الەمدىك ساياساتتاعى ورىن الىپ جاتقان وقيعالارعا زەر سالىپ قاراساق، ءتۇرلى سوعىستار، جانجالدار، داعدارىستار، تەررورلىق اكتىلەر، اتىس-شابىستار تولاستاماي تۇرعانى انىق بايقالادى. عىلىم مەن تەحنيكا دامىپ، مادەنيەت كوركەيىپ، وركەنيەتتىك دامۋدىڭ جوعارعى ساتىسىنا كوتەرىلگەن سايىن، ادامزات اتاۋلى شىدام، ءتوزىم، سابىر، تاعات، كونۋ، شۇكىر ەتۋ، ءوزارا ءتۇسىنىسۋ، سىيلاسۋ، مويىنداۋ، تولەرانتتى بولۋ سياقتى ادامگەرشىلىك ساپالاردى شەتىنەن جوعالتىپ جاتقانداي كورىنەدى. جىل سايىن، 16 قاراشادا حالىقارالىق توزىمدىلىك كۇنى اتالىپ وتەتىنىن كوپشىلىك بىلە بەرمەس. بۇۇ مۇشە-مەملەكەتتەرى 1995 جىلعى 16 قاراشادا پاريج قالاسىندا وتكەن يۋنەسكو-نىڭ 28-ءشى باس كونفەرەنتسياسىندا 5.61 قارارمەن «توزىمدىلىك ۇستانىمدارىنىڭ دەكلاراتسياسى» قابىلدانعان. دۇنيەجۇزىنىڭ ەلدەرى ماقۇلداپ بەكىتكەن بۇل دەكلاراتسيانىڭ 6-شى بابى بويىنشا، «توزىمسىزدىكتىڭ استارىندا جاتقان قاۋىپتەرگە نازار اۋدارتۋ، وعان قوعامدى جۇمىلدىرۋ جانە دە، توزىمدىلىككە ىنتالاندىرۋ مەن ونىڭ رۋحىندا تاربيەلەۋگە قولداۋ كورسەتۋ ماقساتىندا، ءبىز 16 قاراشانى جىل سايىن اتالىپ وتەتىن، توزىمدىلىككە ارنالعان حالىقارالىق كۇن دەپ سالتاناتتى تۇردە جاريالايمىز» دەلىنگەن.

قازىرگىدەي عالامدانۋ ءۇردىسى جانتالاسا ءجۇرىپ جاتقان، ادامدار اشكوز ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردى ءپىر تۇتقان، سانانى تۇتىنۋشىلىق پسيحولوگيا بيلەگەن، مارگينالدىق پەن ماڭگۇرتتىكتەن ازعىندالعان قوعامدا توزىمدىلىك دەگەن ۇعىم دا كۇيزەلىسكە ۇشىراپ وتىر. اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق تەحنولوگيالار، ينتەگراتسيا، ميگراتسيا، اسسيميلياتسيا، ۋربانيزاتسيا سياقتى اۋىس-تۇيىسكە تولى پروتسەستەردىڭ قارىشتاپ دامۋى ادامداردى سابىرسىز كۇيگە ءتۇسىرىپ، تاعاتىن تاۋىسىپ، شىدامسىز ەتىپ جاتقان سىڭايلى. ءتىپتى، ۋاقىت تا بۇرىنعىدان تەز جۇرەتىندەي، ءومىر ىرعاعىنا ساي ادامدار دا اسىعىس، ءبىرىنىڭ اشۋ-ىزاسى قاتىگەزدىككە ۇلاسقان، ەكىنشىسىن نەمقۇرايدىلىق سەزىمى باسقان… ادام اتا مەن حاۋا انانىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى تولىپ جاتقان گادجەتتەر (جاڭا تەحنولوگيالىق قۇرالدار، مىسالى پلانشەت، سمارتفون ت.ب.) ارقىلى ءبىر-بىرىمەن جۇرە سويلەسىپ، ايتقاندى ات ءۇستى تىڭداپ، الىستان سىيلاساتىن، «فاست-فۋد» جەپ، اسىعىس تاماقتاناتىن كۇيگە تۇسكەن. ءتۇرلى ءدىننىڭ، ءناسىل مەن ۇلت وكىلدەرى ءبىر-ءبىرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن تۇسىنگىسى كەلمەيتىن، ۇستانىمدارىنا توزبەيتىن دەرت اسقىنعان. ايتا بەرسەك، توزىمدىلىك ماسەلەسىنىڭ بۇۇ دەڭگەيىندەگى عالامدىق ماسەلەگە اينالۋىنىڭ سەبەپ­تەرى تولىپ جاتىر. قازىرگى كەزەڭدە ءدىني ۇرانداردى جامىلعان ءتۇرلى ساياسي كۇشتەر ەكسترەميستىك جانە تەرروريستىك ارەكەتتەر جاساپ، تولەرانتتىلىقتى تارك ەتىپ، وزگەشە ويلاۋ مەن باسقاداي نانىم-سەنىمدەرگە توزبەيتىندىكتەرىن كورسەتىپ وتىر. توزىمدىلىكتىڭ بولماۋىنان دىندەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناستارعا سىزات تۇسىرۋگە تىرىسۋ، دىنارالىق جانجالداردىڭ كوبەيۋى بەلەڭ الۋدا. دۇنيەجۇزىن ءدۇر سىلكىندىرگەن سونداي قاندى وقيعالاردىڭ ءبىرى 2015 جىلى 7 قاڭتاردا پاريج قالاسىندا ورنالاسقان «چارلي ەبدو» (Charlie Hebdo – چارلي اپتالىعى) ساتيرالىق كاريكاتۋرا باساتىن جۋرنالدىڭ رەداكتسياسىندا بولعان تەرروريستىك اكت. يسلام ءدىنى ءۇشىن قۇراننان كەيىنگى ەڭ قاسيەتتى قۇن­دىلىق سانالاتىن مۇحامەد پايعامبار س.ع.س. مازاقتاپ، قيسىق-قىڭىر كاريكاتۋرا سالعان جۋرنالدىڭ 10 ءجۋرناليسىن كۇزەتشى پوليتسەيىمەن قوسا تەرروريستەر اتىپ كەتتى. تەرروريستەردى قولعا ءتۇسىرۋ كەزىندە تاعى 5 ادام قايتىس بولدى. باس اياعى 17 ادام ءولدى. وسى وقيعادان سوڭ، ءدىن مەن تو­زىمدىلىكتىڭ اراسىنداعى قايشىلىقتىڭ تەرەڭدەپ كەتكەندىگى بىلاي تۇرسىن، ار-وج­دان بوستاندىعى مەن ءسوز بوستاندىعىن ادام­زات كوپ جاعدايدا تەرىس تۇسىنەتىنى تاعى دا دالەلدەندى.

«چارلي ەبدو» تەراكتىسىن الەم جۇرت­شىلىعى ايىپتادى، فرانتسيا مەملەكەتى قارالى كۇن جاريالاپ، ەل پرەزيدەنتى فرانسۋا وللاند مەملەكەتتىك تۋلاردى ءۇش كۇن بويىنا ءتۇسىرىپ قويۋعا جارلىق بەردى. ايتسە دە، بۇل تەراكت قوعامدىق پىكىردى قاق جاردى:ء بىرىنشى توپ وكىلدەرى «فرانتسۋزدىق جۋرناليستەر مۇحامەد پايعامبار س.ع.س. مازاق ەتۋ ارقىلى تەراكتى جاسالۋىنا سەبەپكەر بولدى، مۇسىلمانداردى ىزالاندىرىپ، شىدامدىلىعىن شەگىنەن شىعاردى» دەپ كاريكاتۋرا سالعان سۋرەتشى-جۋرناليستەردى اقپاراتتىق تەرروريستەرگە بالادى.

ەكىنشى توپ بولسا ادەتتەگىدەي، يسلام جامان، مۇسىلماندار تەرروريست دەپ ايىپتادى، اسىرەسە، ەۋروپادا يسلاموفوبيا ورىستەدى. تىپتەن، قاراپايىم ادامدار تۇرماق، مەملەكەتتەردىڭ ۇستانىمدارى دا ءارتۇرلى بولدى. تەراكتىدەن سوڭ جۇرتشىلىق دىنگە ءتىل تيگىزۋشىلەر ساباق الار، ەندى، مۇنداي باسسىزدىق قايتالانباس دەپ ويلاعان ەدى. الايدا، ءىس جۇزىندە بۇل ءۇمىت اقتالمادى. فرانتسيا بيلىگى «ەكسترەميستەردەن دە، تەرروريستەردەن دە قورىقپايمىز، «چارلي ەبدو» جاساعان ءىستى جالعاستىرامىز» دەپ مالىمدەدى، فرانتسۋزدىق جۋرناليستەر باستامانى قولدادى. ناتيجەسىندە، بۇرىن 60 مىڭ تيراجبەن شىققان جۋرنال قازا تاپقان جۋرناليستەردىڭ جەتى كۇندىگىنە وراي 5 ملن. تيراجبەن باسىلىپ شىقتى. مازمۇنى وزگەرگەن جوق، پايعامباردى مازاقتاعان، مۇسىلمانداردى اجۋالاعان كاريكاتۋرالار قايتادان كوشىرىلىپ باسىلدى. بۇل ارەكەت مۇسىلمان مەملەكەتتەرىنىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزدى. نيگەريا مۇسىلماندارى جاپپاي باس كوتەرىپ، ءوز ەلدەرىندەگى حريستيان شىركەۋلەرىن قيراتىپ، ورتەدى. اراب ەلدەرىندە، تۇركيادا، يراندا، پاكيستاندا، شەشەنستاندا ت.ب. مۇسىلماندار مەكەندەيتىن ەلدەردە كوپتەگەن قارسىلىق اكتسيالارى بولدى. «چارلي ەبدو» وقيعاسى قازىرگى الەمدەگى ءدىني توزىمدىلىكتىڭ، كوپ ايتىلاتىن «تولەرانتتىلىق» دەيتىن ۇعىمنىڭ سىر بەرە باستاعانىن كورسەتىپ وتىر.بۇۇ توزىمدىلىك پرينتسيپتەرى تۋرالى دەكلاراتسيانى قابىلداعالى بەرى الەمدىك ساياساتتاعى ترەندتەردىڭ ءبىرى – تولەرانتتىلىقتى ساقتاۋ بولعان ەدى. الايدا، ونىڭ ءىس جۇزىندە قالاي جۇزەگە اسىپ جاتقانىنا كەلسەك، جاعداي كوڭىل كونشىتەرلىك ەمەس. اسىرەسە، ءدىني سالادا ادامدارعا توزىمدىلىك جەتىسپەي تۇر. مىسالى، يسلام ءدىنى ءۇشىن سابىر ساقتاۋ باس­تى قۇندىلىقتاردىڭ قاتارىندا، ءتىپتى «سابىر»، ءاس-سابۋرۋ – اللانىڭ توقسان توعىز ەسىمىنىڭ ءبىرى سانالادى. سويتە تۇرا، يسلام اتىن جامىلعان ەكسترەميستەر مەن تەرروريستەردىڭ كوبەيۋى ءوز كەزەگىندە يسلاموفوبيانى، مۇسىلماندارعا قاتىستى جاعىمسىز كوزقاراستى تۋىنداتىپ، ءدىني توزبەۋشىلىككە ىقپال ەتىپ وتىر. گەرمانيادا «Pegida» اتتى انتيسلامدىق قوزعالىس تۋىنداپ، قازىر ونىڭ ىقپالى ەۋروپانىڭ باسقا ەلدەرىنە تەز تارالۋ ۇستىندە. «Pegida» (نەمىسشە - Patriotische Europäer gegen die Islamisierung des Abendlandes, PEGIDA — پاتريوتتى ەۆروپالىقتار باتىستىڭ يسلامدانۋىنا قارسى) – گەرمانيانىڭ درەزدەن قالاسىندا لۋتتس باحمان قۇرعان انتيسلاميستىك قوزعالىس 2014 جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ ەۆروپا قالالارىندا مۇسىلمانداردىڭ كوبەيۋى مەن باتىستىق ءومىردىڭ يسلامدانۋىنا قارسى اكتسيالار وتكىزۋمەن اينالىسىپ ءجۇر. «پەگيدالىقتار» راديكالدى يسلاميستەردىڭ ەكسترەميستىك پيعىلدارىنا توزبەۋ، جەر بەتىندەگى كاپىرلەرگە جيھاد سوعىسىن جاريالاپ، بۇكىل الەمدىك يسلام حاليفاتىن قۇرۋدى كوكسەپ وتىرعان «ال-كايدا»، «بوكو حارام»، «يراك-شام يسلام مەملەكەتى» سياقتى تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ ارەكەتىنە قارسى ەۋروپالىقتاردى جۇمىلدىرۋ ءۇشىن بەلسەندى جۇمىس جاساۋدا. كورىپ وتىرعانىمىزداي، «سابىرلى» مۇسىلمانداردىڭ توزىمدىلىكتى شەكتەن شىعاراتىن ۇشقارى ارەكەتتەرى «تولەرانتتى» ەۋروپالىقتاردىڭ قارسى ارەكەتىن تۋىنداتىپ وتىر. بۇل جاعداي وسىلاي ۋشىعىپ كەتە بەرەتىن بولسا، ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ءدىني فاكتوردان تۋىنداپ كەتپەسىنە كىم كەپىل؟

قازىرگى زامانعى ساياسي پروتسەستەرگە تال­داۋ جاساي وتىرىپ، تولەرانتتىلىق دەگەن ۇعىم كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، رەۆانشيزمگە اينالىپ بارا جاتقانىن بايقايمىز. ياعني، تولەرانتتىلىق باسقاعا تۇسىنىستىكپەن قا­راۋ عانا ەمەس، ءوزىڭنىڭ دە بار ەكەنىڭدى ءبىل­دىرۋ، داۋىسىڭدى شىعارىپ، باسقالارعا ءوزىڭدى مويىنداتۋ رەتىندە قابىلدانۋدا. بۇلاي بولۋى قيسىندى زاڭدىلىق، ويتكەنى، تاراپتاردىڭ ءوزارا تۇسىنىستىگى مەن ءبىر-ءبىرىن مويىنداۋىنا باسقاداي جولمەن قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس، قاراپايىم عانا «مەن – ساعان، سەن – ماعان»، ياكي، «سىيعا – سىي، سىراعا – بال!» دەيتىن قاتىناس ساقتالماسا، تولەرانتتىلىق جايىنا قالىپ، شوۆينيزم، ديسكريميناتسيا، ەكسترەميزم سياقتى بۇرا تارتۋشىلىق بەلەڭ الادى. مۇندايدا قازاق «ەڭكەيگەنگە ەڭكەي – ول اكەڭنىڭ قۇلى ەمەس، شالقايعانعا شالقاي – ول قۇدايدىڭ ۇلى ەمەس» دەيدى. ادامداردىڭ توزىمدىلىگى تۇگەسىلگەن، شىدامسىزدىقتان كۇيزەلگەن مىنا الماعايىپ زامان قازاق حالقىنا قالاي اسەر ەتۋدە؟ ادەتتە، قازاقتىڭ شىدامى ءوزى مەكەندەگەن شالقار دالاداي شەكسىز سانالاتىن. ءتىپتى، كەيدە قازاق «كونبىس، قويداي جۋاس»، «ايتقانعا كونگىش، ايداعانعا جۇرگىش» دەيتىن پىكىرلەر دە ايتىلىپ قالاتىنى بار. بەينەتكە ءتوزۋ، ۇمىتپەن ءومىر ءسۇرۋ قازاقى بولمىستىڭ باستى ەرەكشەلىگى ىسپەتتى، وعان ءوزىمىز دە مويىن­ۇسىنىپ، ء«اي، قازاق، جۇرگەن جەرىڭ ازاپ» دەپ كۇڭكىلدەپ قويامىز. «تاعدىردىڭ باس­قا سالعانىن كورەرمىز»، «سابىر ءتۇبى سارى التىن»، «باسقا تۇسكەن باسپاقشىل»، «ماڭدايعا جازىلعانى»، «قۋعان جەتپەيدى، بۇيىرعان كەتپەيدى»، «كوپپەن كورگەن ۇلى توي» سياقتى تولىپ جاتقان ماقال-ماتەلدەرى بار قايران قازاققا توزىمدىلىككە نەگىزدەلگەن فاتاليستىك ۇستانىم ءتان. قازاق ءتوزىمدى، بىراق، كونبىس ەمەس. كونبىستىك – ىنجىقتىق پەن ناداندىققا ۇزەڭگىلەس ۇعىم. كەزىندە بۇل تاقىرىپقا جولىمبەت ماكىشەۆ قالام تارتىپ، «قازاق ءۇنى» گازەتىندە «قازاقتى كونبىس قىلىپ كورسەتۋ كىمگە ءتيىمدى؟» دەگەن تاقىرىپتا ماقالا جازعان بولاتىن (30 ءساۋىر 2012 جىل، http://www.qazaquni.kz/?p=12023). اۆتور ءوز ويىن: «نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءبىزدىڭ اتقامىنەرلەر ۇلتىمىزدى كونبىس ءارى مومىن حالىق قىلىپ كورسەتۋگە قۇمار. مۇمكىن، وسىلاي دەپ ايتا بەرسەك، قاراشا بۇنى كوكەيىنە توقىپ الىپ، سوسىن جاسىپ قالعان جۇرتتى باسقارۋ جەڭىل بولادى دەپ ويلايتىن شىعار. قالاي دەسەك تە، قازاقتىڭ وزگە قاسيەتتەرى تۋرالى اۋىز اشپاي، ونى بىرجاقتى بەينەلەۋگە قۇمارلىقتان ارىلۋ كەرەك. ونسىز دا ءوز ۇلتىنىڭ ۇلى قاسيەتتەرىن بىلمەيتىن ءدۇبارالاردى تاربيەلەپ جاتقانىمىز از ەمەس. وسكەلەڭ ۇرپاق ءوز ۇلتىنىڭ جاۋىنگەر دە جاسامپاز ءارى بارلىق جاقسى قاسيەتتەردى بويىنا جيناعان ۇلى حالىق ەكەنىن ءبىلىپ ءوسۋى ءتيىس» – دەگەن تۇيىنمەن قورىتادى. ءتوزىم – تۋىنداعان قانداي دا ءبىر قيىن­دىققا، پروبلەماعا، تاۋقىمەتكە ءتوزۋ، جاقسىلىق بولار ساتكە، مارەگە دەيىن شىداۋ. ياعني، ءتوزىم، توزىمدىلىك – ماڭگىلىك ۇعىم ەمەس، ارالىق سيپاتتاعى، ۋاقىتشا مانگە يە ۇعىم. سونداي-اق، وي-پىكىرى باسقاشا، ۇستانىمى بولەك ادامدارعا تۇسىنىستىكپەن قاراۋ، ءوزىڭنىڭ ويىڭمەن كەلىسپەيتىن ادامداردىڭ نيەت-پيعىلىنا ءتوزۋ. سويتە تۇرا، ءتوزۋ دەگەن وسى ەكەن دەپ، قول قۋسىرىپ وتىرا بەرگەن دە بولمايتىنى بەلگىلى، ءتىرى ادام تىرشىلىگىن جاساپ، ورىن العان پروبلەمانى شەشۋدىڭ جولدارىن ىزدەستىرەدى، كۇيزەلىستەن شىعاتىن جولدى تابۋعا تىرىسادى. مى­سالى، اشتىققا، سۋىققا ت.ب. ازاپقا ءتوزىپ، ونداي قيىندىقتارعا توتەپ بەرۋ ءۇشىن كۇرەسۋ قاجەت، قارمانىپ، اشتىقتان ءولىپ، سۋىقتان ءۇسىپ قالماۋ جولىندا جانتالاس باستالادى. سول سياقتى، قازىرگى كەزدە الەمدىك قاۋىمداستىق عالامدىق داعدارىستان شىعۋدىڭ جولدارىن ىزدەۋدە، «كريزيسكە شىداۋ كەرەك» دەپ اۋزىن اشىپ وتىرعان جوق. ءاربىر ۇلت، ءاربىر ەل دە سولاي، وزگەلەردەن تەپەرىش كورە باستاسا، شىداپ باعادى، الايدا، وتارلىق ەزگى شى­دامنىڭ شەگىنە جەتكەندە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس باستالادى. بۇل ايتىلعانداردان شىعاتىن قورىتىندى – شىدامدىلىق، توزىمدىلىك ءوزىن-ءوزى قورعاۋ ينستينكتىمەن تىعىز بايلانىسىپ جاتىر. كەۋدەسىندە جانى بار تىرشىلىك يەلەرىنىڭ بارلىعىنىڭ بويىندا شىدام بار، بىراق، شىدام شەكسىز ەمەس.توزىمدىلىكتىڭ دە ءتۇبى بار، سابىر دا سارقىلادى، تاعات تاۋسىلادى، ءۇمىت ۇزى­لەدى. سوندىقتان دا، حالىق دانالىعى «شى­دامنىڭ دا شەگى بار»، «ۇندەمەگەننەن ۇي­دەي بالە شىعادى»، «جۋاستان جۋان شىعادى» دەيدى. مۇنىڭ بارلىعىن ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز – كۇندەلىكتى ومىردە بولسىن، ساياساتتا بولسىن، ادامداردىڭ شىدام­دىلىعىن شەگىنەن شىعارماۋ اسا ماڭىزدى. حالىق شىدامدى، يلەگەنگە كونەدى دەيتىن ساياساتكەرلەردىڭ بيلىگى تۇبىندە ءتوزىمى تاۋسىلعان حالىقتىڭ كوتەرىلىستەرىنەن قۇلاپ تىنادى. وتكەن تاريحتا سولاي بولعان، قازىر دە سولاي. الەمدە ءجيى بولىپ جاتقان توڭ­كەرىستەر مەن بۇلىكتەر، ءتۇرلى جانجالدار حالىقتىڭ ءتوزىمى تاۋسىلعاندا بۇرق ەتە قالعان ساياسي پروتسەستەر. قازاق تاريحىندا دا ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر كوپ بولعانى بەلگىلى. ءبىر قاراعاندا، قازاقتان اسقان ءتوزىمدى حالىق جوق سياقتى كورىنەدى. الايدا، ءتوزىمى تاۋسىلعاندا، مومىن قازاق تا باس كوتەرەدى، ال، ءبىر كوتەرىلسە، قازاقتى توقتاتۋ قيىن. بيىل 550 جىلدىعى تويلاناتىن قازاق حاندىعىنىڭ قۇ­رىلۋى دا قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ ابىل­قايىر حاننىڭ وزبىرلىعىنا قارسى باس كوتەرىپ، ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت قۇرۋىمەن، ۇلتتىق رۋحتىڭ ورلەۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. تاريحقا جۇگىنسەك، جانىبەك سۇلتان مەن كەرەي سۇلتان حالقىن ەرتىپ جەتىسۋعا كوشپەس بۇرىن، 1428 جىلدان باستاپ ابىلقايىر حاننىڭ وپپوزيتسيالىق ساياسي قارسىلاستارى بولعان. سەبەبى، ابىلقايىردىڭ 17 جاسىندا حان سايلانۋى ونىڭ جەكە قاسيەتتەرىنە ەمەس، شاشباۋىن كوتەرۋشى ساياسي كۇشتەرگە، باي-شونجارلاردان تۇراتىن قىسىم جاساۋشى توپتارعا بايلانىستى ەدى. سوعان سايكەس، ابىلقايىر حان ءوز بيلىگىن نىعايتۋ جانە ءوزىن قولدايتىن ۇستەم ساياسي ەليتانىڭ مۇددەلەرىن قاناعاتتاندىرۋ جولىندا 20 جىلعا جۋىق زورلىق-زومبىلىق جاساپ، ەلگە ىلاڭ سالىپ، قارسىلاسقان جوشى ۇرپاقتارىن، باعىنباعان رۋ-تايپالاردىڭ كوسەمدەرىن باسىپ-جانشۋمەن اينالىسقان. بۇل ءوز كەزەگىندە وعان دەگەن كۇشتى نارازىلىقتى تۋعىزىپ، قول استىنداعى حالىقتىڭ ءتوزىمىن توزدىردى. وسىنداي كەزەڭدە، ياعني، 1465 جىلدارى ۇرۇس حان مەن باراق حاننىڭ ۇرپاقتارى جانىبەك پەن كەرەي سۇلتاندار بابالارىنان مۇراعا العان ەل مەن جەردەن باس تارتىپ، شۋ وزەنى بويىندا قازاق حاندىعىن قۇردى. ەگەر دە، قازاق كونبىس حالىق بولسا، اتا-بابالارىمىز ابىلقايىر حاننىڭ ەزگىسىنە قارسى شىعىپ، ودان ءبولىنىپ، ءوز الدىنا ەگەمەن ەل بولىپ، دەربەس حاندىق قۇرار ما ەدى؟

ودان كەيىنگى كەزەڭدە دە، وتارشى­لاردىڭ زورلىعىنا كونبەي، شىدامى شەگىنە جەتىپ، ءتوزىمى تاۋسىلعان ساتتەردە قازاقتار باس كوتەرىپ، ازاتتىق ءۇشىن تالاي رەت كۇرەسكە شىققان. رەسەي يم­پەرياسى مەن حيۋا، قوقان سياقتى ورتالىق ازيا حاندىقتارىنىڭ وتار­شىل وزبىرلىقتارىنا قارسى حالىق كوتەرىلىستەرىن باستاعان سىرىم داتۇلى، كەنەسارى قاسىمۇلى، اعىباي باتىر، يساتاي تايمانۇلى مەن ماحامبەت وتەمىسۇلى، بايزاق داتقا، جانقوجا باتىر نۇرمۇحامەدۇلى، ەسەت باتىر كوتىبارۇلى، امانكەلدى يمانۇلى ت.ب.، قىتاي وتارشىلدارىنا قارسى كۇرەسىپ، ء«ۇش ايماق» كوتەرىلىسىن باستاعان دەمەجان، بوكە، زۋحا، وسپان، ەلىسحان، اكبار، سەيىت، بۇركىتباي، سۇلۋباي، دالەلحان ت.ب. باتىرلار، كەڭەس وداعى كەزىندە «قىزىل تەرروردىڭ» 1928-1934 جىلدارى ارالىعىنداعى زوبالاڭىنا قارسى شىق­قان اداي، باتپاققارا، سوزاق، ىرعىز، بوستاندىق جانە ت.ب. جۇزدەگەن ءىرىلى-ۇساقتى كوتەرىلىستەرى، شۇبار-بالقاش-شوقپار نارازىلىقتارى، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى، 2011 جىلعى جاڭاوزەندەگى مۇنايشىلاردىڭ باس كوتەرۋى قازاق حالقى قانشا ءتوزىمدى ۇلت سانالسا دا، وتارلاۋعا، وزبىرلىق پەن زورلىق-زومبىلىققا، ادىلەتسىزدىككە توزبەيتىن ءور مىنەزدى حالىق ەكەنىنىڭ دالەلى.

بۇگىنگى تاڭدا قازاقستان پراگماتيكالى ۇلت ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋدا، ساياسي لەكسيكونىمىزدا ۇلتارالىق تاتۋلىق پەن قوعامدىق كەلىسىم تۇراقتى قولدانىلاتىن ۇعىمدارعا اينالعان. مەملەكەت قۇراۋ­شى قازاق ۇلتى كەڭپەيىلدىكپەن، ەلىمىزدە مەكەندەيتىن باسقا ۇلتتاردىڭ دياسپورالارىنا تۇسىنىستىكپەن قاراپ، شىدامدىلىق تانىتىپ كەلەدى.ء تىپتى، شىدامدىلىعى اقكوڭىلدىكپەن ورىلگەن قازاق وزگەنىڭ كوڭىلىنە قاراپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن ءىس-ارەكەتتەرگە دەيىن بارۋدا. باسقا تىلدىلەرگە قامقورلىق جاسايمىز دەپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى، ەلدەگى ءتول ەتنوستىڭ انا ءتىلى – قازاق ءتىلىن دامىتا الماي كەلە جاتقانىمىز دا وسىدان. وسىنداي «شىدامدىلىقتىڭ» ارقاسىندا، «ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى»، «رەسمي ءتىل» مارتەبەسىن يە­لەنگەن ورىس ءتىلىنىڭ اسىعى الشىسىنان ءتۇسىپ، ىقپالى جاعىنان مەملەكەتتىك تىلدەن اسىپ تۇسەتىن دەڭگەيگە جەتىپ وتىر. سوندا قالاي؟ قازاققا كەلگەندە، شىدامدىلىق ءبىر جاقتى ۇعىم با؟ جارايدى، وزگە ءتىلدىڭ دامۋىنا شىدامدىلىقپەن، تۇسىنىستىكپەن قارايىق، ال، ءوزىمىزدىڭ انا ءتىلىمىز دامىماي وتىرعانىنا قايتىپ شىدامدىلىق تانىتىپ، كىمگە جانە نەگە تۇسىنىستىكپەن قاراۋىمىز كەرەك؟ ۇلت ساياساتى تۋرالى تۇجىرىمدامالارعا سۇيەنسەك، كەز كەلگەن ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ كۇشتى بولۋى ءۇشىن ەكى شارت قاجەت:ء بىرىنشى، ەل ىشىندەگى ازشىلىق دياسپورالار تيتۋلدى ۇلتقا لويالدى بولىپ، ونىڭ باسىمدىعىن مويىنداپ، سالت-ءداستۇرىن سىيلاپ، مادەني ەرەكشەلىكتەرىن قۇرمەتتەپ، تۇسىنىستىكپەن قاراۋى ءتيىس; ەكىنشى، تيتۋلدى ۇلت شەتەلدەردە جۇرگەن ءوزىنىڭ قانداس باۋىرلارىن قورعاپ، جان-جاقتى قولداۋ جاساپ وتىرۋى كەرەك. وسى تۇستا ويلاندىرار تۇيتكىلدى ماسەلەلەر بارشىلىق. ەلىمىزدەگى قازاقتار باسىم تۇراتىن اۋىل-ايماقتىڭ ءال-اۋقاتى تومەن، مادەنيەت وشاقتارى قوجىراعان. بولمىس سانانى ايقىندايتىنى اقيقات. ءوز وتانىندا تۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ تيتۋلدى ۇلت رەتىندە جاعدايى وڭباي تۇرعاندا، شەتەلدەگى قازاقتاردى قورعاۋ ماسەلەسى قايدان وڭسىن… الىس شەتەلدەردى ايتپاعاندا، قازاقستانمەن كورشىلەس قىتايدا 1,5 ملن.، وزبەكستاندا 1 ملن. استام، رەسەيدە 650 مىڭ، موڭعوليادا 100 مىڭنان استام قازاق بار. شەتەلدەردە شاشىراپ جۇرگەن ءۇش ميلليوننان استام قازاق دياسپورالارىنا ءتول مادەنيەتىن ساقتاۋعا جاعداي جاسالۋى، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ بولۋى، انا تىلىندە ءبىلىم الۋى، قازاقشا گازەت-جۋرنال وقىپ، قازاقستان تەلەارنالارىن كورۋى، اتامەكەنىنە ورالىپ، ازاماتتىق الۋى سياقتى ت.ب. كوپ ماسەلەلەردە قيىندىقتار كوپ.
بىلتىر اكادەميك م. جولداسبەكوۆ سىرتتاعى قانداس باۋىرلارىمىزعا: «…شەتتە جۇرگەن ءار قازاقتىڭ ارقيلى تاعدىرى بار. مەن بۇرىننان ايتىپ كەلە جاتىرمىن. تاريحي وتانىمىز قازاقستان ەكەن دەپ، وسىندا ۇدەرە كوشىپ كەلۋدى دوعارىڭدار. مىناۋ موڭعول جەرىندە وتىرعان قانداستارىمىزدىڭ باسىم بولىگى كەرەيلەر، نايماندار. ءوزىڭنىڭ اتا جۇرتىڭ شىراعىم. سەن ول جەرگە ەش جەردەن كوشىپ بارعان جوقسىڭ. ول جەردە توعىز وعىز دەيتىن مەملەكەت بولعان موڭعولدان دا بۇرىن. ول كەرەيلەردىڭ مەملەكەتى. قىپشاقتاردىڭ ءبارى سەگىز وعىز مەملەكەتى بولدى. سەگىز وعىز مەملەكەتى ول نايماننىڭ مەملەكەتى. بۇل كىم – بۇل قازاق قۇرعان مەملەكەتتەر… مەن سەندەرگە كەلمەڭدەر دەپ وتىرعانىم جوق، قاتە ءتۇسىنىپ قالماڭدار. كەلە بەرىڭدەر. تۇگەل كوشىپ، اتا جۇرتتى تاستاپ كەتپەڭدەر» – دەپ ۇندەۋ ارناعانى ەسىمىزدە. الايدا، اكادەميك اعامىزدىڭ ءسوزىن سان-ساققا جورىپ، سىناپ-مىنەۋشىلەر كوپ بولدى، قوعامدا قىزۋ پىكىرتالاس ءجۇردى. شىن مانىسىندە، اكادەميك م. جولداسبەكوۆ تاريحي شىندىققا نەگىزدەلگەن پىكىر ايتتى، كورشى ەلدەردەگى قازاقتار يرريدەنتالار ەكەنى راس. ولاردىڭ اتا-بابالارى ەجەلدەن سول جەرلەردى مەكەن ەتكەن، باسقا جاقتان اۋىپ، قاشىپ-پىسىپ، كوشىپ كەلمەگەن. يمپەريالار اراسىنداعى شەكارا ءبولىسۋ كەزىندە باسقا مەملەكەتتەردىڭ اۋماعىندا قالىپ قويعان، بايىرعى قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ مەكەن ەتكەن ايماقتارىنداعى ۇرپاقتارى.
ارىدەن ويلاساق، كورشى ەلدەردىڭ ىشىندە، ءوزىمىزدىڭ شەكاراعا جاقىن ايماقتاردا قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ شوعىرلانا قونىس تەبۋى ستراتەگيالىق ماڭىزدى ماسەلە. مۇنى ساياساتتا «ەتنيكالىق انكلاۆ» نەمەسە «بۋفەرلىك ايماق» دەيدى. ۇلت­تىق انكلاۆتاردى ءار ەل ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە ساي پايدالانۋعا تىرىسادى. مىسالى، قىتاي يمميگرانتتارى الەمنىڭ قاي ەلىنە بارسا دا، شوعىرلانىپ ءومىر سۇرۋگە تىرىسادى، لەزدە «چايناتاۋن» جاساپ الادى. تۇرىك باۋىرلارىمىز دا سولاي، شەتەلدەردە جۇرسە تەز توپتاسىپ، ۇلتتىق ميكروورتا قالىپتاستىرادى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ تۇبىندە ۇلتتىق مۇددە جاتىر. ال، ورىستار بولسا، «ۆ چۋجوي موناستىر سو سۆويم ۋستاۆوم نە حوديات» دەيتىن ما­قالى بولا تۇرا، قاي ەلدە جۇرسە دە شارت قويىپ، ءتىلى، ءدىنى، قۇقىقتارى ساقتالۋىن مىن­دەت قىلادى. تىپتەن، مەنمەنشىل شو­ۆي­نيستىك پيعىلدارىن دا جاسىرمايدى. ايتالىق، ۋكراينانىڭ دونەتسك، لۋگانسك، قىرىم ايماقتارىندا ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى باسىم بولاتىن. ۋكراينا حالقى «ەۋرووداققا قوسىلامىز با؟»، الدە «كە­دەندىك وداققا قوسىلامىز با؟» دەگەن ساياسي تاڭداۋعا تىرەلگەندە، ورىستار باسىم شىعىس ۋكراينالىق ايماق حالقىنىڭ بۇيرەگى رەسەيگە بۇرا تارتتى. ءوزىنىڭ ۇلت­تىق مۇددەسىن ەسكەرە وتىرىپ، رەسەي دە ولاردىڭ «دەموكراتيالىق تاڭداۋىنا تۇسىنىستىكپەن قارادى». ارينە، ەتنيكالىق انكلاۆتاردى سەپاراتيستىك نەمەسە وزگە دە ارام پيعىلدا قولدانۋ ادامگەرشىلىككە دە جاتپايدى، حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىنا دا قايشى كەلەدى. بۇل تۇرعىدا رەسەي مىسالى ۇلگى تۇتۋعا جارامايدى. جوعارىدا ايتىلعان م. جولداسبەكوۆتىڭ يدەياسىندا ەشبىر ارام وي جوق: ول كورشى ەلدەردەگى قازاقتاردى ەلىمىزدىڭ شەكارالاس ايماقتارىن قورعاۋ ءۇشىن، ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىندا ەكى ەل اراسىنداعى امورتيزاتسيالىق-بۋفەرلىك ايماق رەتىندە، ياعني، يگى ماقساتتا پايدالانۋعا بولادى دەگەنگە سايادى. بىراق، قوعامدىق داۋعا ارقاۋ بولعان ماسەلە مىناۋ ەدى: م. جولداسبەكوۆ ايتقانداي، شەتەلدەگى قازاقتار تۇرعان جەرىندە تۇرا بەرسە، انكلاۆ بولماق تۇگىلى، اسسيميلياتسيالانىپ، ۇلت رەتىندە جوعالىپ كەتۋ قاۋپى تۋىنداپ وتىر. قىتايداعى قازاقتار قىتايلانىپ، وزبەكستانداعىلار وزبەكتەنىپ، رەسەيدەگىلەر ورىستانىپ بارادى. بۇل ەلدەردە 3 ملن. قازاق مەكەن ەتكەنىمەن، قازاق مەكتەپتەرى جوق، قا­زاقشا گازەت-جۋرنال تاراتىلمايدى، ۇلت­تىق تەلەارنالار كورسەتىلمەيدى، قازاق ەلىنىڭ اقپاراتتىق كەڭىستىگىمەن بايلانىستارى ناشار. مىسالى، رەسەي ۇكىمەتى قازاقستاننان ورىس تىلدىلەردىڭ قۇقىعى شەكتەلمەۋىن، ورىس تىلىندە ءبىلىم الۋعا جاعداي جاسالۋىن تالاپ ەتەدى. ءبىز نەگە وسىنداي تالاپتى رەسەيگە قويمايمىز؟ ولار دا رەسەيلىك قازاقتارعا قازاقشا ءبىلىم الۋعا، قازاقى مادەنيەتىن دامىتۋعا جاعداي جاساسىن. تۋرا وسىنداي تالاپتى قىتايعا، وزبەكستان مەن موڭعوليا ت.ب. قازاقتار كوپ تۇراتىن ەلدەرگە قويۋعا قازاق ەلىنىڭ مورالدىق قۇقىعى بار. نەگە دەسەڭىز، ۇلتارالىق ماسەلەدە قازاقستاننىڭ ارى تازا، ءجۇزى جارىق. بيىل قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ 20 جىلدىعى. تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ەلباسىمىزدىڭ ۇسىنۋىمەن، اقكوڭىل قازاق ۇلتىنىڭ قولداۋىمەن ءتۇرلى دياسپورا وكىلدەرىن قۇرمەتتەپ، وزگە تىلدەر مەن مادەنيەتتەردىڭ دامۋىنا بارلىق جاعداي جاسالىپ كەلەدى. تىپتەن، دياسپورالار وزدەرىنىڭ 9 وكىلىن پارلامەنت ماجىلىسىنە دەپۋتاتتىققا بولەك سايلاۋ قۇقىعىنا يە. قانداي ەلدە دياسپورالاردىڭ ارنايى ۇيىمى، بىزدەگىدەي كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى بار ەكەن؟ قازاق ەلىندەگى باسقا ۇلت دياسپورالارىنىڭ ءوز تىلدەرىندە قىزمەت ەتەتىن بالاباقشا، مەكتەپ، تەاتر، ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتارى بار، گازەت-جۋرنالدار شىعارادى، تەلەارنا مەن راديو­دان وزدەرىنىڭ تىلدەرىندە حابار تاراتادى. قازاقستاندىق دياسپورالار كورگەن قۇرمەت پەن سىيدى شەتەلدەن ورالعان قانداس قازاق باۋىرلارىمىز كورىپ جاتقان جوق.ء بىز ەشبىر جاڭالىق اشىپ وتىرعان جوقپىز، بۇل ايتىلعان فاكتىلەردىڭ بارلىعىن ءبىزدىڭ بيلىك باسىنداعىلار دا، قاراپايىم حالىق تا جاقسى بىلەدى. سويتە تۇرىپ، مىڭق ەتپەيمىز، «توزىمدىلىك تانىتىپ»، ءۇنسىز شىداپ كەلەمىز. وسى جەردە تۇرسىن جۇرتباي اعامىز ء«ار قازاق قىساسقا قىساس، وكتەمدىككە مىنەز كورسەتۋى كەرەك» اتتى Abai.kz سايتىنا بەرگەن سۇحباتىندا ءۇش ءۆلاديميردىڭ — ۆ.پۋتين، ۆ. جيرينوۆسكي، ۆ. حاندرۋساي ايتقان «قازاق مەملەكەتتىگى بولعان جوق جانە ول 1991 جىلدان باستالدى»، «ماڭگىلىك ەل» جوباسىماعىن قۇرعانشا، قازاقستان فەدەراتيۆتى رەسپۋبليكاسىن ورناتقان ءجون» دەيتىن، قازاق ۇلتىنىڭ تاۋەلسىز ەل بولۋىنا توزگىسى كەلمەيتىن ساندىراقتارىنا ىزالى كەيىپتە، ءزىلدى جاۋاپ بەرگەن بولاتىن: «…پۋتين، جيرينوۆسكيدىڭ سول ايتقان سوزدەرى قازىر ءبىزدىڭ قوعامنىڭ ىشىندە ۇلكەن تولقۋ تۋعىزدى. ال، بۇل پىكىرلەر قازاقستانداعى قازاقتان باسقا حالىقتىڭ ءوزىن ەكىگە ءبولىپ وتىر، بىرەۋى قارسى، بىرەۋى جاقتايدى. امەريكاعا، ەۋروپاعا قارسى قولدانعان ەڭ كۇشتى كىلت، ول – ءپۋتيننىڭ قولىنداعى كىلت: «قازاق – ۇلت ەمەس، ۇلكەن توبىر». ال، بىزدەگى وزگە ۇلتتاردىڭ بارلىعى وسى پىكىرگە قاناتتانىپ وتىر. ءبىزدىڭ ىشىمىزدەگى قازاقتان باسقا ۇلتتار سول پىكىرگە ارقالانىپ، قازاق مەملەكەتتىگىنە كۇماندانىپ، ەندى سول پىكىردى قالىپتاستىرۋعا، جانداندىرۋعا كوشتى. بۇل قازاق ەمەس ۇلتتاردىڭ بۇل پىكىردى تالداپ، دۇرىس دەپ قابىلداۋىنا نەگىز قالادى. ەگەردە، «قازاق مەملەكەتتىگى بولدى، شەكاراسى بولعان» دەگەن ءسوزدى قايتادان جانداندىرىپ الماساق، بۇل ماسەلە تۋرا 3-5 جىلدىڭ ىشىندە الدىمىزدان شىعادى. وعان ءبىزدىڭ ەلدەگى حالىقتار اسسامبلەياسىنا يەك سۇيەپ وتىرعان ۇلتتار قارجىلىق جاعىنان دا، ساياساتتانۋ جاعىنان دا، سىرتقى كۇشتىڭ كومەگى جاعىنان دا، ءتىپتى قارۋ-جاراق جاعىنان دا دايىندالىپ وتىر. ءبىز ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدەگى كازاك اتاماندارى مەن ولاردىڭ قولداۋشىلارىنا وسى باس­تان تىيىم سالماساق، ەرتەڭ دىمىمىز شىقپاي قالادى. قازىر ءار قازاق قىساسقا قىساس، وكتەمدىككە مىنەز كورسەتۋى كەرەك. ءار ساۋداگەر باسەكەگە ساي، وكتەم ەكونوميكاعا قارسى ءوزىنىڭ ىسكەرلىگىن كورسەتىپ، ىشتەسىپ، باسەكەلەسىپ، جانتالاسىپ قايرات قىلماسا بولمايدى. ناعىز باسەكەگە تۇسەتىن كەز ەندى كەلدى. وسىدان باستاپ «ويباي، قازاعىم-اي، ەلىم-اي، جەرىم-اي، اناۋ ءايتتى، مىناۋ ءبۇيىتتى» دەگەننەن اسپاساق، وندا ءبىزدىڭ مەملەكەتتىگىمىزگە قاۋىپ ءتوندى، باسىنا بۇلت ءۇيىرىلدى دەپ ەسەپتەۋ كەرەك. ءبىزدىڭ قاۋىپسىزدىك كوميتەتىمىزدىڭ، قورعانىس مەكەمەلەرىنىڭ، سىرتقى ساياسات مەكەمەلەرىنىڭ بىرىگىپ وسىعان قارسى ارەكەت ەتەتىن كەزەڭى وسى كەزەڭ. مەملەكەتتىك تۇلعالار دا وسى كە­زەڭ­نىڭ ورىندالۋىن قامتاماسىز ەتپەسە، وندا ولاردىڭ قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىنىنە كۇماندانۋعا بولادى». بۇل پىكىر دە شىدامنىڭ شەگى بولاتىنىن ەسكەرتىپ تۇرعانداي (http://abai.kz/post/view?id=1647).
ماسەلەنى قورىتىپ ايتار بولساق، ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدى نىعايتىپ، ەگەمەن قازاق ەلىن «ماڭگىلىك ەلگە» اينالدىرامىز دەسەك، ەڭ الدىمەن ۇلتتىق مۇددەلەرىمىزدى قورعاي ءبىلۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن ءاربىر قازاقتىڭ بويىندا ۇلتتىق مۇددەمىزگە نۇقسان كەلتىرۋشى كەز-كەلگەن قاستىق ارەكەتكە توزبەۋشىلىك تانىتاتىن جىگەرلى ءور مىنەز، نامىسقا تولى ۇلتتىق رۋح قاجەت. بۇۇ «توزىمدىلىك ۇستانىمدارىنىڭ دەكلاراتسياسىندا» ادام بالاسىنىڭ توزبەۋشىلىك تانىتۋى ءتيىس جاعىمسىز قۇبىلىستار كورسەتىلگەن. ديسكريميناتسياعا، ۇلتتىق-مادەني ءار-الۋاندىقتى مويىنداماۋشىلىققا، ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ بۇزىلۋىنا، جەمقورلىققا، قىلمىستىڭ كەز-كەلگەن تۇرىنە، ۇلتتىق نامىس پەن قۇندىلىقتاردىڭ اياققا تاپتالۋىنا ەشقاشان دا توزبەۋىمىز كەرەك. شىدامدىلىقتىڭ تا ءجونى بار، شىدامسىزدىقتىڭ دا ورنى بار.

سەيىلبەك مۇساتاەۆ،
پروفەسسور، ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى