپ كەلە جاتسا دا، قاپەلىمدە ساسىپ قالعان تورتەۋ شوقىتا شاپتى. بىراق، الداعى جاپىرىق تۇمسىقتى اينالعانشا، تىرسەكتەي قۋعان تورۋىلشىلار ەكەۋىنىڭ اتىن كوزدەپ، وماقاستىرىپ ۇلگىردى. اتتارى جىعىلعانىمەن، كەرەگە بويى شالعىندى سۇزە قۇلاعان جىرىندى سايلاۋىتتار ەكى-ءۇش دومالاي بارىپ، شاپشاڭ اتىپ تۇرىستى. سول مەزەت قايتا قايىرىلعان سەرىكتەرىنىڭ ۇزەڭگىسىنە جابىسا جۇگىرگەن بەتى تيىنشا قارعىپ، ارتتارىنا مىنگەسە كەتتى. جاي كەتكەن جوق، كەرى بۇرىلا ساداق كەزەپ، قوزى جاۋىرىن جەبەدەن ءۇش-تورتەۋىن ەدەل-جەدەل موڭىرەتىپ-موڭىرەتىپ جىبەرگەن. شىرقىراي ۇشقان قاۋىرسىن قانات وقتار، ورشەلەنگەن قۋعىنشىلاردىڭ بىرنەشەۋىن اتتان توڭكەرگەندە، ارتتاعىلارى سوعان ۇيلىعا قالدى. وسى ورايدى قالت جىبەرمەگەن ءجۇزباسى دەرەۋ تىزگىن ىركىپ، قاسىنداعىلاردىڭ ءبارىن اتتان ءتۇسىردى. سوسىن، ءوزىنىڭ قاقپان بەل قىزىلكوگىن باعاناعى جاس سايلاۋىتتىڭ الدىنا توستى.

– تورتەۋمىز بىردەي ەكى اتپەن قاشىپ قۇتىلا الماسپىز. سەن مىناعان ءمىن دە، ءوز اتىڭدى جەتەككە الىپ، اناۋ تەرەكتى جىلعامەن ورلەي تارت. ارىداعى تىك مويناقتى اسساڭ امان كەتەسىڭ. ءبىز مىنا شوقپار تاستى بەتكە جاياۋ ورمەلەپ، انالاردى شىرعالاي تۇرايىق. ەگەر... ىزدەپ جاتار كۇن تۋسا، ۇشەۋمىزدى سول ماڭداعى تار ۇڭگىردەن تابارسىڭ...

ءجۇزباسى تەرى جارعاققا قولىن جۇگىرتىپ، وڭ جاق قوينىنان جاسىل ماۋتىدەن تىگىلگەن الاقانداي قالتاشانى الىپ شىقتى.

– مىناۋ تۇمەنباسىنىڭ حان ورداسىنا جازعان ءۇشبۋ حاتى. وسىنى جىلدام جەتكىزۋ ساعان امانات!

تىك مويناقتان اسىپ، بۇتا-بۇرگەندى قويناۋعا سۇڭگىپ كەتكەن جاس سايلاۋىت كوپ وتپەي ات باسىن تەجەپ الدى. العاشقى ەت قىزۋدا، اماناتتىڭ سالماعىمەن ەداۋىر الىستاسا دا، ارت جاعىنان ءبىر اۋىر قول تارتىپ تۇرعانداي ءجۇرىسى ونبەي قويعان. اتتارىن ءمىنىپ، وزدەرىن جاياۋ قالدىرعان بوزداقتاردىڭ ەڭ بولماسا بەتىن جاسىرماي كەتەتىنى ءىشى-باۋىرىن ورتەپ بارادى.

ول قايتا ورالعاندا تۇمانى سەلدىرەگەن يرەك ساي جىم-جىلاس مۇلگىپ تۇر ەكەن. ال، قان ءيىسى مۇڭكىگەن ۇڭگىردە ءۇش مۇردە ايقاسىپ جاتتى. ۇشەۋىنىڭ دە كيىمدەرى القام-سالقام، جاڭاعىلار ءون-بويلارىن ءتىنتىپ، الدەنە ىزدەگەن سەكىلدى.

جاس سايلاۋىت ۇڭگىردىڭ اۋزىن بىتەپ، اتىنا قونعاندا قارسى الدىنداعى تاڭبالى جارتاسقا ءۇنسىز تەلمىرگەن قوس بالبال، كىرپىك قاقپاعان كۇيى قالا بەردى...

*******

كۇدىر جولدى قيىنسىنبايتىن «نيسسان پاترول» جەڭىل ءجۇرىپ كەلەدى. تىزگىندەگى جاقسىلىقتىڭ جانىنا بۋرىل ساقالىن سانىمەن قويعان، قىزىل شىرايلى بايجان قارت جايعاسقان. ارتقى ورىندىقتا بولىس پەن قاليحان.

– كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە تاۋدىڭ كۇڭگەي بەتىنەن ورىستار كەن قازعان. ەكى جىلدان كەيىن قايتىپ كەتتى. مىنا جول سورابى سولاردان قالعان. ال تەرىسكەي بەتى بۇلاقتى، قايىڭ، تەرەگى سىڭسي وسكەن نۋ، جىنىس. بۇرىن جايلاۋ ەدى، قازىر يەن.

بايجان قارت وزدەرى كەلە جاتقان جەر جاعدايىن قىسقاشا تانىستىردى.

ولار ەندى جولسىز جەردىڭ جايداق تۇستارىن قۋا، تاۋدىڭ تەرىسكەي بەتىنە ءوتتى. قاليحان تۇيىلگەن جۇدىرىقتاي وقشاۋ تۇرعان شوقپار تاستى بىردەن اڭدادى. ورقاش-ورقاش قوشقىل تاستىڭ جەل مەن جاۋىن ءمۇجىپ، كۇن كۇيدىرگەن شەكەسى شىتىناپ تۇرعانداي. ونىڭ قۇلاعىندا اتاسىنىڭ ءار ءسوزى سايراپ تۇر. اينا-قاتەسىز، ايتىلعان بەلگىلەر وزگەرمەگەن. شەكارادان وتكەلى جۇرەك سوعىسىن جيىلەتىپ، ۇيقىسىن قاشىرعان جايت – ارعى باباسى كەبىنسىز جاسىرىلعان ۇڭگىردى تابۋ بولاتىن. اقىرى، سول تىلەگىنە ءبىر تابان جاقىنداعان سىڭايلى. تولقىعان سەزىم كوز شاراسىنا ىستىق جاس ۇيىرگەن ول، بولىستان قالقالاپ، ءجۇزىن بۇرىپ اكەتتى. بولىس – بولەسى جاقسىلىقتىڭ دوسى ەكەن. جەر شولىپ، تاۋ-تاس ارالاعاندى جانى سۇيەتىن جىگىت، بۇل ساپارعا قۋانا ىلەستى. وسى ءوڭىردىڭ كوزى قاراقتى ادامى بايجان اقساقالعا ەرتىپ اپارىپ، ول كىسىنىڭ وزدەرىمەن بىرگە جۇرۋىنە ۇلەس قوسقان دا سول.

مىنە، قاليحان قازىر تالاي رەت تۇسىندە كورگەن شوقپار تاستىڭ ءدال تۇبىنە كەلدى. سوسىن، بەتىن شىعىسقا تۋرالادى، وڭ جاعىندا تۇيەنىڭ وركەشىندەي ەكى قوجىر تاس جاتىر. سول جاقتا بىتىك وسكەن قايىڭ مەن كوكتەرەك. شوقپار تاستان تومەنىرەك ۇزىندىعى ارقان بويى، بيىكتىگى ۋىق بويى كوك جارتاس تۇر. بەتىنە الۋان تاڭبا بەينەلەنگەن. اسىرەسە، ءمۇيىزى شاڭىراق بەينەلى الىپ بۇعىنىڭ سۋرەتى ايرىقشا كوز تارتادى. وعان قاراما-قارسى ەڭسەسى بيىك، قۇرىش ءمۇسىندى قوس بالبال مىزعىماستاي ورىن تەپكەن. جارتاستىڭ وڭ جاق استىندا ۇڭگىر بار. قاليحان ونىڭ بارىنا تيتتەي دە شۇبالانعان جوق. كۇندە كەلىپ جۇرگەن ادامشا، قولىنا كۇرەگىن الىپ، سولاي بەتتەدى.

– قۇنىپەرەن قازىپ جاتىرسىڭ عوي، ابدەن انىقتاپ، تولىق ەسىڭە ءتۇسىرىپ المادىڭ با؟

كۇرەك-سايمانداردى كوتەرىپ جەتكەن جاقسىلىق سەنىمسىزدىگىن جاسىرا الماي، جارتاس تۇبىندەگى كۇرەڭسە شىمدى قوپارا باستاعان قاليحانعا ەكىۇداي پىشىنمەن قارادى.

– قويمانى ءيا كومگەن الادى، ءيا كورگەن الادى. مەن كورگەن دە، كومگەن دە ادام ەمەسپىن. بىراق، كورگەندەي بولىپ كوزىمدە ساقتالىپ، كومگەندەي بولىپ سانامدا قاتتالعان تاۋ، تاس، اعاش، ساي، جىلعا بۇگىن سول قالپىمەن كوڭىلىمدەگى كارتينانىڭ ورنىن ءدوپ باستى. ۇڭگىردىڭ وسى تۇستا ەكەنىنە ەرىكتەن تىس ءبىر سەنىم يتەرمەلەپ تۇرعانىن دا جاسىرمايمىن. قازىپ كورەيىك، ىشكى تۇيسىگىم الدامايتىن سياقتى.

– ماڭايدا ۇڭگىر بولا قوياتىنداي باسقا بەلگى، نۇسقا بىلىنبەيدى. وسى ارانى بايقاپ كورىڭدەر، – دەدى بايجان قارت تا ونى قوستاپ.

ءۇش جىگىت تاڭبالى جارتاستىڭ قيىس شەتىن قازۋعا كىرىستى. تاۋ بەتكەيىنىڭ كۇرەك بويى توپىراعى جاس بالانىڭ بەتىندەگى سەكپىلدەي مايدا شاعىل ارالاس شىمدى، جۇمساق بولعانىمەن، ارعى قاباتى كەرىشتەۋ، بۇتا-بۇرگەننىڭ ايقىش-ۇيقىش سىڭىرتەك تامىرلارى جۇگىرگەن، جالاڭ كۇرەككە قولايسىز بولىپ شىقتى.

– پا، شىڭعىسحاننىڭ قابىرىن ىزدەگەندەر دە بۇلاي قينالماعان شىعار، – دەدى سامايىنان اققان تەردى سۇرتە، جەيدەسىنىڭ ءوڭىرىن جەلپىنگەن جاقسىلىق قالجىڭداي كۇلىپ.

– الدىمەن قاليحاننىڭ اتاسىن تاۋىپ الايىق، شىڭعىس بابامىزدىڭ قابىرىن باسقا ەمەس، ءوزىمىزدىڭ شىڭعىستاۋدان بىرگە ىزدەيمىز، – دەدى وعان ازىلدەي جاۋاپ قايىرعان بولىس.

تۇسكە قاراي، الا شىققان ايران مەن تابا ناندى اۋجال قىلعان ولار، جارتاستىڭ جۇيرىك باسىنا قاراي كەڭىتە قازىپ جاتىر ەدى، كەنەت جاقسىلىقتىڭ كۇرەگى كولەمدىلەۋ جالپاق تاسقا تاپ بولدى. ۇشەۋى جان-جاقتان جەدەلدەتە كۇرەپ، تاستىڭ ماڭايىن ارشىپ جىبەردى. ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇستىنە تىرەي، كولبەتە قالاعان جالپاق تاستاردىڭ اراسى قۇمكەرىش، قيىرشىق توپىراقپەن بىتەلىپ قالىپتى. بەتكى قاباتى قابىرشىقتانا دىمىققانىمەن، تاستاردىڭ ۇگىتىلىپ تۇسەر ءتۇرى جوق. قاليحان بىرەۋىن ەپپەن تارتىپ ەدى، قوزعالمادى. سودان ۇشەۋى جابىلىپ، ۇستىڭگى تاستى قۇلاتىپ كەپ جىبەرگەندە، ار جاعىنان كەرەگە كوزدەپ ايقاستىرعان اعاشتار، اعاشتاردىڭ اراسىنان قاراۋىتقان ۇڭگىردىڭ اۋىزى شىعا كەلدى.

– ۇڭگىر ەكەن، تاپتىق اتا، ۇڭگىردى تاپتىق، – دەپ ايقاي سالدى قاليحان. قولىنداعى كۇرەگىن ءبىر جاققا لاقتىرا سالعان ونىڭ كوزىنەن نايزاعاي وتىنداي شاتتىق ۇشقىندارى جارق-جۇرق ەتە قالدى.

– ءۇي، اقىرىن، بايقايىق ءالى، – دەدى جاقسىلىق ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي ۇركەكتەپ.

– ماسساعان، باسىڭ باس ەمەس، كارتا عوي سەنىڭ، راسىندا ۇڭگىر عوي مىناۋ، قالاي تاۋىپ الدىق، ءا!..

بولىستىڭ اۋزىنا باسقا ءسوز تۇسپەي، جەلكەسىن تىرنالاي بەردى.

– ەنشاللا، ىزدەگەن جەتەر مۇراتقا دەگەن وسى. قۋانىشىڭ ۇزاعىنان بولسىن قاراعىم، – دەگەن بايجان قارت تا قازىلعان جەرگە جەپ-جەڭىل سىرعىپ ءتۇستى.

بۇلار ەندى تاس پەن اعاشتىڭ ءبارىن الىپ، ۇلكەندىگى سىرماق بويى اۋىزدى تولىق اشتى. بەرگى جاعى الا كولەڭكەلەنىپ كورىنگەن ۇڭگىردىڭ ارعى ءتۇبى قاراڭعى. ىشىنەن سازداۋىت، بورىقتى جەردىڭ توپىراعىنان شىعاتىن قىشقىلتىم ءيىس تاناۋعا ۇرادى.

– ءجا، بالالار. ۇڭگىردىڭ تابىلعانى وسى. جاراتقان يەمنىڭ حيكىمەتىمەن اۋىزدى بەكىتكەن تاس پەن اعاش بۇلىنبەپتى. سۇيەك وسىندا بولۋى ءتيىس، قورىقپاڭدار. بۇل جەردە جاۋىمەن ايقاسىپ، قازا تاپقان بابامىز جاتىر، – دەگەن بايجان اقساقال ۇڭگىردىڭ الدىنا تىزە بۇگىپ، ەكى-ءۇش قايتالاپ ايات وقىدى.

الگىندەي ەمەس، ءبارىنىڭ كوڭىلى جايلانىپ قالدى، قاريا ازىق-تۇلىك سالعان سومكەسىنەن پروجەكتور مەن ارنايى اكەلگەن ۇلكەن اق كەزدەمەنى العىزدى. سودان كەيىن ء«بىسسىمىللا» دەپ، ەڭكەيە ۇڭگىرگە كىرگەن قاريانىڭ سوڭىنان كىبىرتىكتەي جىلجىپ، انا ۇشەۋى دە ىلەستى. ۇڭگىردىڭ توبەسى ونشا بيىك ەمەس، سوزعان قولىڭ ءتيىپ كەتەردەي الاسا ەكەن. ار جاعى انىق كورىنبەيدى. ءتۇبى ءبىراز جەرگە باراتىن سەكىلدى. ءسال تۇرىپ دەم باسقان قارت كۇبىرلەي يمان ايتا بەرىپ، پروجەكتوردى جاعىپ كەپ جىبەردى. سان عاسىر بويى سوقىر قاراڭعىلىقتىڭ قۇرساۋىندا قىستىققان تاس ۇڭگىر، جارالعالى كورمەگەن الاپات جارىقتىڭ الدىندا بارىن جايىپ سالعاننان باسقا ەشتەڭە ىستەي العان جوق. تاعانى قۇرعاق قۇمداۋىت، قابىرعالارى كوك جاڭقا ۇڭگىردىڭ تۇپكى جاعىندا ساۋدىراعان ادام سۇيەكتەرى اعاراڭداي «جارق» ەتتى. ءار تۇستا قاراڭ-قۇراڭ قارۋ-جاراقتىڭ قالدىعى دا كوزگە شالىنادى. بۇنى كورگەندە جۇرەكتەرى ء«دىر» ەتكەن بولىس پەن جاقسىلىق شەگىنشەكتەي بەردى. قاليحان دا تىكسىنىپ قالعانىمەن، ول اسەردەن تەز ايىقتى. كەۋدەسىندە قورقىنىشتان گورى، بابا رۋحىنا دەگەن ارمان-اڭسار تۋدىرعان وزگەشە جاقىندىق سەزىم ويناپ سالا بەردى...

–  و، قۇدىرەتى كۇشتى ءتاڭىرىم! – دەپ تاڭعالا ءۇن قاتقان بايجان قارت سۇيەكتەرگە جاقىن كەلىپ، اق كەزدەمەنى جاپتى دا، وتىرا قالىپ، ۇڭگىردى كۇڭىرەنتە قۇران وقىدى. باسقا ءبىر الەمگە تاپ بولعانداي ارقايسىسى ءار ءتۇرلى كۇي كەشكەن تورتەۋ، ءۇش عاسىرعا جۋىق ۋاقىت بۇرىن وسى ارادا بولعان وقيعانى وزدەرىنشە ەلەستەتىپ، ولىلەر تۇراعىنىڭ ىشىندە ءۇنسىز مۇلگىدى. ءتىپتى، قانعا بويالعان سەرىكتەرىن قيا الماي، قايعىمەن «اھ» ۇرعان باتىردىڭ جان كۇيزەلىسىن، جاۋىنا دەگەن كەكتى كەۋدەسىنىڭ ارپالىستى ءۇنىن ەستىگەندەي بولدى.

– قاليحان قاراعىم! – دەدى سالدەن كەيىن بايجان قارت، – مىنا جەردە ءبىر ەمەس ءۇش ادامنىڭ سۇيەگى جاتقانىن كوردىڭ. قايسىسى سەنىڭ باباڭ ەكەنىن ايىرا الاتىن بەلگى نە باسقا دالەلىڭ بار ما؟

شىنىن ايتقاندا، قاليحان مىنا جاعدايدىڭ شىن-وتىرىگىنە ءجىپ تاعا الماي، ەبىل-دەبىل كۇيدە وتىرعان. اقساقالدىڭ سوزىنەن سوڭ شۇباتىلىپ كەتكەن وي شۋماقتارىن جيناپ، بويىن تۇزەپ الا قويدى.

– ونداي بەلگى قايدان بولسىن اتا. جۋىردا قايتىس بولعان ادام بولسا ءبىر ءسارى. قانشاما جىلداردان كەيىن بار مەن جوقتىڭ اراسىندا باسىمىز شاراداي بولىپ وتىرعانى مىناۋ... ارناۋلى عىلىمي زەرتتەۋ ارقىلى انىقتاۋ كەرەك شىعار، – دەدى ءۇنى دىرىلدەي شىققان ول لاجسىزدىقتىڭ نىشانى تورلاعان ءجۇزىن تومەن سالىپ.

– ءما، ۇستا مىنانى!

جالت قاراعان قاليحانعا بايجان قاريا ورنەكتى قىنىنان سۋىرىپ، سار مويناق كەزدىگىن ۇسىنا بەردى.

– ەشقانداي زەرتتەۋ-مەرتتەۋدىڭ قاجەتى جوق. قولىڭنان قان شىعار دا، مىنا جاتقان مارقۇمداردىڭ سۇيەگىنە جاعالاي تامىزىپ شىق. ەگەر، سەنى قانىنان جاراتقان اتاڭ وسىندا بولسا، ال، سەن سول باباڭنىڭ قانىنا قىلاۋ تۇسپەگەن، بولمىسىنا داق سالماعان ۇرپاعى بولساڭ، اققان قانىڭدى بابا سۇيەگى ءسىڭىرىپ، بويىنا تارتىپ الماعى لازىم. تامىرىڭنان تۋلاپ اققان تۇنىق قان اتاڭنىڭ اق سوڭكە سۇيەگىنە توپىراققا تامعان سۋداي ءسىڭۋى ءتيىس. بۇل – قاسيەتىڭنەن اينالايىن، اردا ءناسىلدى اتا-بابالارىمىزدان قالعان اسىل ءداستۇر، اق-قارانى ايىرۋدىڭ اقيقي جوسىنى ەكەن.

قاليحان بۋىرىل ساقالى قىزىل سارى جۇزىنە قۇپ جاراسقان، كەڭ ماڭدايلى، كەلىستى قارياعا تاڭدانا قارادى. سوسىن، اتا تەگىن انىقتايتىن مۇنداي قانكەشتى امالدىڭ بولاتىنىنا ءارى كۇماندانا، ءارى قۋانا پىشاقتى الدى. بەتىندە كوگىلجىم ساۋلە قۇبىلعان كەزدىك «قان قاۋماي جادىرامايمىن» دەگەندەي قاتال بەزەرەدى. ءيا، قاتال... تاريحتىڭ شىندىعى قانداي قاتال بولسا، وعان جەتۋدىڭ جولى دا جۇمساق بولا قويار ما؟! ۇڭگىردە قالعان بابا تۋرالى اتادان-بالاعا وسيەت بولعان، امانات رەتىندە جەتى بۋىن ۇرپاقتىڭ موينىنا جۇكتەلگەن اسقاق مىندەت، بۇگىن مىنە اقىرعى نۇكتەسىنە جەتكەلى تۇر. ول نۇكتەنى باسقالاي جولمەن ەمەس، قان تامشىسىمەن قويۋ قاليحاننىڭ تالەيىنە جازىلىپتى. ال، ەگەر قويا الماسا شە؟.. ونىڭ دەنەسى ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىدى. بويىنداعى الپىس ەكى تامىرىن تەپكىلەگەن قانى تۋرالى تۇڭعىش رەت اۋىر ويعا تۇسكەنى وسى بولار. ءتۇپ توركىنىن تانۋعا قابىلەتسىز، قانى سۇيىق بىرەۋ بولىپ شىقسا، سۇيەگى ساۋدىراعان بابا ارۋاعى ونى كەشىرە مە؟ اياداي ۇڭگىردە ارمانمەن اجال قۇشقان اتاسى نە ءۇشىن قان توكتى؟ ءوزىن ولىمگە بايلاپ، حان ورداسىن ۇلكەن قاۋىپتەن قۇتقارىپ قالعان باتىر بابا كەلەشەك ۇرپاعى جاسىق، جاۋتىك بولادى دەپ ويلاماعان شىعار. شەكەسى شىپ-شىپ تەرلەگەن ول بابا سۇيەگى جاققا قاراۋعا باتىنا الماي، باسى سالبىراپ تۇرىپ قالدى.

–  ال، بالام، توسىلما، بوگەلمە! – دەدى بايجان قاريا داۋىسى ابىزداي كۇڭگىرلەپ.

بولىس پەن جاقسىلىق تا وعان قىبىر ەتپەي قادالىپ قالىپتى.

 بويىن بيلەپ العان قاليحان ءوزىنىڭ بۇلايشا بولبىراپ تۇرعانىنا نامىستانىپ كەتتى دە، ءجۇزى قىل قاۋىپ تۇرعان سار مويناقپەن الاقانىنىڭ شەتىن الا شەرتىپ كەپ قالدى. سوسىن، القىزىل مونشاقتاي ءمولت ەتىپ، قولىنىڭ سىرتىنا جىلىپ اققان قاندى وڭ جاقتاعى ادامنىڭ باس سۇيەگىنە تامىزدى. بىراق، وعان قان توقتاعان جوق. كىلەگەي شاڭ جاپقان سۇيەكتەن سىرعي اعىپ، قۇمداۋىتقا ءۇزىلىپ ءتۇستى. دەنەسىن ءدىرىل باسىپ، ءتۇرى الەم-تاپىرىق كۇيگە ەنگەن بالا جىگىت، ەبەدەيسىز قيمىلداپ، ەكىنشى ادامعا بۇرىلدى.  الايدا، ورتاداعى كىسى دە قاليحاننىڭ قانىن قابىلداي قويمادى. سۇيەكتەن تايعاناي قاشقان قاندى تابان استىنداعى وبىر توپىراق جالماپ الا قويدى.

پروجەكتوردىڭ اقشۋلان جارىعىندا كولەڭكەلەرى كوك جاڭقا قابىرعادا تەڭسەلگەن ۇشەۋ ءۇنسىز تىنىپ قالعان. اتقالاقتاعان جۇرەك ءدۇرسىلى جىم-جىرت ۇڭگىردى دۇبىرلەتكەن قاليحاننىڭ بۋىنى بوساپ سالا بەردى. ءۇشىنشى ادامعا جابىلعان اق كەزدەمەنى اشار-اشپاسىن بىلمەي جۇرەلەگەن كۇيى وتىرا كەتتى. پىشاق كەسكەن الاقانى تىزىلداي اشىپ، اۋىرعانىن ەندى سەزدى.  ونىمەن قوسا جۇرەگى دە تىزىلداپ، ءىشى دە اشىپ بارا جاتقانداي. اقيقاتپەن بەتپە-بەت كەلۋ قانداي اۋىر ەدى. باقيلىق بولعان باباڭنىڭ ورنىن تاپقانىڭمەن، ونى ۇرپاعى بولىپ تاني الماساڭ، شاشىلىپ جاتقان سۇيەگىن جيناپ، ارۋلاپ جەرلەۋگە  جىگەرىڭ جەتپەسە، ادال ۇرپاق بولعانىڭ قايسى؟ اۋىز جۇزىندە كوپ ايتىلاتىن سىن ساعاتقا شىن تاپ كەلگەنىن ول انىق اڭعاردى. بابادان قالعان قاتال جوسىن ونىڭ قايعىرىپ، قورعالاپ وتىرعانىنا قاراتپايىن دەپ تۇر. كەۋدەسىنە قۇلاعان باسىن سىلكي كوتەرگەن قاليحان قولىنان اققان قاننىڭ توقتاپ قالعانىن بايقادى. ءوزىڭنىڭ كىم ەكەنىڭدى انىقتايتىن بۇنداي شەشۋشى ءسات ميلليون پەندەنىڭ بىرىنە عانا بۇيىراتىن شىعار. ءۇش عاسىر بۇرىنعى باباسىنىڭ قۋراعان سۇيەگىنە قان جۇگىرتەتىن قاسيەتتى ورايدىڭ ەندى ماڭگى قايتالانبايتىنىن سەزگەن ول، ارى قارايعى ءارى-ءسارى كۇيدىڭ اقىماقتىق بولاتىنىن ءتۇسىندى. ءتۇسىندى دە قىلپىلداعان سار مويناقپەن  الاقانىن ەكىنشى مارتە ءتىلىپ جىبەردى. اق كەزدەمەنى اقىرىن ىسىرىپ، سىزىپ اققان ىستىق قانىن ەڭ سوڭعى – سول جاق شەتتەگى ادامنىڭ باس سۇيەگىنە توستى. مىنە، عالامات! ءدال ماڭدايعا شىپ-شىپ تامعان ءۇش تامشى قان تولقي تەربەلىپ، تۇرىپ قالدى. سوسىن، ءدىر-ءدىر كىلكىگەن قالپى باياۋ جايىلىپ، ءيىپ سالا بەرگەن باس سۇيەككە بۇيرالانا ءسىڭىپ بارا جاتتى...

جۇرەگى كەۋدەسىن جارىپ شىعارداي جۇلقىنىپ كەتكەن قاليحان مىنا عاجايىپقا كوزى باقشيىپ، قاتتى دا قالدى. جانارىنان سورعالاعان ءمولدىر جاستىڭ قانمەن بىرگە باس سۇيەكتى جۋىپ جاتقانىن دا اڭداعان جوق. دۋالانىپ قالعان مىسكىندەي دەنەسى سىرەسىپ، بويىنان جان كەتىپ، ەسەڭگىرەپ ءبىراز وتىردى. اقىرى، وسىنىڭ ءبارى شىن بولعانىنا ەندى كوزى جەتكەندەي، قان-قان الاقانىمەن باس سۇيەكتى ايالاي سيپاپ، «تاپتىم، مەنىڭ اتام ەكەن، اتامنىڭ باس سۇيەگى ەكەن، تاپتىم، تانىدى مەنى» دەپ، كۇبىرلەي بەردى، ازدان كەيىن باس سۇيەكتى قۇشاعىنا قىسىپ العانىن دا بىلمەي قالدى...

 بولىس پەن جاقسىلىقتىڭ تاڭدانىسىندا شەك بولعان جوق. ولارعا ءتىپتى، قاليحان باسقا عالامشاردان كەلگەن تىلسىم جان يەسىندەي كورىندى. اۋەلى دەسەڭىز، قورقاقتاۋ جاقسىلىق ۇڭگىردىڭ اۋزىنا الدەنەشە رەت جالتاقتاي قاراپ تا قويدى. كومىلىپ قالعان ۇڭگىر، تۋمىسىندا بۇل ءوڭىردى كورمەگەن قاليحاننىڭ ونى سالعان جەردەن تاۋىپ الۋى، ساۋدىراعان قۇرال-جاراق، اق سوڭكە ادام سۇيەگىنە قان تامىزۋ... و، قۇدىرەت! سۋشا توگىلگەن ادام قانى ءجۇز جىلدىقتار بويى تالاي رۋلى ەل، ۇلىستى جۇرت، وشاقتى وتباسىنى توزدىرىپ، وتكەن ءداۋىردىڭ ورنەكتى بەتتەرىن ءوشىرۋ ءۇشىن اققان ەدى عوي. قولى قانعا مالىنعان نەبىر جاۋىزدار بيۋاز انانىڭ، بەيكۇنا ءسابيدىڭ، قىرشىن ءباھادۇردىڭ وبال-كۇناسىن موينىنا جۇكتەمەپ پە ەدى. ال، مىنا قان كەرىسىنشە، ۇزىلگەن عاسىرلاردىڭ اراسىن جالعاۋعا، اتا تەگىن، بابا دەرەگىن تاۋىپ، باعزى زاماننىڭ بەدەرىن تانۋعا تامشىلاپ جاتىر. قولى قانعا مالىنعان اناۋ بالا، موينىنا كۇنا ەمەس، اسىل ارمان، ابىرويلى مىندەت، اياۋلى ءۇمىت جۇكتەپ كەلىپ تۇر...

– ءجا، بالام! سۇيەكتى ورنىنا قوي، – دەدى ءوزى دە تەرەڭ ويعا شومىپ كەتكەن بايجان قارت، – عاسىرلاردىڭ قاراڭعى تۇكپىرىندە قالعان باباڭدى تاپ-تازا قانىڭمەن تاپقان سەنىڭ دە، جاۋىنىڭ قولىنان قاپىدا مەرت بولسا دا، ارتىنا وزىڭدەي اسىل قاندى ۇرپاق قالدىرعان بابامىزدىڭ دا ارمانى جوق ەكەن. ءبىز وسىنداي تازالىعىمىز بەن تەكتىلىگىمىزدەن تامىر ۇزبەسەك، تاريحتىڭ قاتپارىنان تالاي جوعىمىزدى تابامىز. «وشكەن جانىپ، ولگەن تىرىلگەن» دەگەن وسى بولار. ەندى مارقۇمداردىڭ سۇيەگىن قايدا جەرلەيمىز، سونى ويلاستىرايىق...

ءبىر تىنىسى اشىلىپ، كەۋدەسىندەگى شەرى اعىتىلعان يرەك سايدىڭ دا كۇنى كۇلىمدەپ، بۇلاعى سىڭعىرلاي بۇرالادى. ەركەلەي سوققان ويناقى سامال، تال-تەركتەردىڭ جاپىراعىن ايمالاپ، شوقپار تاستىڭ دا ماڭدايىن ءوبىپ ءوتتى.

ال، ۇڭگىر سىرتىنداعى قوس بالبال، سول باياعى ءتىلسىز قالىپىنان تانار ەمەس. قارسى الدىنداعى تاڭبالى جارتاستان كوز المايدى. سونىڭ ماڭگى جۇمباق قۇپياسىن وقىپ وتىرعانداي ۇزاق-ۇزاق تەسىلە قاراعان كۇيى قالا بەردى...

Abai.kz