1523 جىلى تاحير حان نوعايداردان ءبىرجولاتا جەڭىلىپ، قازاق دالاسىنىڭ باتىسىن تاستاپ، وڭتۇستىك-شىعىسقا كەتكەن سوڭ، قازاق حاندىعى ۇشكە ءبولىنىپ، سىرتقى جاۋلاردان اركىم ءوز بىلگەنىنشە قورعانا باستادى. ولاردى باسقارعان قوجا احمەت حان دا، ماماش حان دا، بۇيداش حان دا ەلدى بىرىكتىرە الماي، سىرتقى جاۋلارمەن كۇرەستە قۇربان بولدى. وسىندايدا اكەسى اتاقتى قاسىم حاننىڭ «قاسقا جولىن ۇستانعان» اقنازار حان تاريح ساحناسىنا شىقتى. ول قاسىم حاننىڭ حانىق سۇلتان-حانىم اتتى ايەلىنەن تۋعان ەدى. ءجاسوسپىرىم جاسقا جەتكەندە ونىڭ تۋعان اپكەسى بۇلدىر حانىمدى اكەسى نوعاي ورداسىنىڭ سولتۇستىك قاناتىن بيلەيتىن، ءوز ىقپالىندا نوعايلاردى عانا ەمەس، ءسىبىر تايپالارىن دا ۇستاپ وتىرعان، نوعايلاردىڭ باس ءبيى سايد احمەدتەن كەيىنگى بەدەلدى تۇلعا، اتاقتى مۇسا ءبيدىڭ بايبىشەسى حانزادادان تۋعان شەيح مامايعا ۇزاتتى.

اقنازار اپكەسىمەن بىرگە نوعاي ورداسىنا بارىپ، سولاردىڭ اراسىندا ءوسىپ، جەتىلدى. نوعاي دەگەنىمىز بولماسا، ول كەزدە بۇل وردادا الشىن تايپاسىنىڭ، بايۇلى رۋلارىنىڭ، قوس تاڭبالى تامانىڭ، تەلەۋدىڭ، قارا قىپشاقتاردىڭ، ياعني كەيىنىرەكتە قازاق قۇرامىنا ءبىرجولاتا ەنگەن رۋلاردىڭ ىقپالدى تۇلعالارى ۇستەمدىك جاسادى. وسىنداي ورتادا اقنازار قازاققا دا نوعايعا دا جاقىن حان تۇقىمىنا اينالدى. نوعايلار ونى حاقنازار سۇلتان دەسە، قازاقتار اقنازار حان دەيتىن. سوندىقتان دا ول، تۋىستاس حالىقتاردىڭ اراسىنداعى توي-تو­مالاق­تار­دىڭ جانە داۋ-جانجالداردىڭ ورتاسىندا ەسەيدى. ونىڭ تۋىستارى نوعايدىڭ اتاقتى ءبيى الشاعىردى ولتىرسە، اكەسىنىڭ كەگىن العان ايگىلى ايدىندى دا قاندى وراق باتىر قازاقتىڭ قوجا احمەد حانىن ءولتىردى. وسىنداي تەكەتىرەستە كوكەبات، ياعني باستى بيدەن كەيىنگى قانات بيلەۋشىسى بولىپ وتىرعان شەيح ماماي بولاشاقتا نوعاي ورداسىنىڭ تولىق بيلەۋشىسىنە اينالۋدى كوزدەگەندىكتەن ءوزىنىڭ ورداسىندا حان تۇقىمدارىن ۇستاپ، ولاردى نوعاي ورداسىنىڭ ايماقتارىن بيلەيتىن، وزىنە باعىنىشتى تۇلعالار رەتىندە قالىپتاستىرۋدى كوزدەدى. وسى ماقساتپەن ول ءوزىنىڭ قاراۋىنا قازاق اقنازاردى عانا ەمەس، سىبىرلىك اتاقتى بيلەۋشى يباقتىڭ نەمەرەلەرى، سۇلتاندار كوشىمدى جانە احمەد كەرەيدى دە الىپ، تورە تۇقىمدارىن باۋىرىنا تارتىپ، تاربيەلەدى. بيلىكتى قولعا الۋدى كوزدەگەن ويىن بىرتىندەپ جۇزەگە اسىرعان شەيح ماماي نوعاي اراسىندا ءتۇرلى جانجالدار ۇيىمداستىرىپ، اقىرى ءوزىنىڭ اعاسى سايد احمەدتى بيلىكتەن قۋىپ جىبەرىپ، سارايشىقتاعى نوعاي ورداسىنىڭ تاعىنا قونجيىپ وتىردى. ارينە، قانشا تىرىسقانىمەن، حان تۇقىمىنان بولماعاندىقتان ول، حان اتانا الماي، بي لاۋازىمىن يەمدەندى. شەتكەرگى ايماقتاردا ءوزىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋ ءۇشىن ول، ءوزى تاربيەلەگەن حان تۇقىمىنان شىققانداردى سوندا ءوزىنىڭ وكىلى رەتىندە بەكىتتى. مىسالى، ول باشقۇرتتاردى بيلەۋگە ءوزى تاربيەلەگەن شايبان تۇقىمى احمەد كەرەيدى جىبەردى. ال ءسىبىر ايماقتارىنا اقنازار بيلەۋشى رەتىندە اتتاندىرىلدى. الايدا سىبىردەگى بيلىكتى شايبان اۋلەتىن تاقتان تايدىرعان قارادان شىققان تايبۇعا اۋلەتى تارتىپ العان سوڭ، شەيح ماماي اقنازاردى باشقۇرتستان بيلەۋشىسى ەتىپ تاعايىندادى. اقنازار سۇلتاننىڭ (ول كەزدە ول ءالى حان ەمەس) استاناسى يمەن قالا (قازىرگى ۋفانىڭ بۇرىنعى اتى) بولدى جانە وعان قارايتىن يەلىكتەردىڭ سىبىرلىكتەرمەن شەكاراسىن بەلايا وزەنى ءبولىپ جاتتى. الايدا اقنازار باشقۇرت جەرىندە كوپ تۇراقتاي المادى. وسى تۇستا وعان بيلىك جۇرگىزىپ وتىرعان شەيح ماماي نوعاي مىرزالارىمەن بىرىگىپ قازاق حاندىعىن تالقانداعان سوڭ ونىڭ تاعىنا وزدەرى تاربيەلەگەن اقنازار سۇلتاندى 1537 جىلى اق كيىزگە وتىرعىزىپ، حان كوتەردى. قۇرىلتايعا جينالعان نوعاي مىرزالارى قازاقتاردى ءبىرجولاتا باعىندىرۋدىڭ باستى جولى ولاردىڭ وزدەرى مويىنداعان ءارى نوعاي ىقپالىندا جۇرگەن اتاقتى قاسىم حاننىڭ بالاسىن تاققا وتىرعىزۋ دەپ ويلادى. بۇرىن قازاق پەن نوعايعا بىردەي حان بولعان اتاقتى قاسىم حاندى نوعايدىڭ قالىڭ جۇرتى دا اسا قۇرمەتتەيتىن ەدى. سوندىقتان دا شەيح مامايدىڭ ءوزى دە كەزىندە ۇلكەن ۇلىنىڭ اتىن قاسىم قويعان بولاتىن. وسىلايشا اكەسى ءتارىزدى قازاق-نوعاي حانى اتانعان اقنازار قاسيەتتى اكە جولىن جالعاستىرۋدىڭ العاشقى مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزگەندەي بولدى. الايدا شىنايى بيلىك ونىڭ قولىندا ەمەس ەدى. قازاق دالاسىنا حان بولۋ ءۇشىن وعان ءالى ونىڭ ورتالىق جانە شىعىس وڭىرلەردەگى اي­ماقتارىنداعى سۇلتاندارعا ءوزىن مويىن­داتۋ كەرەك ەدى. ال مۇنداي تولىق بي­لىك­كە اقنازاردىڭ قولى 1559-1560 جىلدارى عانا، ياعني سول تۇستاعى قازاقتىڭ باس حانى ءاز جانىبەكتىڭ نەمەرەسى بۇيداش شايباندىقتارعا قارسى كۇرەستە قازا تاپ­قان سوڭ عانا جەتتى. وسى كەزدە عانا قا­زاق سۇلتاندارى ونى حان رەتىندە مويىن­دادى جانە ول ەندى قازاقتاردىڭ عانا ەمەس، ولارعا وداقتاس قىرعىزداردىڭ دا حانى بولىپ ەسەپتەلە باستادى. ال بۇدان بۇرىن، 30-40-جىلدارى قۇدىرەتى اسىپ تۇرعان نوعاي مىرزالارىنا سوعىستان السىرەپ، بىتىراڭقى حاندىق ايماقتارعا ءبولىنىپ كەتكەن قازاقتاردى ۇيىمداستىرىپ، قارسى قويۋ ءالى مۇمكىن ەمەس ەدى. ونىڭ ۇستىنە نوعاي مىرزالارى 1540 جىلدان باستاپ قازاقتارمەن جاۋلاسقان وزبەكتەرمەن قۇدا-جەگجاتتىق قاتىناستار ورناتىپ، وداقتاس بولا ءتۇستى. مىسالى، مۇسا ءبيدىڭ بالاسى يسمايىل مەرۆ حانى دىنمۇحاممەدتىڭ قىزىنا ۇيلەندى. سوندىقتان دا اقنازار حان 1548-1549 جىلدارى وزبەك حاندارى ءوزارا سوعىسقاندا دىنمۇحاممەد حاندى قولداپ قاندى جورىقتارعا قاتىستى. الايدا اقنازار حان قازاق حاندىعىن اكەسى قاسىم حاننىڭ كەزىندەگى قۇدىرەتىنە جەتكىزۋدى ەشقاشان دا ەستەن شىعارعان ەمەس. بۇل ءۇشىن ول، نوعاي مىرزالارىنا تۇتقيىلدان سوققى بەرىپ تالقاندار ءساتتى ۇلكەن توزىممەن كۇتتى. ول تىپتەن نوعاي مىرزالارى ءوزارا جانجالداسىپ، بيلىككە تالاسىپ جاتقاندا دا وعان ارالاسپاي، شىعىسقا كەتىپ، موعول حانى ابد ءال-كەرىمنىڭ ايماعىن باسىپ الۋعا ارەكەتتەندى. الايدا بۇل تايتالاستا اقنازار حان جەڭىسكە جەتە المادى. وسىدان سوڭ ول، ءبىراز ۋاقىت موعولداردان اۋلاق كەتىپ، قازاق رۋباسىلارىن جانە سۇلتانداردى ءوزىنىڭ توڭىرەگىنە جيناپ، اسكەرىن كۇشەيتتى، جانە وزىنە جاقسى تانىس باتىستاعى نوعايلار ايماعىنا قايتا ورالدى. 1557 جىلى ونىڭ باستاۋىمەن قازاق اسكەرلەرى جايىقتىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ، نوعاي بيلەۋشىسى يسمايىلدى ەدىلگە قاراي ىعىستىردى. اقنازار ەندى اكەسى قاسىم حاننىڭ تۇسىنداعى قازاقتارعا باعىنعان ايماقتاردى نوعايلاردان تارتىپ الۋدى شىنداپ قولعا الدى. 1568 جىلى كۇزدە ول، 20 قازاق سۇلتاندارىن باستاپ نوعايلارعا تاعى شابۋىل جاسادى. ولاردىڭ اراسىندا قازاقتىڭ بولاشاق حانى جادىكتىڭ ۇلى شىعاي سۇلتان دا بار ەدى. شەيح مامايدىڭ بالالارى باستاعان نوعايلار بۇل جولى ورىستارعا قاراعان استراحان جەرىنە شەگىنىپ، سولاردىڭ قولداۋىمەن باس باعىپ، امان قالدى. اراعا ەكى جىل سالىپ اقنازار نوعايلارعا قايتا شابۋىلداپ، ولاردىڭ ءبىرازىن قازاق حاندىعىنا قوسىپ الدى. ەندى ونىڭ حاندىعى شىعىستا ەرتىس بويىنان باتىستاعى ەمبىگە دەيىن، ال وڭتۇستىكتە سىر بويىنان سولتۇستىكتەگى باشقۇرتتار ايماعىنا دەيىن سوزىلىپ جاتتى. قازاق حاندىعىنىڭ كۇشەيۋىنەن قاتتى قورىققان سىبىرلىك كوشىم حان، بۇحارا حانى ابدوللا، نوعاي بيلەرى دىنمۇحاممەد، ۇرىس وعان قارسى بىرىگىپ كۇرەسۋ ءۇشىن وداق قۇردى. الايدا شايباندىق سۇلتاندار اراسىنداعى ءوزارا تارتىستاردى پايدالانعان اقنازار شەبەر ديپلوماتيالىق جولدارمەن ابدوللانى ۋاقىتشا بولسا دا ءوزىنىڭ جاعىنا تارتا ءبىلدى. ول بۇقار حانى ابدوللانى تاشكەنتتىك بابا سۇلتانعا قارسى كۇرەستە قولداپ، سوڭعىنى ولتىرۋگە ارەكەتتەر جاسادى. وسىنى سەزگەن جانە بۇرىنعىدان دا وشىككەن بابا سۇلتان اقنازارعا قارسى زۇلىمدىق ارەكەتتەرگە كوشتى. تۇركىستانعا جاقىن شاراپحانا وزەنى ماڭىندا بابا سۇلتان وزىمەن كەزدەسۋگە كەلگەن، اقنازار حان جىبەرگەن جايىم سۇلتاندى ەكى ۇلىمەن جانە اقنازار حاننىڭ ونىمەن بىرگە كەلگەن ەكى ۇلىن قاپىسىن تاۋىپ ءولتىردى. وسىدان سوڭ بابا سۇلتان جەدەل قيمىلداپ، اقنازار حاننىڭ جاساعىنا دا تۇتقيىلدان باس سالىپ، حاننىڭ ءوزىن دە ءولتىردى. مۇندايدى كۇتپەي، قامسىز جاتقان حان قاپى قالدى. بۇل 1580 جىلدىڭ كوكتەمى ەدى. وسىلايشا ورتالىقتانعان مىقتى قازاق حاندىعىن قالپىنا كەلتىرۋ باعىتىندا باتىل قادامدار جاساعان جانە قازاقتاردىڭ ماقتان تۇتار ايتۋلى تۇلعاسىنا اينالعان اقنازار حان دا تاريح ساحناسىنان كەتتى.

تالاس وماربەكوۆ،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانىنداعى ورتالىق ازياداعى
ءداستۇرلى وركەنيەتتەردى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى،
قر ۇعا قۇرمەتتى اكادەميگى.

Abai.kz 

دەرەككوز: http://anatili.kazgazeta.kz/