لاتىن ءارىپى ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋ تەتىگى
اۋەلى لاتىن ءالىپبيى تۋرالى تۇسىنىك بەرىپ وتەيىك. قايدان شىقتى؟ تاريحقا ۇڭىلسەك ب.ز.ب. VII عاسىردا (ورحون جازۋى پايدا بولماي تۇرىپ) ريم يمپەرياسى تۇسىندا 20 ارىپتەن قۇرالعان گرەك-ەترۋس (قازىرگى يتاليا جەرىندە ءومىر سۇرگەن حالىق) دىبىستارىن بەلگىلەيتىن تاڭبالار پايدا بولىپ، زامانىمىزدىڭ I عاسىرىندا (يسا پايعامبار زامانىندا) قولدانىلا باستادى. ەۆاليۋتسيا تالابىنا ساي ءتۇرلى حالىققا تارالۋىنا بايلانىستى ورتا عاسىرلاردا (VIII-XV عاسىر) ارىپتەر سانى تولىقتىرىلىپ، قايتا وركەندەۋ داۋىرىندە (XIV-XVII) بۇگىنگى 25 (26) قارىپتەن تۇراتىن لاتىن ءالىپبيى تولىق قالىپتاسىپ ءبىتتى. ءارى قاراي IX عاسىر كيريل ءارىپىنىڭ العاشقى پايدا بولا باستاعان كەزەڭى، (XI عاسىر ريم شىركەۋىنىڭ ەكىگە بولىنۋىمەن بۇل ارىپتەر سلاۆيان حالىقتارىنىڭ اراسىندا كەڭىنەن تارادى) شىعىس شىركەۋى (پراۆوسلاۆيە) عۇرىپىن سلاۆيان تىلىندە جۇرگىزۋى ماقساتىندا كيەلى ءدىني كىتاپتاردى گرەك تىلىنەن ءتارجىمالاپ جازىپ شىعۋى ءۇشىن جاڭا ارىپتەر ۆيزانتيا يمپەراتورىنىڭ تاپسىرماسىمەن گرەك ءالفاۆيتىن نەگىزگە الا وتىرىپ كيريل مەن مەفودي تاراپىنان ويلاپ شىعارىلدى. بۇل ارىپتەر سلاۆيانداردىڭ اراسىنا كەڭىنەن تاراپ ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرىنە ساي يكەمدەلىپ وتىردى.
بۇگىنگى ورىس ءالفاۆيتى (1918 جىلى بەكىتىلىپ 1942 جىلى قابىلداندى) كيريل ارىپتەرىنىڭ ورىس ۇلتىنا ارنالعان بىرعانا نۇسقاسى جانە دىبىستالۋى مەن تاڭبالانۋىندا نەگىزگى كيريل الىپبيىنەن ەرەكشەلىكتەرى بار.
ءدال قازىرگى كەزدە ءبىز قولدانىپ جۇرگەن كيريل ارىپتەرى ورىس ءالىپبيىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان. (تاريحقا ءۇڭىلىپ دەرەكتەردى جازعام جوق، ونى سىزدەردە ءبىلىپ وتىرعان شاعارسىزدار)
ەندىگى ماسەلە ەلباسىنىڭ لاتىن قارىپىنە كوشۋى تۋرالى كەرەمەت يدەيانى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا ۇسىنىلعان لاتىن ءالىپبيىنىڭ بىرنەشە نۇسقاسى قوعامعا ۇسىنىلىپ، تالقىعا ءتۇسىپ جاتىر. (قارىپ اۋىستىرۋ دەگەن وڭاي ءارى، قاتەلەسسەك باسقاسىنا اۋىستىرا سالاتىن جەڭىل نارسە ەمەس) اسىقپاي سارالاپ، ءتىل ءبىلىمى مەن جاھاندىق قۇبىلىستى زەردەلەي وتىرىپ قابىلداعانىمىز ءجون. قاي نۇسقاسىن تاڭدايمىز؟ 1929 جىلى تۇركى جۇرتى (تۇركيا ەمەس تۇركى جۇرتى ونىڭ ىشىندە بىزدە بارمىز) قابىلداعان لاتىن نۇسقاسى ما (قازىرگى تۇركيا، ءازىربايجان ،تۇركىمەنيا ءوز ارالارىندا تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى تاڭبالىق ەرەكشەلىكتەرى بار) الدە وزبەكستان سەكىلدى ءوزىمىز قۇراپ شىعامىزبا؟
ەگەر( لاتىن ءارىپىنىڭ تۇركىلىك نۇسقاسىن) ءۇتىرلى، نۇكتەلى ارىپتەرى بار ءالىپبيدى قابىل ەتسەك ءبىزدىڭ تىلدىك دىبىستالۋىمىزعا ساي ءا،ۇ،ءۇ، ءى، ق، ع، ڭ جانە ت.ب ارىپتەردىڭ بالاماسى رەتىندە جاڭا ارىپتەردى كەز كەلگەن اقپاراتتىق تەحنيكا قۇرالدارىنا ەنگىزۋگە ءماجبۇر بولامىز. ۋاقىت جانە قارجىلىق جاعىنان بۇل بىزگە ءتيىمسىز كەلەدى.
دۇرىسى لاتىن ارىپىندەگى 26 ارىپتەن قازاق تىلىندەگى بارلىق دىبىستاردى شىعارعانىمىز الدەقايدا ءتيىمدى بولماق.
| قازاق تىلىنە ءتان 30 تاڭبا بەلگىلەندى جانە دىبىستالدى.
(«ھ» ءارىپىنىڭ وتە از قولدانىلۋىنا وراي الىنىپ تاستالدى) |
|||
| A - ا (ا)
A`- ءا ء(ا) B - ب (بى) C - ج (جى) D - د (دى) E - ە (ە) F - ف (فى) G - گ (گى) |
H - ع (عى)
I - ءى ء(ى) J - ي (ي) K - ك (كى) L - ل (لى) M - م (مى) N - ن (نى) N` - ڭ (ىڭ) |
O - و (و)
O` - ءو ء(و) P - پ (پى) Q - ق (قى) R - ر (رى) S - س (سى) Sh - ش (شى) T - ت (تى) |
U - ۇ (ۇ)
V - ءۇ ء(ۇ) W - ۋ (ۋ) X – ح (حى) ءۇ - ى (ى) Z - ز (زى) |
| الىنىپ تاستالعان ارىپتەر | |||
| ھ, تس, ۆ, ە-يو, يۋ, يا, ي, ە, شش, چ, , | |||
كورسەتىلگەن لاتىن ارىپتەرى كەز كەلگەن جازبا قۇرالدارىندا، تەحنيكالىق قۇرالداردا، جانە تاعى باسقا اقپاراتتاندىرىلاتىن بارلىق جابدىقتاردا ەنگىزىلگەنى بەلگىلى. توقتاۋسىز وزگەرىپ وتىرعان جاھاندىق قۇبىلىستى ەسكەرە وتىرىپ وزىمىزگە ءتيىمدى تۇستارىن پايدالانعانىمىز دۇرىس بولار ەدى.
مارات ەرجىگىتوۆ
Abai.kz
