(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەلەردە http://abai.kz/post/49234;

http://abai.kz/post/50361)

قاساپحانانى ۇناتقان قازاق سۇلتانى مەن باسقالار تۋرالى...

ءسىز ومىرىڭىزدە شەكارادان ءوتىپ كورگەن بولساڭىز، ارينە سول ۋاقىتتاعى ءساتتى ۇمىتپايسىز، كەدەننەن ءوتىپ ىستەرىڭىزدى ورىنداعان سوڭ،  ەكيپاج كوتەرىڭكى كوڭىلمەن ءسىزدى بۇرىن كورمەگەن الىسقا الا جونەلەدى. ءسىز كىرىپ كەلە جاتقان ەلدىڭ اۋاسى ميىڭىزعا اپيىنداي اسەر ەتىپ عاجاپ ماستىق سەزىمگە تولتىرادى. وتكەن ومىرىڭىزدەگى ۋايىم مەن قايعى بولاشاق قۋانىشتىڭ ۇمىتىمەن كەۋىپ كەتكەن جاڭبىرداي جوعالادى. تاعدىرىمىز بىزگە قارىزدار دەپ ساناپ،  جەتەكتەگەن ۇشقىر ءۇمىت بويىنشا الدىمىزدا بىزگە دايىندالعان تولەمدەر ءبىزدى كۇتىپ وتىر دەپ قيالدايمىز. اتامەكەنىن ەشۋاقىتتا تاستاپ كەتپەگەن ادامداردىڭ وزدەرى جاڭا جىلدى قارسى العان كەزدە بۇل سەزىمدى جەڭىل تۇسىنەدى، سەبەبى ءاربىر جاڭا جىلدان جارقىراعان ءۇمىت كۇتىپ تۇرعانداي سەزەمىز. قانشاما رەت ءۇمىتىمىز ورىندالماسا دا، سابىرلى باقىتىمىز بەن كۇتەر باقىتىمىز گەوگرافيالىق بەلدەۋلەرگە، جىلدىڭ تسيفرلارىنا بايلانىستى ەمەس دەپ  قانشا رەت ەسكەرتسە دە، ءبىز ونىمەن كەلىسپەي جارق ەتكەن ءۇمىتىمىزدى  بۇگىنگى سۇرەڭ ومىرىمىزگە اۋىستىرمايمىز.

ماعان تۇسىندىرۋگە قيىن بولار، بىراق العاشقى ساتتە قازاق دالاسىنا كىرگەن كەزىمدە ول ماعان جاقسى اسەرمەن كوڭىلىمدە قالدى. مەنى كوپتەگەن وراسان  قيىندىقتار مەن ءارتۇرلى مۇقتاجدىقتارعا تولى ۇزاق مەرزىمدى ساپار كۇتىپ تۇرعان ەدى. بۇل ساپارىم كوپ بولعاندا ەكى-ءۇش ماڭىزدى ەمەس ەستەلىكتەردەن باسقا ەشتەڭە بەرە قويماس، ولاردى ءبىر كۇندەرى دوستىق اڭگىمە ۇستىندە، مازداعان پەشتىڭ الدىندا دەرەۆنياداعى كورشىمە ايتىپ بەرەمىن دەپ ويلايتىنمىن. ءسوز جوق، ءدال وسىلاي  انىق بولادى دەگەن ويىما، ەشقانداي نەگىزگە سۇيەنبەگەن  ءبىر سەزىم بويىمدى   باۋراپ، بولاشاقتىڭ ادەمى  كارتيناسىمەن كوز الدىما كەلدى. مەنى بەلگىسىز جۇمباقتارىمەن وزىنە تارتىپ وتىرعان ولكە; تۇسىنىكتەرى ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەن ەرەكشە، وزگەشە قابىلدايتىن  ادامدار، ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى ومىرىمىزدەگى جاعدايلاردان ەرەكشەلەنەتىن وقيعالار.... ەرەكشە قىزىقشىلىقپەن  الدىمداعى ۇلان بايتاق دالانىڭ كوك كىلەمى مەن كوكشىل اسپاننىڭ تۇيىسكەن جەرىنە جۇتىنىپ العا قارايمىن.

ايتۋعا ءتيىسپىن،  پەتروپاۆلدان كەلە جاتقان ادامدى دالا نازدى سىلقىمنىڭ مىنەزىمەن قابىلدايدى. ۇلانعايىر شالعىندى دالا ەسىلدى بويلاپ بارلىق باعىتتا كىلەمدەي جايىلىپ جاتىر. سيرەك كەزدەسەتىن شوق توعايلار جەردى ادەمى سۋرەتىمەن تۇرلەندىرىپ تۇر، كەڭ دالانى تاسالامايدى، كەڭىستىكتىڭ كوز جەتپەيتىن ۇزىندىعىنا كەدەرگى جاسامايدى، دالانى العاش رەت كورگەن ادامدى كەڭىستىك  ەرەكشە سەزىممەن قيالداتادى.  جولدىڭ ەكى جاعىندا سانسىز جىلقى تابىندارى ەركىمەن جايىلىپ ءجۇر. كازاكتار ءشوپ شاۋىپ جاتىر، جازعى اسپاننىڭ كۇنىمەن  ولاردىڭ شالعىلارىنىڭ جارقىلى نايزاعايدىڭ جارقىلىنا ۇقسايدى.   سابىرلى مىنەز بەن كۇش قۋاتىن بەرەتىن وسى سۋرەتتەردى كورىپ جاقسى اسەرلەنەسىڭ.

مەنىڭ تارانتاسىم تەپ-تەگىس جولمەن جىلدام ءجۇرىپ كەلەدى، جول دەگەنىم جاسىل شوپتەگى ءسال عانا بايقالىپ تۇرعان ەكى سىزىق قانا. كۇن تاساسىنا كىرگەن سوڭ ماسالاردىڭ قارا بۇلتى  قان سورىپ توي جاساماق بولىپ ۇستىمە ءتۇيىلدى.  ولارعا قارسى ساقتاناتىن قارۋ – قىل تور. ونسىز جازعىتۇرى سىبىردە نەمەسە قازاق دالاسىندا ساياحات شەگۋ مۇمكىن ەمەس. پەلىمدا، بەرەزوۆتا جانە تۋندرا قورشاعان باسقا جەرلەردە قىسقا مەرزىمدى جاز ايىندا ميللياردتاعان قان سورعىش ماسالار شىعادى، ول جاقتىڭ تۇرعىندارى ءبىزدىڭ جاقتىڭ بال اراشىلارى بال الۋ ءۇشىن ومارتاعا بارعان كەزدەگىدەي ءبىر مينۋتقا دا قىل تورلارىن شەشپەيدى. ەگەر ءسىبىردىڭ سولتۇستىگىندە بىرنەشە اپتا ءومىر ءسۇرىپ كورسەڭىز، ادامنىڭ بەتىن كورە المايسىز. پوليار ايماعىنىڭ سۇلۋلارىنىڭ وسى ءبىر  جاندىكتەردەن قورقاتىندىعى سونشالىق، ولاردىڭ سىلقىمدىعى ايدالادا قالادى

ءتۇن قاراڭعىلىعى مەنىڭ كوزىمە جاپقان قارا توردان بولار،  تەز تۇسكەندەي بولىپ كورىندى.  جان-جاعىم تىپ-تىنىش. دالادان سالقىن سامالدىڭ لەبى سوقتى، اندا-ساندا كەزدەسەتىن شوق توعايلاردىڭ اعاشتارىنىڭ جاپىراقتارى مەن لەبىنىڭ سىبدىرى ازايىپ سيرەك ەستىلەتىن بولدى. ەسىل وزەنى جولدىڭ وڭ جاعىندا قالىپ الىستاي بەردى. قيالعا تولى كورىنىستەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى اۋىسىپ ۇيقى مەن سەرگەكتىكتىڭ اراسىندا ماۋجىراپ وتىرمىن، ءبىر كەزدە ءيتتىڭ ۇرگەنى وياتىپ جىبەردى; اتتار توقتادى، اششى ءتۇتىننىڭ ورتاسىندا ەكەنمىن. بىرەۋ قاسىما كەلىپ «كىم كەلە جاتقان؟» دەپ سۇراق قويىپ قاعاز كورسەتۋدى تالاپ ەتتى. باسىما جامىلعان قىل توردى الماق بولدىم. پەتروپاۆلدان 40 شاقىرىم جەردەگى قاراتومار بەكەتىنە كەلىپپىز. بىرازعا دەيىن ەشتەڭە كورمەي، جاۋاپ بەرە الماي وتىردىم: ءتۇتىن كوزىمدى جەپ، جوتەل داۋىسىمدى جۇتىپ سويلەتپەدى.  ماسالاردان قۇتىلۋ ءۇشىن دالاداعى بەكەتتە تۇرعان كازاكتار تەزەك پەن ىلعال ءشوپتى قوسىپ تۇتاتىپ تۇتىندەيدى. بەكەت ناعىز بىقسىما تۇتىندەمەگە اينالادى. بىرنەشە مينۋتتان كەيىن تۇتىنگە ۇيرەندىم، قاراڭعىلىقتىڭ ارجاعىنان الاسا بويلى كازارما مەن ءتورت بۇرىشتى ايىر ءمۇيىزدى بەكىنىسپەن قورشالعان ۇزىن اتقورانى كوردىم.

ءسىبىر ۆەدومستۆوسىنا باعىناتىن قازاق دالاسىندا ورنالاسقان پريكازداردىڭ ارالىقتارىنداعى پوشتا قاتىناسى جاقسى ۇيىمداستىرىلعان. كازاكتىڭ بەكەتتەرى ستانسا ەسەبىندە سانالادى، ولار ءبىر بىرىنەن شابىندىق پەن سۋدىڭ ىڭعايىنا، دالالىق اسكەري پايىمدارعا بەيىمدەلىپ 30-40 شاقىرىمدا ورنالاسقان. ءاربىر بەكەت جەڭىل بەكىنىسپەن قورشالعان، بەكىنىس بيىك ەمەس ۇيىلگەن توپىراقتان جاسالعان نەمەسە ءايىرمۇيىز قابىرعا رەتىندە سوعىلعان; ىشىندە تۇراتىن كازاكتاردىڭ سانى 10-نان 20-عا دەيىن وزگەرىپ تۇرادى. دەربەس تۇرعان بۇل بەكىنىستەردىڭ قورعانىس جاراقتارىنىڭ ازدىعىنا قاراماستان ءالى كۇنگە دەيىن بۇل بەكىنىستەردى قازاقتاردىڭ العان كەزدەرى بولعان ەمەس.  1839 جىلى  كەنەسارى قاسىموۆ ەكى مىڭ قولىمەن كوكشەتاۋدان 35 شاقىرىم جەردەگى ىشىندە 18 عانا قورعاۋشىسى بار حان بەكەتىنە كەلگەن بولاتىن. سودىرلار ەش پايدا تابا الماي كەيىن قايتتى. ءسىبىر كازاكتارىنىڭ جىگىتتىگى مەن ەرجۇرەكتىگى  قازاقتارعا ەرەكشە مورالدىق تۇرعىدا اسەر ەتكەنىن ماقال سياقتى ۇلگى ەتىپ ايتۋعا بولار، قازاقتاردىڭ باتىرلىعى بىرجاقتى عانا، وق ءدارى قۇساپ  لاپ ەتەدى دە جوق بولادى. سولاي دەسەك تە، بەكەتتەردە قىزمەت ەتۋدىڭ قاۋىپتىگى مەن قيىنشىلىقتارى كوپ. جىلقىلار بۇل جاقتا جىل بويىنىڭ كوپشىلىگىندە تەبىندەپ قورەكتەنەدى، سوندىقتان ولاردى بەكىنىستەردەن جىراق جەرگە اپارىپ باعۋعا تۋرا كەلەدى. ەگەر كازاكتار ءسال عانا بەيقامدىق جاساپ اتتارىنان كوز جازىپ قالسا، بارىمتاشىلاردىڭ توپتارى سول زاماتتا ءبىر تابىندى ايداپ كەتەدى. جۇيرىك ات مىنگەن ءبىر باتىر تابىننىڭ شەتىنە كەلىپ قيقۋ سالسا ءبىتتى، تابىن سول زاماتتا ونىڭ سوڭىنان ەرىپ لەزدە عايىپ بوپ كەتەدى. بۇرىنعى كەزدەرى مۇنداي جاعدايلار ءجيى بولىپ تۇراتىن، قازىر كازاك وفيتسەرلەرىنىڭ قىراعى كۇزەتىنىڭ ارقاسىندا مۇنداي جاعدايلاردى ەستىمەي كەلەمىز.

ءشول دالادا تۇرىپ جاتقان وسى كازاكتاردىڭ ومىرىمەن جاقىنىراق تانىسۋ مەنى وتە قىزىقتىرعان ەدى. دالا كۇزەتىنىڭ قىزمەتىنە ولاردى ەكى جىلعا جىبەرەدى، مەرزىمى بىتكەن سوڭ ستانيتساسىنا ورالعان كازاكتار باسىنان كەشكەن قيىندىقتار مەن قاۋىپتى قىزمەتتەن سوڭ دەمالىپ جاڭا ەرلىكتەرگە دايىندالادى. قاۋىپ دەگەنىڭ كازاكتىڭ جىگىتىنە تۇك تە ەمەس;  وتباسى مەن اعايىنسىز وقشاۋ ءومىرى ساعىنىشپەن وتكەن بولار ەدى. اسىرەسە، قىس كەزىندە دالاداعى ءومىر بىركەلكى زەرىگۋمەن وتكەن بولار ەدى. شەكسىز تاۋسىلمايتىن ۇلانعايىر قارلى ايدالادا تۇرعان جالعىز ءۇي; بوراندى كۇندەرى ەسىكتەن مۇرنىڭدى سىرتقا شىعارا المايسىڭ، اش قاسقىرلاردىڭ ۇلۋى، اندا-ساندا قازىنالىق جۇمىسىمەن جول-جونەكەي سوعىپ كەتەتىن وتكىنشى جولاۋشى – مىنە وسى عانا،  ءوزىن ءوزى ەرىكسىز وقشاۋلاعان سوپىدان ەش ايىرماشىلىعى جوق ءومىر. بۇعان قاراماستان، كەشكى مازداعان وتتىڭ جانىندا الىستا قالعان تۋعان جەردى، اۋىستىراتىن كەزەكشىڭدى اسىعا كۇتىپ، قورقوردى شەگىپ وتىرىپ، بەكەتتەگى قىزىل ءسوزدىڭ شەبەرى اڭگىمەشىل دوسىنىڭ ايتقان قيال سەزىمدى شارىقتاتاتىن ەرتەگىلەرىن تىڭداۋ ۋاقىتتى قىسقارتادى، ۇزاق قىس ايتەۋىر وسىلاي وتەدى.

قاراتومار بەكەتىندە قاسىما كۇزەتكە تولىق قارۋلانعان ءتورت كازاك بەرىلدى. ولار مىنگەن تارانتاسىمنىڭ ەكى جاعىندا ايانباي شاۋىپ وتىرعاندىقتان مۇنداي كۇزەت ءجۇرىسىمىزدى باياۋلاتقان جوق. گرۋزياعا بارعانداردىڭ بارلىعى  ەكاتەرينوگرادتان ءساتى ءتۇسىپ اتقارعان جۇمىسىن، شىدامدىلىقتىڭ ەرەكشە ۇلگىسى دەپ ماقتانادى!  مەن پەتروپاۆلدان 140 شاقىرىم شىققان سوڭ قاتىپ ۇيىقتاپ قالىپپىن. جەر بەتىنىڭ كەلبەتىنىڭ ەرەكشە وزگەرىپ كەتۋى سونشاما تاڭقالدىردى. دالا تۇگەلىمەن قيال جەتپەيتىن ءپىشىندى ءارتۇرلى شوقىلارعا تولىپ كەتىپتى، ولاردى تابيعات جاساماعان،  الپاۋىت بىرەۋدىڭ عاجايىپتى شىعارماشىلىعىمەن جاسالعان دەۋگە بولار. از عانا قيالىڭدى قوسىپ كورسەڭ، ولاردى ءارتۇرلى حايۋاننىڭ نەمەسە نوۆورەسەي ولكەسىندە كوپ كەزدەستىرەتىن الباستى ءپىشىندى تاس ءمۇسىن دەپ قالاسىڭ. الىستان ءبىر بىرىمەن جالعاسىپ جاتقان، كىشكەنتاي وزەنشىكتىڭ اعىسىنا ۇقساعان، بىراق تاماشا وزەننىڭ جاعاسىنا ساي كەلمەيتىن ۇزىك-ۇزىك جارتاستاردىڭ تىزبەگىن كوردىم. «ازات» بەكەتىنە كەلگەندە بۇل جارتاستار شىعىپ تۇرعان ءمۇيىس سياقتى بولىپ، جاتقان اسا ءبىر جانۋارعا ۇقسايدى. ءتۇبىر ءسوزى ويىنشىقتان   «اسساد» دەپ باستالاتىن ارابشا ارىستان دەگەن ماعىنا بەرەتىن بەكەتتىڭ اتاۋى ويىما كەلە بەردى. جالپى ايتقاندا، دالاداعى جەر بەتىنىڭ بۇدىرلىعى ەرەكشە سيپاتتا، بۇل ەرەكشەلىكتى  كسيلاندەردىڭ «Terrain-Lehre» ەرەكشە ماقالاسى ەتىپ جاريالاۋعا تۇرارلىق، ارينە ەگەر عالىم كاپيتان ءبىر كۇندەرى ورتا ءجۇزدىڭ جەرىنە ساپار شەككەن بولسا.

تاڭەرتەڭگى ساعات ون بىرگە كەتكەن شامادا كوكشەتاۋعا جەتتىم، قازاق-تۇرىك سوزىندە «كوگىلدىر تاۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇل مەكەمە (پريكاز) جوعارىدا ايتقانىمداي، 1824 جىلى قارقارالىمەن ءبىر مەزگىلدە اشىلعان، ەكەۋى دە دالاداعى ەجەلگى قونىس سانالادى. جيىرما جىلدىق ومىرىندە كوكشەتاۋ گۇلدەنگەن جەرگە اينالدى، توبىل گۋبەرنياسىنىڭ ۋەزدىك قالالارىنان كەم تۇسپەۋ ءۇشىن تەك شىركەۋ عانا جەتىسپەي تۇر. كوشەلەرى ءتىپ-تىك، ۇيلەرى ارحيتەكتۋرالىق ەرەجەلەردى ءبىرشاما ساقتاپ سالىنعان، ەكى-ءۇش دۇكەندەرى ونشا تالعامپاز ەمەس وتكىنشى جۇرگىندەرگە قاجەت ەتكەندەرىن اپارىپ بەرۋگە دايىن. كوكشەتاۋدىڭ كورىنىسى كەرەمەت. بيىك تاۋى بىرنەشە بولەك تۇرعان شوق توعايلارمەن ادەمى ورنەكتەلگەن; اجەپتاىر ۇلكەن كولى بار، ودان كوپ بالىق ۇستالىنادى، تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، جان-جاعى مول شابىندىققا تولىپ تۇر. كوك جيەكتىڭ شەتىندە «ازاتتاعى» تاڭ قالدىرعان بىرنەشە عاجاپ تۇرىندەگى شوقى توبەلەر كوكشىلدەنەدى. قونىستىڭ جانىندا بىرنەشە قازاقتىڭ كيىز ۇيلەرىن بايقادىم. ولاردىڭ قوجايىندارى جەكە جۇمىستارىمەن كوكشەتاۋعا كەلگەن، پاتەر ىزدەپ ماشاقاتتانباۋ ءۇشىن ۇيلەرىن الا كەلىپتى.  دالانىڭ ەركىن تازا اۋاسىن ءبىراز ۋاقىت جۇتساڭ، بولمەلىك ومىردەن جيىركەنەسىڭ. قازاقتار ءبىزدىڭ سالقىن اۋالى بولمەمىزگە كىرگەننىڭ وزىندە جاعدايى كەتىپ سۋدان شىعارىلعان بالىقتاي سەزىنەدى.  بولمەلەرىمىزدىڭ توبەسىنە قاۋىپپەن قارايدى، توبەگە سالىنعان بورەنەلەر قۇلاپ كەتەتىندەي كورىنەدى، كوپكە دەيىن وسى قاۋىپتەرى بويلارىنان كەتە قويمايدى.

اتاقتى ابىلاي حاننىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءبىرى، كوكشەتاۋ وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى ابىلقايىر عابباسوۆپەن تانىستىم. ءتۇر كەلبەتى وتە جاعىمدى، ءپىشىنى تۇرىك-مونعولدىقتان گورى قاۆكازدىققا جاقىن. ماڭعازدىعى، اداممەن سويلەسۋ مانەرىندەگى كەيبىر سىربازدىعى وقىعان وسماندىقتىڭ دارەجەسىنە ساي. كەشكە قاراي كوكشەتاۋعا ءوز جۇمىستارىمەن كەلگەن ون قازاق ماعان كەلىپ كەتتى. ءبارى دە كەلىستى كيىم كيگەن، سانقوي بيپاز دەۋگە تۇرادى. شاپاندارىنىڭ ۇناتاتىن تۇستەرى – قىزىل جانە اشىق-جاسىل. كەيبىر ناعىز اسەمپازدارى، دالانىڭ بارىستارى دەسەك تە بولار، وزدەرىن قاراپايىم سىپايىلارمىز دەپ سانايتىندارى الا-قۇلا جىبەكپەن كەستەلەنگەن شاپاندار مەن شالبارلاردى كيەدى. بۇل كيىمدەرىنە بۇتالار مەن قۇستاردىڭ بەينەسى سالىنادى، ادەيى مە، ەمەس پە بىلمەدىم، مۇنداي اسەمپازدىڭ ۇستىندەگى بەينەلەردىڭ وعاش كورىنەتىنى سونشالىق، ولارعا كۇلكىسىز قاراۋ مۇمكىن ەمەس. قىمباتتى قوناقتار بىرىنەن سوڭ ءبىرى  قولىمدى قىسىپ، سوسىن ەش رۇقسات سۇراماي-اق ەدەنگە وتىرا كەتتى. اڭگىمەمىز ءتىلماش ارقىلى ءوربىدى، بىراق ونسىز دا ءبارىن ءتۇسىنىپ وتىردىم، سەبەبى قازاقتىڭ ءتىلى مەن ءبىرشاما بىلەتىن كاۆكازدىق تۇرىك تىلىمەن ۇقساس. وسى اڭگىمەنىڭ ءبىر ءجايتى مەنىڭ ويىمدا جاقسى ساقتالىپتى، وسىعان قاراپ قازاقتاردىڭ ەستەتيكالىق ءبىلىمى جايلى تۇسىنىك الارسىزدار. قوناقتارىمنىڭ ءبىرى بۇرىن پەتەربۋرگتە بولعان ەكەن، مىنە وسى كىسى اڭگىمەسىندە استانانىڭ كەرەمەتتىگىن، استانادان العان اسەرىن ايتتى.  ونداعى تەاتر مەن ماسقارادتاردا، پاتشا سارايىنداعى بالدا جانە ت.ب. جەرلەردە بولىپتى. قالاي ويلايسىز، پەتەربۋرگتە وعان نەنىڭ ۇناعانىن بىلەسىز بە؟ دۇرىس، ەشۋاقىتتا تابا المايسىز. پەتەربۋرگتە زيالى دەپ سانالاتىن سۇلتانعا – قاساپحانا ۇناپتى! قاساپحانانىڭ ساۋلەتتىلىگىن ايتىپ وتىرعان جوق، بىلەسىز بە! توقتاۋسىز جاعدايدا مالدى سويىپ جاتقان كورىنىستەن ءلاززات الىپتى.... ءبارى جاقسى، بىراق ونىڭ ويىنشا، قاساپحانادا ول كورگەن كەرەمەتەپەن ەشتەڭەنى سالىستىرۋعا بولمايدى.

قازاقتاردىڭ ءتۇر كەلبەتىندە ونشا مىنەزدىك بەلگىلەر جوق دەۋگە بولادى. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى قازاقتاردىڭ كورشى حالىقتارمەن تىعىز بايلانىسىندا جاتىر. قازاقتىڭ سۇلۋ قىزدارىن قاتال دەپ قاراۋعا نەمەسە كورشى حالىقتاردى جەك كورۋ مىنەزى بويلارىنا ءسىڭىپ قالعان دەۋگە بولمايدى. قازاقتىڭ كەيبىر ءتاۋىر كەلبەتتى پىشىندىلەرى كاۆكازدىق تاتارلارعا (ولاردىڭ اراسىندا سۇلۋ ەمەستەر وتە سيرەك) ۇقسايدى. كوپ جاعدايلاردا بەت سۇيەگىنىڭ شىعىڭقى بولۋى، كوزدەرىنىڭ قىسىڭقىلىعى ۇيرەنبەگەن كوزگە ۇنامسىز اسەر بەرەدى. سونىمەن بىرگە ەشقانداي ماعىناسى جوق الپەتتەر دە كوپ كەزدەستى. ەگەر قازاندىق تاتارلاردى كورسەڭىز، مۇنداي الپەتتىلەر جايلى تۇسىنىگىڭىز قالىپتاسقان بولار ەدى. بەت ءپىشىنى دوڭگەلەك; تولعان ايداي، قاستارى ارەڭ سەزىلەدى، مۇرىنى جاپسىرىلعان، بەتىنىڭ ءتۇسى ەگيپەت مۋميالارىنداي قوڭىر. قازاقتاردىڭ بويلارى ورتاشا، الاسادان گورى بيىكتەۋلەرى كوپ. بارلىعىنىڭ دا دەنە بىتىمدەرى ەرەكشە مىقتى. ليكۋرگ ءالجۋاز تۋعان بالالاردى تايگەت تاۋىنان لاقتىرۋعا بۇيىرعان، دالالىق قاتال تاربيەنى وسى سپارتاندىق تاربيەمەن سالىستىرۋعا بولار. اشىق اسپاننىڭ استىندا اناسىنىڭ ءسۇتىن ەمگەن، بەسىگىن قارلى بوران باسىپ ولمەي امان قالعان قازاقتىڭ بالاسى سۋىق تيۋدەن قورىقپايدى. بىراق ايتا كەتۋىم كەرەك، ەمشەك ەمەتىن بالالاردىڭ ىشىندە ءولىم جاعدايى وتە ءجيى كەزدەسەدى.

كوكشەتاۋدىڭ جەرگىلىكتى بيلىگى الداعى  ەكسپەديتسياعا سەنىمدى جولباسشىلاردى ىزدەۋ قامىمەن ءجۇردى. قازاقتار سوڭعى كەزدەرى كەنەسارىعا قارسى كۇرەسىپ جۇرگەن وتانداستارىنىڭ وتريادتارىنا جولباسشى بولۋعا  ىقلاستى  بولىپ ءجۇر. مۇنداي وداقتاستاردان كەلەتىن پايدا ونشا كوپ ەمەس. ەرجۇرەكتىگى ونشا بولماعاندىقتان جانە ناشار قارۋلانعاندىعىنان ولار بۇل ىسكە ونشا پايدالانىلمايدى، نەگىزىنەن العاندا سودىرلاردان تارتىپ الىنعان مالعا قارايدى،  بەكەتتەردىڭ ماڭىندا ءجۇرىپ  دۇشپاننىڭ ىزدەرى جوق پا دەپ قاراۋىلدايدى. ايتسە دە، جولباسشى بولۋعا  جارايتىن قازاقتار وتريادقا قاجەت-اق: ونسىز وتريادتىڭ جۇمىسى تابىسسىز. جالىنداعان جاس كەزىندە دالانىڭ ءتورت بۇرىشىن ولاي دا، بۇلاي دا كەزىپ، اساۋ باسى نەشە ءتۇرلى وقيعانى باستان كەشىپ امان قالعان، باسى مەن دەنەسى تىرتىققا تولى قارتايعان بارىمتاشىلار جولباستاۋشىلىققا كەلەتىن. ءاربىر شاتقال  ومىرىندەگى ەرەكشە   باستان كەشكەن شىتىرماندى وقيعانى ەسىنە تۇسىرەدى. ءبىر شاتقالدىڭ ەتەگىندە ەڭبەكتەپ  ۇيىقتاپ جاتقان اۋىلعا جاقىنداپ ادامى كوپ پە، از با، جىلقىسى مەن قويىنىڭ قاي جاقتا جايىلىپ جۇرگەنىن اڭدىپ جاتسا، ەكىنشى ءبىر جەردە ۇزاق تۇندە اياق-قولى بايلاۋلى جاتقان كەزدەرىن ەسكە تۇسىرەدى. تاڭ اتقاسىن جىگىتتەر كەلىپ ۇرىپ-سوعۋى مۇمكىن، سوندىقتان قالاي قاشىپ كەتۋدى ويلاپ جاتقان جەرى....باستارىنان كەشكەن قاۋىپ-قاتەرلەر قازاقتاردىڭ منەمونيكالىق (قاجەت نارسەلەردى جادىندا ساقتاپ قالۋ) قاسيەتىن جاقسى جاعىنان كورسەتەدى.  دالاداعى توپوگرافيالىق مايدا-شۇيدەلەردىڭ ءوزى وسى ءبىر قاجىمايتىن وقيعا ىزدەۋشىلەردىڭ جادىندا ۇمىتىلماي ساقتالىپ قالادى. اڭگىمەلەرىن تىڭداي وتىرىپ ولاردىڭ دالاداعى شوقى مەن مولالار، وزەن مەن كولدىڭ قايىرلى نەمەسە تەرەڭ جەرىن، اششى نەمەسە تۇششى قۇدىقتاردى، ءارتۇرلى مول نەمەسە ورتا ءشوپتى، ءشوپسىز  جايىلىمداردىڭ تىزىمدەرىن قالاي جادىندا ساقتايتىندارىنا تاڭ قالاسىڭ. شارۋاسىنا مىعىم ەڭ قامقور پومەششيكتىڭ ءوزى قاراماعىنداعى بىرنەشە دەسياتينا جەرىن بىلە بەرمەيدى،  ۇلانعايىر دالانىڭ وي-شۇقىرىن بىلەتىن وسى باتىرلارعا تەڭ كەلمەس.

كوكشەتاۋدا ماعان ەكى جولباسشىنى، ولارعا سەنىم ارتۋعا بولادى دەپ ۇسىندى. بىرەۋى تولەش دەگەن، جاسى جەتپىس بەستە، الاسا بويلى، بەتى قىرتىستانعان، بۇكىرەيگەن شاۋگىم شال، جانارى سونگەن كوزدەرىندە ەشقانداي سەزىم مەن ويدى بايقامادىم. ءبىرىنشى كورگەنىمدە اتقا ءمىنىپ جۇرە الاتىندىعىنا سەنبەدىم. باراتىن جەر جايلى بىرنەشە سۇراق قويىپ ەدىم، قاۋساعان شالىم وزگەرىپ سالا بەردى. ۇستىنەن وتىز جىلدى لاقتىرىپ تاستاعانداي، ءتىلماش شالدىڭ تەز سويلەگەن بىلشىلدارىن ماعان ىلەسىپ اۋدارۋعا ۇلگىرە المادى. اڭگىمەنىڭ ءجاي وربىگەنىنە كوڭىلى تولماعان شىدامسىز شال ستولدان بوردى الىپ مەن سۇراعان ءوڭىردىڭ كارتاسىن ەدەنگە سالا باستادى. اتىن ماقتاپ، ساتۋعا ساۋدالاپ وتىرعان ەتى ءتىرى  ۇشقالاق سىعانعا ۇقساپ كەتتى ول. بىراق، تولەش اڭگىمەسىندە ءوزى ايتقانداي قارتتىقتىڭ اۋىرتپالىعىن كوتەرىپ ءجۇر ەكەن. ۇيقىسى قاشاتىن بولىپتى، ۇيىقتاي المايدى، جاس جىگىتتەرمەن ۇزاق جولعا شىققاندا  سەرىكتەرىمەن ءجيى ۇرىسىپ قالادى ەكەن، سەبەبى ولارعا ۇيقى بەرمەيدى. وعان قوسا، ناشار كورەتىن بولىپتى، ەكى شاقىرىمنان جىلقىنىڭ ءتۇسىن ارەڭ اجىراتامىن دەيدى. تولەش بىرنەشە رەت كەنەسارىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ ءار جولى كەنەسارى ونىڭ جونىنان تاسپا ءتىلىپ ولتىرمەكشى بولعان ەكەن، بىراق ايلاكەر شال، تۇتقىن كەزىندە ولەرمەن حالدەگى شالعا اينالىپ جەندەتتەر ءوزى ولەيىن دەپ تۇرعان اپپاق ساقالدى شالدى ولتىرۋگە قولدارى باتپاپتى. تولەش تە ءجاي ادام ەمەس قوي، ولارعا ويلانۋعا كوپ ۋاقىت تا بەرە بەرمەيدى، ءسال عانا قاتەسىن ءمۇلت جىبەرمەي پايدالانىپ قاشىپ كەتەدى، ءجاي قاشىپ كەتپەيدى، تابىنداعى ەڭ جاقسى اتىن ءمىنىپ قاشادى ەكەن.

ەكىنشى جولباسشىنىڭ اتى اتىعاي، اقمولا سۇلتانى قوڭىرقۇلجا ء(سىرا، قوڭىرقوجا بولسا كەرەك، س.ج.) قۇدايمەنديننىڭ تولەڭگىتى. اتىعاي – ورتا جاستاعى كەلىستى ءپىشىندى، بەت پىشىندەرى ادەمى ادام ەكەن، تۇرىنە قاراپ شالىمدى، زەرەك ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. ول جايلى ءبىر انەكدوتتى ايتىپ بەرەيىن. قارقارالىنىڭ سۇلتانى تۇرسىن شىڭعىسوۆ كوپتەن بەرى بۇزىقتىقتارى ءۇشىن اتىعايعا ءتىسىن قايراپ تالاي جىلدان بەرى توقتاۋسىز جولىن توسىپ جۇرەدى ەكەن. تالاي رەت بولعان ساتسىزدىكتەردەن كەيىن اقىر سوڭىندا ءبىر كۇنى ۇستاپ الىپتى. تۇنگى قاماۋعا مىقتاپ بايلاعانى سونشالىق، قوزعالا دا الماپتى. كۇزەتكە قويىلعان قازاقتار ادەتتەگىشە تۇنگە دەيىن عانا ۇيىقتاماي، سوسىن ۇيقىعا كەتەدى. جەردە جاتقان اتىعايدان ەكى قادىم جەردە  وت جانىپ جەلمەن سوققان وتتىڭ شوعى اتىعايعا سوعىپ تۇرادى. ءبىر ساتتە  ءبىر تال شوق اتىعايدى ەسىركەپ قولىن بايلاعان جىپكە ءتۇسىپتى; ءجىپ تۇتانىپ بىقسي باستايدى، قۋانعان تۇتقىن بار كۇشىمەن ونى ۇرلەي باستايدى. بىرنەشە مينۋتتان سوڭ ءجىپتىڭ ءبىرى  جارتىلاي كۇيىپ ۇزىلگەن سوڭ بار كۇشىن سالىپ ءجىپتى ءۇزىپ جىبەرەدى. ەندى قولى ءبىرشاما بوساپ، وتقا ەڭبەكتەپ بارىپ دەنەسىن شىرماعان ءجىپتى ادام شىدامايتىن وتقا دەنەسىن توسەپ جىپتەردى كۇيدىرەدى. بىرۋاقىتتا بوسانادى.  ەندى اۋىلدىڭ ادامدارى ويانعانشا تەزىرەك قاشىپ كەتۋى كەرەك. بىراق، اتىعاي ونداي ادام ەمەس. تۇرسىننىڭ كەگىن قايناتىپ  مازاقتاپ كەتپەك بولادى. كۇندىز ول سۇلتاننىڭ ايەلدەرىنىڭ ءبىرىن بايقاپ، ايەلدىڭ وعان جارق ەتكەن كوزىن توقتاتىپ مۇڭلى جانارىمەن سۇقتانىپ قاراعانىن بايقاعان ەدى. اتىعاي ايەل جاتقان كيىز ۇيگە بەت الادى. سەزىمتال كەلىنشەككە ءوزىنىڭ كەلۋ سەبەبىن اتىعايدىڭ قالاي تۇسىندىرگەنىن بىلمەيمىن، بىراق كەلىنشەك گراف ءنۋليندى قاتال قارسى العان ناتاليا پاۆلوۆناداي بولماپتى. تاڭ الدىندا سۇلتاننىڭ ايەلىمەن قوشتاسىپ ءۇيدىڭ جانىندا جايىلىپ جۇرگەن جىلقىدان ەكى ءتاۋىر اتتى جەتەكتەپ بىرىنە مىنگەن اتىعاي كەلەسى ۇيدە باسقا ايەلىمەن جاتقان سۇلتاندى وياتىپ امان-ساۋلىق تىلەپ قوشتاسىپ شاۋىپ كەتەدى. تاڭ قالىپ كوزىن اشقان سۇلتاننىڭ اشۋ-ىزاسىنىڭ قالاي قايناعانىن كورسەڭىز!  بۇكىل اۋىلدى وياتادى، بارلىق تولەڭگىتتەرىن قۋعىنعا جىبەرەدى. ودان نە پايدا، اتىعاي امان-ەسەن ۇيىنە جەتىپ سۇلتاننان الىپ كەلگەن اتتارىن ماقتاپ اۋزىنان تاستامايدى دەسەدى. سۇلتاننىڭ اۋىلىندا بىرەۋ ونى قاتتى ساعىنىپ جۇرسە كەرەك، ءسىرا بۇل اۋىلدىڭ وسەك-اياڭى بولار.

كوكشەتاۋدان اتباسارعا دەيىنگى جول بىركەلكى، ەش وزگەرمەيدى. سۋدىڭ، شابىندىق ءشوپتىڭ مولشىلىعى بۇل كەڭىستىكتى ادامدارمەن تولتىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. اتباسار بەكەتىنىڭ باسقا بەكەتتەردەن ءبىراز ايىرماشىلىعى بار; مۇندا وتباسىمەن كازاك وفيتسەرى تۇرادى. بەكەتتىڭ جانىندا بىرنەشە باعانالىنىڭ كيىز ۇيلەرى تىگىلگەن. ولارعا بەكەتتىڭ كازاكتارىنىڭ قاناتىنىڭ استىندا ءارتۇرلى جىرتقىشتاردىڭ شابۋىلىنان قورعانۋ ۇناپتى. بۇل باعانالىلىقتار كوشپەلى ومىردەن تۇگەلدەي باس تارتقان. ءۇي سوعىپ الماسا دا، بىرنەشە جىل بويى تىگىلگەن كيىز ۇيلەرى ءبىر ورنىندا قوزعالماي تۇر. اتباساردان كەيىن جول تاعى دا ەسىلدىڭ جاعاسىنا شىعادى.

دالالىق جەرگە ساياحاتىم مەنى مەزى قىلا  باستادى. 500 شاقىرىمداي ءجۇردىم، ەستە قالاتىنداي ەشتەڭە كورگەنىم جوق. پوشتانىڭ جولىمەن ءجۇرۋدىڭ رەسەيدىڭ ۇلكەن جولدارىمەن جۇرۋدەن ەش ايىرماسى جوق. قاسىمداعى كازاكتاردىڭ كونۆويى جانە تەپ-تەگىس ءشولدى قۇلازىعان دالامەن كەلە جاتقانىڭ عانا ءبىر گۋبەرنيالىق قالادان ەكىنشى قالاعا كەلە جاتقانىڭا ۇقسامايدى.

جارقايىڭ-اعاش بەكىنىسىندە ساياحات جاساۋ ءادىسىم ءتىپتى وزگەردى. ەندى ءارى قاراي بەكەتتەر جوق، ۇلىتاۋ تاۋلارىنا بارۋ ءۇشىن، (بارلىق وترياد سول جەرگە جينالعان), ازىق-تۇلىك كولىگىن ەرتىپ كەلە جاتقان 50 كازاكتان تۇراتىن پارتيانى الىپ العا ءجۇرىپ كەتتىم. جارقايىڭ-اعاشتان كەيىن ورىستىڭ باسقارۋىنىڭ سىرتتاي ەشبىر اسەرى بايقالمايتىن ناعىز دالا باستالادى..

(جالعاسى بار)

ورىس تىلىنەن اۋدارعان – ساعات ءجۇسىپ

Abai.kz