قازاق مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداعاننان بەرى مەشىتتى كيەلى ساناعانىن تاريح راستايدى. مەشىت ەجەلدەن حالىقتىڭ اراسىندا ءدىني-رۋحاني، مادەني-تاريحي، عىلىم مەن ءبىلىم ورتالىعى رەتىندە باعالاندى. مەشىت مۇسىلماندار ءۇشىن كۇمبەزى بار ارحيتەكتۋرالىق ۇلگىدەگى عيمارات قانا ەمەس، ول – رۋحاني تازالىق پەن پاكتىكتىڭ ورداسى، پەندەنىڭ جاراتۋشىسىمەن قاۋىشاتىن ورنى. مۇندا جالپى عيباداتتارمەن قاتار ءدىني سارىنداعى ۋاعىزدار، وقۋ-اعارتۋ دارىستەرى جۇرگىزىلىپ، ەل مەن قوعام ءۇشىن ماڭىزدى ناسيحات جۇمىستارى جۇزەگە اسىرىلادى. Cوندىقتان مەشىت – ءدىننىڭ قوعامدى بىرىكتىرۋشى مىندەتىن اتقاراتىن قاسيەتتى ورىن.

مەشىت – مۇقىم مۇسىلمان ۇممەتىنىڭ باسىن قوساتىن، ولاردىڭ اراسىندا باۋىرلاستىقتى وياتاتىن كيەلى ورىن. ونىڭ ىشىندە ايتىلاتىن ۋاعىزدار مەن دارىستەر ءدىندار جانداردىڭ قوعامدىق ساناسىن قالىپتاستىرىپ، حالىقتىڭ رۋحاني ومىرىنە باعىت-باعدار بەرەدى، وي-پىكىرلەرىنىڭبىر ارناعا تۇسۋىنە ىقپال ەتەدى. بۇگىندە الەمدەگى ءار ءتۇرلى كۇشتەر اراسىندا اشىق جانە استىرتىن يدەولوگيالىق قاقتىعىستار جۇرگىزىلىپ جاتقاندامەشىتتى ىزگىلىك مەكەنىنە اينالدىرۋ – جەڭىسكە جەتكەنمەن بارا-بار. سەبەبى، مەشىت مىنبەرىندە تۇرىپ سويلەيتىندەر قوعام مۇشەلەرىن وزىنە قاراتۋعا مۇمكىندىك الادى. سوندىقتان جىك-جىككە بولىنگەن ءدىندارلار ەلدەگى مەشىتتەردى ءوز ماقساتتارىنا پايدالانۋ ءۇشىن بەلسەنە ارەكەت ەتۋدە. اسىرەسە،قازاقستاندا زاڭدى قىزمەت ەتەتىن قمدب-نىڭ رەسمي وكىلدەرى – مەشىت يمامدارى مەن ءسالافيزمدى ۇستانۋشى توپتاردىڭ اراسىندا ورىن الاتىن تەكەتىرەستەر سوعان ايقىن مىسال بولادى.

2011 جىلى قابىلدانعان قر «ءدىني قىزمەت جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭعا سايكەس تەك قۇزىرەتتى مەملەكەتتىك ورگاندا زاڭدى تىركەۋدەن وتكەن ءدىني بىرلەستىكتەر عانا ەل اۋماعىندا ءدىني قىزمەت جۇرگىزۋگە قۇقىعى بار. وسىعان وراي، ءدىني قىزمەتپەن اينالىساتىن رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى كوپتەگەن ءدىني بىرلەستىكتەر زاڭدى تىركەۋدەن ءوتىپ، جۇمىستارىن اشىق جۇرگىزىپ كەلەدى. مەملەكەتتىڭ ءدىني قىزمەت جونىندە مۇنداي تالاپتار قويۋى ەلدەگى ءدىني احۋالدىڭ تۇراقتىلىعى مەن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە بايلانىستى ەكەنى ءمالىم.

الايدا دەسترۋكتيۆتى جانە راديكالدى يدەيالاردى ۇستانۋشى ءدىني توپتاردىڭ ءبىرى– ەڭ اگرەسسياشىل سالافيلىك جاماعاتتار زاڭسىز ناسيحات جۇمىستارىن توقتاتپاي، ءالى دە بەلسەنە ارەكەت ەتۋدە. سالافيزم يدەولوگتارى يمامداردىڭ جالپىعا ورتاق ءدىني راسىمدەردى حانافي ءمازھابى بويىنشا ورىنداۋىنا قارسى شىعىپ، مەشىتتەردە ۇدايى بۇلىك شىعارادى. تاياۋدا قمدب جىكتەلۋدىڭ الدىن الۋ ماقساتىمەن وزىنە قاراستى مەشىتتەردە جاماعاتتىڭ ءدىني جورالار مەن راسىمدەرگە قاتىستى تانىمدىق ماسەلەلەردە تەك ماتۋريدي مەكتەبى مەن فيقھ جۇيەسىن باسشىلىققا الىپ، حانافي ءمازھابى بويىنشا ورىنداۋى جونىندە ارنايى ەرەجە قابىلدادى.

عۇلامالار كەڭەسىنىڭ ماجىلىسىندە قابىلدانعان قمدب مەشىتتەرىنىڭ ىشكى ءتارتىپ ەرەجەسى مەشىتكە كەلۋشىنىڭ نەگىزگى قۇقىقتارى مىندەتتەرىن، مەشىتتە رۇقسات ەتىلگەن جانە تىيىم سالىنعان ارەكەتتەردى، ءدىن قىزمەتكەرلەرىنە قاتىستى نۇسقاۋلاردى، سونداي-اق ت.ب. ماسەلەلەردى ايقىندايدى. بۇل ەرەجە مەشىتتەردە زاڭدى قىزمەت ەتەتىن يمامدار مەن مەشىتتى زاڭسىز يەمدەنگىسى كەلگەن سالافيلەردىڭ اراسىنداعى داۋدى توقتاتۋعا جول اشتى. سەبەبى، ەرەجەگە باعىنعىسى كەلمەگەن ازاماتتار ەندىقر اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق تۋرالى كودەكسىنىڭ 490-بابىنىڭ 2-تارماعى بويىنشا تارتىپكە شاقىرىلۋى مۇمكىن. اتالمىش نورمادا زاڭدى ءدىني قىزمەتكە كەدەرگى كەلتىرگەن، جەكە تۇلعالاردىڭ دىنگە كوزقاراسى سەبەپتەرى بويىنشا ازاماتتىق قۇقىقتارىن بۇزعان نەمەسە ولاردىڭ ءدىني سەزىمدەرىن قورلاعان، قانداي دا ءبىر دiندi ۇستانۋشىلار قاستەرلەيتىن زاتتاردى، قۇرىلىستار مەن ورىنداردى بۇلدىرگەن ادامدى، ەگەر جوعارىدا باياندالعان بارلىق ارەكەتتەردە قىلمىستىق جازالاناتىن ءىس-ارەكەت بەلگىلەرى بولماسا، اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋعا بولاتىنى تۋرالى كورسەتىلگەن.

بۇل كەلەڭسىزدىكتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن زاڭدىق تۇرعىدا وڭ شەشىم جاسالعانىن كورشىلەس ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنەن دە كورۋگە بولادى. مىسالى، 2016 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا تاجىكستانداعى سوگدي وبلىسىنىڭ گافۋروۆ اۋدانىندا ءتارتىپ ساقشىلارى مەشىتتەگى ەرەجەگە باعىنباعان بىرنەشە سالافيلىك اعىم وكىلدەرىن تۇتقىنداعان. سوتتىڭ مالىمدەۋى بويىنشا، اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان ازاماتتار مەشىتتىڭ ىشكى ەرەجەسى مەن ءتارتىبىن بۇزىپ، ءدىندارلاردىڭ اراسىندا ءدىني ارازدىقتى قوزدىرۋعا ارەكەتتەنگەن. سونداي-اق، مۇنداي وقيعا 2016 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرىندە دە ورىن الدى. اتىراۋ قالاسىنداعى ورتالىق «يمانعالي» مەشىتىندەگى عيبادات ەتۋ كەزىندە مەشىتتىڭ ىشكى تارتىبىنە باعىنباي، قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزعان ازامات اتىراۋ قالاسىنىڭ مامانداندىرىلعان اكىمشىلىك سوت قاۋلىسىمەن قر اقبتك-ءنىڭ 490-بابىنىڭ 2-بولىگىمەن كىنالى دەپ تانىلىپ، وعان جازا رەتىندە 50 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش اكىمشىلىك ايىپپۇل cالىندى. جالپى، مەشىتتە جاماعاتتىڭ ءدىني جورالار مەن راسىمدەردى ورىنداۋى جونىندە ەرەجە وزبەكستان، ءازىربايجان، شەشەنستان، ينگۋشەتيا جانە داعىستان ەلدەرىندە دە قابىلدانعان.

قمدب وزىنە قاراستى مەشىتتەردىڭ ىشكى ءتارتىپ ەرەجەسىن قابىلداۋ ارقىلى ءار ءتۇرلى تەرىس پيعىلدى جالعان ءدىني اعىمداردىڭ قىزمەتىنە توسقاۋىل قوياتىن قۇقىقتىق تەتىككە قول جەتكىزدى. مەشىتتەگى قوعامدىق ءتارتىپتى رەتتەيتىن قۇجاتتى قابىلداۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە ەكەنى وتاندىق ءمۇفتياتتىڭ جارعىسىندا «قمدب شاريعات نورمالارىنا سايكەس ءدىني راسىمدەردىڭ ورىندالۋىن قاداعالاۋدى قامتاماسىز ەتۋ كەرەكتىگى» جونىندەگى بولىمدە اشىقكورسەتىلگەن.

مەملەكەتتەگى، قوعامداعى، وتباسىنداعى بارلىق قاتىناستار وزىندىك بەكىتىلگەن ءتارتىپ پەن زاڭدارعا نەگىزدەلىپ، قالىپتاساتىنى بەلگىلى. ەلدە ءتارتىپ بولماسا، بەرەكە-بىرلىگى مەن ىنتىماعى قاشىپ، سوڭىنان قۇلدىرايدى. قوعامدىق تارتىپەلدەگى ادامدار باس قوساتىن كەز كەلگەن ورىندا، اسىرەسە مەشىتتەر مەن ءدىني عيماراتتاردا ساقتالۋى شارت. مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ قاسيەتتى مەكەنى مەشىتتە ءتارتىپتىڭ ساقتالماۋى ءدىندارلاردىڭ اراسىندا ارازدىقتىڭ ورشۋىنە سەپ بولىپ، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى مەن قاۋىپسىزدىگىنە نۇقسان كەلتىرۋى ابدەن مۇمكىن.

ءار قوعامدىق ورىننىڭ وزىندىك بەكىتىلگەن ءتارتىبى بولۋى شارت. سوندىقتان مەشىتتىڭ دە ءتارتىپ-ەرەجەلەرى بار قوعامدىق ورىن سانالاۋى – زاڭدىلىق. دەمەك، مەشىتكە كەلگەن ءاربىر ادام مەشىتتىڭ ىشكى ءتارتىپ ەرەجەسىن مويىنداپ، ونىڭ تالاپتارىن ورىنداۋعا مىندەتتى.

مۋسليموۆ م.ج.

Abai.kz