ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەل بولىپ ەسكە الاتىن 31 مامىر ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى قاستەرلى كۇندەر قاتارىنا كىرگەلى، مىنە، جيىرما جىل بولىپ قالدى. دالىرەك ايتقاندا، 31 مامىر ايرىقشا مارتەبەگە شيرەك عاسىردان بەرى يە. العاش رەت بۇل كۇن ەلىمىز مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن بەتتە، 1992 جىلى، اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە بەلگىلەنگەن بولاتىن. سودان سوڭ اۋقىمى كەڭەيتىلدى.

1997 جىلدان باستاپ ءار مامىردىڭ سوڭعى كۇنىندە 30-شى جىلدارعى اشارشىلىق پەن رەپرەسسيا قۇرباندارىن بىرگە ەسكە الىپ كەلەمىز. بۇل وڭ وزگەرىستەر سوۆەت وكىمەتىنىڭ تىنىسى تارىلىپ، قايتا قۇرۋ ساياساتىن جاريا ەتكەن شاعىنان باستاۋ العان بولاتىن. قايتا قۇرۋ ساياساتى ءبىز بىلمەيتىن دەموكراتيانىڭ حابارشىسى ەدى. ول ءبىز كوزىمىزدى اشقالى كورگەن توتاليتارلىق مەملەكەتتە سانا ازاتتىعىنا باستايتىن رەۆوليۋتسيالىق احۋال ورناتقان. سونداعى رەۆوليۋتسيالىق احۋالدى بيلەۋشى پارتيا جاسادى. بيلەۋشى پارتيانىڭ قاجەتتىلىكتى تۇيسىنگەندىك ياكي ماجبۇرلىك جەتەگىمەن، ەرىكسىز دە ەرىكتى كۇيدە قولعا العان اشىقتىق جانە جاريالىلىق ساياساتى جاسادى. اشىقتىق پەن جاريالىلىق – جاڭا ساياسات كوككە كوتەرگەن نەگىزگى ۇراندار ەدى. بۇلار وراسان زور ەلدە ۇزاق جىلدار بويى كوممۋنيستىك بيلىك قالىپتاستىرعان ستاندارت ولشەمدەرىنە وعاش كورىنگەن، سويتسە دە، سول شاقتا بۋالدىر اڭسار بوپ، كوپتىڭ كوكەيىن تەسكەن ۇراندار بولاتىن. جاسامپاز ۇراندار ەدى. سول ۇراندار رۋحاني شەكتەۋ قالىپتى جاعدايعا اينالعان سوۆەتتىك يمپەريادا «التىن كۇرەكشە» ەكپىندەي ەسىپ، ەركىن ويدى تۇنشىقتىرعان قاساڭ ءتوتاليتاريزمنىڭ سىرەسكەن مۇزىن تەز ەرىتە باستاعان. تەگەۋىرىندى جاڭا لەپ كۇللى يمپەريا اۋماعىندا، اسىرەسە، وتار ەلدەردە ايرىقشا سەزىلدى. جەر-جەردە سانانىڭ ويانۋى ءورىس الدى.

الايدا كەڭەس بيلىگىنىڭ ءوزى، سونشاما جىلىلىعى بار قايتا قۇرۋ ساياساتىن جاريالاعان كەڭەستىك وكىمەتتىڭ ءوزى، شىنتۋايتىندا، پرولەتاريات ديكتاتۋراسى قالىپتاستىرعان كونە ءتارتىپتىڭ وتارلاردا وزگەرىسسىز ساقتالۋىنا مۇددەلى بوپ شىقتى. ءبىزدىڭ ەلدە وزىندىك ويى بارلار كوشەگە شىققاندا، ساياسي رەاكتسيا قاھارىنا ءمىندى. سول رەاكتسيا سەكسەن التىنىڭ جەلتوقسانىندا قازاق جاستارىنىڭ دەموكراتيالىق قوزعالىسىن قاسكويلىكپەن ارانداتىپ، ۇلت ازاتتىعىن كوكسەگەن ساياسي كوتەرىلىسكە ۇلاستىردى. ءسويتتى دە ونى قانعا بوكتىرىپ، باستى. وعان جاپپاي ۇرەي شاشقان «كىشى 37-ءشى جىل» ىزعارىن ساباقتاستىردى. الايدا، ءبارىبىر، جەڭىمپاز قايتا قۇرۋدىڭ «التىن كۇرەگىنە» توپەپ بەرە المادى. وزگەرىس ءداۋىرىنىڭ تۋعانى ءبىزدىڭ ەلدە دە مويىندالدى، ويتكەنى كەڭەس يمپەرياسىنىڭ ورتالىعىنان ءدۇر ەتىپ كوتەرىلگەن جاريالىلىق پەن قايتا قۇرۋ ۇراندارى سەلدەي تاسىپ، شارتاراپقا جايىلعان. سول سەل ەكپىنى ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا كۇش كورسەتىپ جاتقان جاڭا ساياسي رەپرەسسيانىڭ قاناتىن جايعىزبادى، شاپشاڭ قايىردى. سونىمەن، نە كەرەك، ءبىز جاڭا ساياساتپەن، اشىقتىق، جاريالىلىق، قايتا قۇرۋ ساياساتىمەن ىقىلاستانا قارۋلاندىق. تەزدەتىپ، ستالينيزم جىلدارى تاريح قوقىسىنا تاستالعان قارالى تاريحىمىزدى جاڭعىرتۋعا ۇمتىلدىق. بۇرىن وڭاشادا سىبىرلاپ قانا ءسوز ەتەتىن اشارشىلىق تاقىرىبىن كوتەردىك. قارا تاڭبا تاعىلىپ، سانادان وشىرىلگەندەي بولعان اسىل تۇلعالارىمىزدى تىرىلتۋگە اسىقتىق. سول اسىعۋلى العاشقى توپ قاتارىنا تاعدىر مەنى دە قوسقان بولاتىن.

بۇل توپ ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان كەڭەستىك ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ادال ەسىمدەرىن قوعام ومىرىنە قايتارۋمەن شۇعىلداندى. سول شاقتا مەن دە بىرقاتار اياۋلى حالىق ۇلدارى جانە «اۋىتقۋشى-كوممۋنيستەر» سماعۇل سادۋاقاسوۆ پەن سۇلتانبەك قوجانوۆ جايىندا قالام تەربەدىم. 1988 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي الاش ازاماتتارى دا اقتالدى. سوندا الاشوردا كوسەمدەرىمەن قاتار، سماعۇلدىڭ قۇرداسى، ۇزەڭگىلەسى، سۇلتانبەكتىڭ بەلگىلى دارەجەدە ارىپتەسى، ءىنىسى بولعان دىنشە ءادىلوۆتىڭ ءومىرى دە مەنىڭ نازارىمدى اۋداردى. كوپتەگەن زەرتتەۋ ماقالا جازدىم، 2000 جىلى «ۇلت تەاترى شاڭىراعىن كوتەرۋشى» اتتى كىتاپ تا شىعاردىم. رەپرەسسياعا ۇشىراعان زيالىلار مۇراسىن زەرتتەيتىن «ارىس» قورىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن، مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق اكادەميالىق دراما تەاترى عيماراتىندا سول ونەر ورداسىنىڭ ءتۇتىنىن تۇڭعىش تۇتەتكەن مادەنيەت قايراتكەرىنىڭ تۋعانىنا ءجۇز جىل تولۋىنا جانە كىتاپتى جۇرتشىلىققا تانىستىرۋعا ارنالعان كەش وتكىزدىك. بەرتىندە دە دىنشە جايىندا ءتۇرلى جاعدايعا وراي  جازىپ كەلەم. جاقىندا الاش قوزعالىسى تاريحىمەن تياناقتى شۇعىلدانىپ جۇرگەن بەلگىلى تاريحشى-عالىم مامبەت قويگەلديەۆ ماعان داڭقتى باتىرىمىز باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ جازۋشى مامىتبەك قالدىبايعا دىنشە تۋرالى ايتقان ەستەلىگىن وقىپ، وزىنە عالامات جاڭالىق اشقانىن ايتتى.

باۋكەڭ تۇتقىن دىنشەنى ون جەتى جاسار بوزبالا شاعىندا كورىپتى. 1928 جىلعى جەلتوقساندا شىمكەنتتەن شۋ بويىنا ادىلوۆتەردى تۇتقىنداۋ ءۇشىن اتتانعان گپۋ-ءدىڭ قارۋلى جاساعى باسشىسىنىڭ ءتىلماشى بولعان ەكەن.  باۋكەڭنىڭ ايتۋىنشا، قىسقى قۇم ىشىندە ايدالىپ كەلە جاتىپ، دىنشە ءان شىرقايدى. «داۋسى عاجاپ ەكەن، – دەپتى باۋكەڭ سول ءساتتى ەسكە العانىندا. – ...ءبىر كەزدە مۇقىش (دىنشەنى ايتادى – ب.ق.) «ەلىم-ايدى» كوڭىلى بوساپ، قايعىرا شىرقادى. وعان جورابەك (دۇرىسى: اعابەك – ب.ق.) قوسىلىپ ەدى، قۇم ءىشى كۇڭىرەنىپ كەتتى. ماعان اينالا توڭىرەك سولىعىن باسا الماي ەگىلە جىلاپ، كۇرسىنە وكسىپ جاتقانداي سەزىلدى». ولاردىڭ بۇلايشا كۇيزەلە ءان سالۋىن ايداۋىل قاتارىنداعى جاس باۋىرجان ۇعا قويمايدى: «بۇلارى نەسى؟ ...بارىنەن اعاسى بايسەيىتتى ءولتىرىپ، تۇيەگە ارتىپ كەلە جاتقانىمىزدى كورە، بىلە تۇرىپ، مۇقىشتىڭ ءان شىرقاعانى نەسى؟ – دەپ ىشتەي جول بويى تاڭىرقاۋمەن بولدىم. وندا مەن مۇقىشتىڭ دا،  جورابەكتىڭ دە قايعى كۇيىگىن انمەن باسقىسى كەلگەنىن تۇسىنبەپپىن». بۇل – سارباز، ساردار، ارداگەر، جازۋشى باۋكەڭنىڭ سوۆەت داۋىرىندەگى ءسوزى. شىندىق تۇمشالانعان ول شاقتا گپۋ-گە تۇتقىنعا تۇسكەن بۇل جىگىتتەر جايىندا كوپ ءجايت بەيمالىم بولاتىن. سول سەبەپتى تۇتقىندالعان ازاماتتاردىڭ اربا ۇستىندە بايلاۋلى كەلە جاتىپ، قىستى كۇنگى قۇم دالادا قايعىلى اندەر، دالىرەك ايتقاندا گيمن ىسپەتتى «ەلىم-اي» مەن «قاراكەسەكتى» شىرقاۋىنىڭ تەرەڭ سەبەپتەرىن انىق پايىمداي الماۋى دا ىقتيمال. بىراق تامىرىن ءدوپ باسقانى انىق: ولار باستارىنا تۇسكەن قايعى كۇيىگىن ەلدىك مۇڭمەن سۋارىلعان اندەر ايتۋمەن باسۋعا تىرىسقان. ال قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ تاۋەلسىزدىك داۋىردەگى زەرتتەۋشىسى ماكەڭ: «زاكي ۆاليدوۆتىڭ سوناۋ تۇركيادا جازعان ەستەلىگىندە دىنشەنى اقىن جانە ءارتىس دەپ اتاعانى ەسىڭىزدە شىعار، – دەيدى ماعان، – سونىسى باۋكەڭنىڭ ايتقانىنا ءدوپ كەلىپ تۇر. باۋكەڭنىڭ ەستەلىگى ارقاسىندا مەنىڭ الاش قايراتكەرلەرى تاعدىرىنداعى تۇسىنە الماي، تاپپاي جۇرگەنىمنىڭ كىلتى ايقىندالعانداي بولدى». ول الاشتىقتار تاعدىرىنا بايلانىستى وزىنە كەرەمەت جاڭالىق اشتى جانە بۇل ماسەلەگە ءوزىنىڭ جازىپ جۇرگەن جاڭا كىتابىندا ارنايى توقتالماق. عالىمنىڭ بۇل سوزدەرىن مەن قاناعاتتانا قابىل الدىم، ونىڭ جاڭا ەڭبەگىندە، ءسوز جوق، دىنشەنىڭ ازاماتتىق كەلبەتىن جاڭاشا پايىمدايتىن  ماڭىزدى تۇجىرىمدار بولادى...

ال وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوزىمنىڭ كوزىمنىڭ جەتكەنى – جيىرماسىنشى جۇزجىلدىقتىڭ العاشقى شيرەگىنىڭ سوڭى قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ دا، مەن ءومىرى مەن قىزمەتىن ارنايى قاراستىرىپ جۇرگەن قۇرداس جىگىتتەردىڭ دە تاعدىرىنداعى ەلەۋلى وقيعالارمەن ەرەكشەلەندى. ەڭ الدىمەن، عاسىر قۇرداستارى، جيىرما جاسار جاس جىگىتتەر سماعۇل سادۋاقاسوۆ پەن دىنمۇحامەد ءادىلوۆ كەڭەستىك قازاق اۆتونومياسى جوعارعى وكىمەتىنىڭ العاشقى قۇرامىنا ەنىپ، جاستىق جالىنمەن ەڭبەك ەتكەنىن اتاپ ايتۋ ءلازىم. سول شاقتا ولاردىڭ قىزمەتتەرى بارىسىندا بيىككە سامعاۋ دا، قۇزعا قۇلدىراپ قۇلاۋ دا ورىن الدى. بارشاعا ءمالىم، قازاق رەسپۋبليكاسى بولشەۆيكتەردىڭ قازاق حالقىنا رەسەي فەدەراتسياسى ىشىنەن تىگىپ بەرگەن وتاۋى بولاتىن. وتاۋ ءوز شاڭىراعى استىنا رەسپۋبليكا اۋماعىنان تىس جاتقان وڭتۇستىكتەگى بايىرعى اتا قونىستاردى حالقىمەن جيناستىرىپ، بىرىكتىرۋىن 1925 جىلى جاڭا استاناسىندا راسىمدەدى. جيىرما بەس جاسار اعارتۋ حالىق كوميسسارى سماعۇلدىڭ قولداۋىمەن، ول باسقاراتىن حالكوماتتىڭ جيىرما بەس جاسار قىزمەتكەرى دىنشە رەسپۋبليكاداعى تۇڭعىش ۇلتتىق ۇلكەن ونەر ورداسىنىڭ ىرگەسىن قالادى. ديرەكتور لاۋازىمىمەن دۇرىلدەتىپ، شارتاراپتان شاقىرىلعان كوركەمونەرپازداردان ءبىر تەاترلىق ماۋسىمدا ۇلتتىق كاسىبي ونەر ورداسىن جاساقتادى. دىنشەنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى رەتىندەگى ءومىر جولى سونىمەن توقىرادى. سوسىن بىرتىندەپ ءبارى كەرى كەتتى. ال سماعۇل تاعى ءبىراز ۋاقىت بەلسەندى كۇرەس ساپىندا ءجۇردى...

ۇزاق جىلدارعى وتارلىق بۇعاۋدان بوساپ، تاريح ساحناسىنا قازاق اتىمەن قايتا شىققانىنا ماسايراعان اڭعال جۇرتتى بيلەپ-توستەۋ تاعىنا قازاق جەر-سۋى بىرىكتىرىلگەننەن كەيىن دە بوگدە بىرەۋ وتىرعىزىلعان ەدى. زىميان پيعىلىن ادەمى ۇراندارمەن كولەگەيلەگەن استام كوكىرەك جاتجۇرتتىق. سونىڭ قولىمەن نەويمپەريالىق ۇلكەن ءۇي ءوزى تىگىپ بەرگەن كىشكەنە وتاۋدى – رەسەي فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى قۇرامىنداعى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا دارەجەسىندە اسپەتتەلگەن قازاق ەلىن – قالاۋىنشا بيلەپ-توستەدى. سول ەميسسارىنىڭ قولىمەن قازاقستاندى بۇرىن-سوڭدى قۇلاق ەستىپ، كوز كورمەگەن جاڭا كۇيزەلىستەرگە ۇرىندىردى. قازاقتى شۇرايلى جەر-سۋىنان جاڭاشا ايىردى. ءداستۇرلى تىنىس-تىرشىلىگىن، ءومىر سالتىن قاتتى وزگەرىسكە ۇشىراتتى. اينالىپ كەلگەندە، اشتىقتان قىرىلعان «بولاشاقسىز» كوشپەندىلەردىڭ سۇيەگى ۇستىندە جاڭا يمپەريانىڭ ءار تۇكپىرىنەن جيىلعان باق قۋشىلارمەن بىرگە «كوممۋنيزم ورناتۋعا» بارشا جۇرتتى ۇمتىلتقان يمانسىز «ىرگەتاس» قالادى. سونداي قۇرىلىس سالۋدى كوزدەگەن ۇمتىلىس جولىنداعى كەدەرگىلەر – «الاشورداشىلار»، «ۇلتشىلدار»، «انتيكەڭەستىك ەلەمەنتتەر» – جويىلۋعا ءتيىس ەدى، سوندايلاردىڭ العاشقى ساناتىنا دىنشە دە ىلىككەن بولاتىن.

تاعدىر ءاجۋاسىن قويساڭىزشى... پاتشالىق تۇسىندا، قازاقتىڭ 16-شى جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى قارساڭىندا تۇركىستان ولكەسى گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ كومەكشىسى قىزمەتىنە گەنەرال ەروفەەۆ جىبەرىلگەن. ول مۇندا ولكە ءامىرشىسىنىڭ كومەكشىسى بولۋمەن عانا شەكتەلگەن جوق، ول قۇددى باس اكىمنىڭ تاپ وزىندەي جۇمىس ىستەۋگە تىرىستى. بۇعان، گۋبەرناتور اۋرۋشاڭ بولعاندىقتان، ارادىك ونىڭ مىندەتىن اتقارىپ جۇرگەنى سەبەپ بولۋى دا ىقتيمال. نە كەرەك، ورىنباسار-گۋبەرناتور ولكەدەگى وتارشىلداردىڭ مارتەبەسىن ارتتىرا ءتۇسۋدى ماقسات ەتكەن ەكەن. سول تىلەگىنە جەتۋدى كوزدەيتىن شارا رەتىندە، تۋزەمدىكتەرگە ارنالعان جاڭا ەرەجە جاريا ەتىپتى. تۇركىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالقى ەندى وتار اكىمشىلىگىنىڭ وكىلدەرىن، ءتىپتى ءيسى ورىس ادامدارىن كورە قالسا، ورىندارىنان تۇرىپ، باستارىن تومەن ءيىپ، قول قۋسىرىپ قارسى الۋى كەرەك بولدى. سونداي ءتارتىپتى مۇقيات ساقتاۋ جايىندا تومەنگى چينوۆنيكتەرىنە گەنەرال ەروفەەۆ ءتيىستى نۇسقاۋ بەرىپتى. وسىنداي استام پيعىل وتارشىلداردىڭ بولشەۆيك ءىزباسارلارىنا دا دارىپ، سوۆەتتىك تۇركىستان رەسپۋبليكاسى تۇسىندا دا وزىندىك كورىنىس تاۋىپ تۇردى. بۇل، اسىرەسە، 1924 جىلى لەنين قايتىس بولعاندا داڭعازا كورىنىس تاپتى. پرولەتاريات كوسەمىنىڭ ءولىمىن بولشەۆيكتەر تاشكەنتتە «تۋزەمدىكتەردى» جەر تىزەرلەتە وتىرعىزىپ، وزدەرى تۇرەگەپ تۇرعان قالىپتا ازا تۇتقان ەكەن. ءسويتىپ، كوسەم ارۋاعىن ۇرانداتا ۇلىقتاعان كورىنەدى. بولشەۆيزم ساربازدارىنىڭ جەرگىلىكتى حالىقتى سونشالىقتى تومەنشىكتەتىپ ماسقارالاۋ مەن قورلاۋىن باستارىنان كەشىپ، كوزدەرىمەن كورگەن «تۋزەمدىكتەردىڭ» كوكىرەگى وياۋلارى ىشتەي كۇرسىنگەن دە قويعان. شاراسىز كۇيىنىشتەرىن بار بولعانى گازەتكە شىققان شاعىن ماقالادا ەلەۋسىزدەۋ سەزدىرۋگە عانا شامالارى جەتسە كەرەك. پارتيالىق-كەڭەستىك مەرزىمدى باسىلىمداردا بولىمسىز حابار رەتىندە جاريالانعان سول دەرەك ەميگراتسيادا جۇرگەن مۇستافا شوقايۇلىنىڭ نازارىنان تىس قالمادى.  ول اسىرەقىزىل وتارلاۋشى-كوممۋنيستەردىڭ بۇل «ءداستۇرىن» 1928 جىلى پاريجدە ەۋروپا دەموكراتيالىق جۇرتشىلىعى ءۇشىن جازعان «سوۆەتتەر ورتا ازيادا» اتتى ايگىلى ەڭبەگىندە اشكەرەلەدى.

مىنە سول «تۋزەمدىكتەردىڭ» «حالىق جاۋى» قارا بوياۋىمەن تاڭبالانعان العاشقى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى دىنشە پرولەتارياتتىڭ ۇلى كوسەمىنىڭ  تۋعانىنا الپىس جىل بولعان مەرەيتويى كۇنى اتىپ تاستالدى. قازاقتاردان ول جالعىز ەمەس بولاتىن. قىزىل يمپەريانىڭ وگپۋ (بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما) دەگەن اتپەن ساناعا ۇرەي شاشا سىڭگەن جازالاعىش مەكەمەسى ۇلت قايراتكەرلەرىن رەپرەسسيالاۋ ناۋقانىنىڭ العاشقى تولقىنىندا قىرىقتان استام ازاماتتى قارماعان. قازاق ەلىنىڭ استاناسى قىزىلوردادان كەڭەستەر وداعىنىڭ استاناسى ماسكەۋ قالاسىنىڭ تۇرمەسىنە اكەلىپ تەرگەگەن دە، ۇكىم شىعارعان. سوندا، قالىڭ جۇرتشىلىققا بۋتىركا اتاۋىمەن ءمالىم بولشەۆيزم اباقتىسىنداعى كوزدەن تاسا جەر استى قاپاستارىنىڭ بىرىندە، سولاردىڭ تورتەۋى وققا بايلانعان. سول ءتورتتىڭ ءبىرى، مادەنيەت قايراتكەرى دىنمۇحامەد (دىنشە)  ءادىلوۆ ەدى، ول جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، جۋرناليست احمەتسافا يۋسۋپوۆ، ادەبيەتشى ءابدىراحمان بايدىلدينمەن بىرگە ءبىر كۇندە – 1930 جىلعى 21 ساۋىردە اتىلدى. ۇلتتىق مادەنيەتكە دە، ۇلتتىق مەملەكەت ءۇشىن كۇرەسكە دە ءوز كەزدەرىندە وزىندىك ۇلەستەرىن قوسقان بۇل بوزداقتار وسىلاي، ءنومىرى ءبىرىنشى بولشەۆيك دۇنيەگە كەلگەن «قاسيەتتى كۇنگە» وراي قۇرباندىققا شالىندى. قۇددى ءبىر الەمدىك رەۆوليۋتسياعا بەرىلگەن تاساتتىقتاي، رەۆوليۋتسيا ءورتىن تۇتاتۋشى مارقۇمنىڭ مەرەيجاسىن ەسكە الىپ، بەينە ءبىر «قاسيەتتى كۇندى» اتاپ وتكەندەي مارتەبەدە ءولتىرىلدى. ولاردى تۇرمەنىڭ جەراستى قاباتىندا اتىپ، ۆاگانكا قورىمىندا قۇپيا قازىلعان ءبىر شۇڭقىرعا، مەملەكەتتىك تەرروردىڭ وزگە قۇرباندارىمەن بىرگە، جاسىرىن كومىپ تاستاعان ەكەن. بۇگىندە سۇيەكتەرى رەسەي استاناسى ماسكەۋدىڭ قاق تورىندە، قياناتتان قازا تاپقان جۇزدەگەن، مىڭداعان توتاليتاريزم شەيىتتەرىمەن ارالاسىپ، باۋىرلاستار زيراتىندا جاتىر. باستارى الپىس جىلدىق «ۇمىتتىرۋدان» كەيىن قارايتىلدى. دەموكراتيا داۋىلى سوعۋىنىڭ ارقاسىندا بارلىعىنا ورتاق ءبىر ەسكەرتكىش-قۇلپىتاس قويىلدى.

1933 جىلى جۇمباقتاۋ جاعدايدا وپات بولعان سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ سۇيەگى ماسكەۋدىڭ دون زيراتى كرەماتوريىندە ورتەلدى. كۇلى سالىنعان ساۋىت سوندا سەگىز ونجىلدىققا جەتەعابىل مەرزىم بويى تۇردى. اقىرى، ۇلت پاتريوتتارىنىڭ كۇش سالۋىمەن، 2011 جىلى استاناعا اكەلىنىپ، مۇسىلماندار قابىرستانىنا جەرلەندى. 1935 جىلى كەڭەستىك كونتسلاگەرلەر جۇيەسىندەگى كارەليانىڭ سولوۆەتسك پوسەلكەسىندە گۋلاگ تۇتقىنى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ دۇنيە سالدى. سۇيەگى الپىس جىلدان كەيىن تاۋەلسىز ەلىنە اكەلىپ قويىلدى. «ۇلكەن تەررور» جىلدارى ماسكەۋدە ءاليحان بوكەيحانوۆ، نىعمەت نۇرماقوۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ،  جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆ، سادىق نۇرپەيىسوۆ، ورىنبوردا قوشكە كەمەڭگەروۆ، الماتىدا احمەت بايتۇرسىنوۆ، قوڭىرقوجا قوجىقوۆ، ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ، وراز يساەۆ، تەمىربەك جۇرگەنوۆ، ساكەن سەيفۋللين، ءىلياس جانسۇگىروۆ، بەيىمبەت مايلين، ماعجان جۇماباەۆ، سانجار اسفەندياروۆ، جانايدار سادۋاقاسوۆ، وراز جاندوسوۆ، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، عابدولحاكىم بوكەيحانوۆ، راقىم سۇگىروۆ، تاشكەنتتە مۇحامەدجان تىنىشباەۆ سىندى جۇزدەگەن بوزداق اتىلدى. شىمكەنتتە، اقتوبەدە، باسقا دا جەرلەردە تالاي ازامات ساياسي قۋعىن-سۇرگىن سالدارىنان وپات بولدى. بەرليندە 1941 جىلى جۇمباق جاعدايدا مۇستافا شوقاەۆ قازا تاپتى. بۇلار جانە اتتارى اتالماعان سولار قاتارلىلاردىڭ بارشاسى ۇلتتىق قوزعالىسقا تولقىن-تولقىن بولىپ قۇيىلىپ، ۇلى وزگەرىس ىستەرىنە جەگىلگەن ازاماتتار ەدى. ءبارى دە جاڭا تۇرپاتتى يمپەريا جۇرگىزگەن ساياسي رەپرەسسيانىڭ قاتىگەز قارا سەمسەرىنە ىلىكتى. قۋعىن-سۇرگىن ناۋقانى اياقتالا بەرە جاھاندىق الاپات سوعىس بولدى. ودان سوڭ «حالىقتار اكەسى» ومىردەن وزدى. سوسىن جەكە باسقا تابىنۋ اشكەرەلەنىپ، جازىقسىز جازالانعان ازاماتتار اقتالا باستادى.

بۇل ۇدەرىستىڭ وزىندىك كەزەڭدەرى بولدى. اۋەلدە، ستالينيزم ايىپتالعاننان كەيىنگى ساياسي وقيعالار ناتيجەسىندە تۋعان «جىلىمىق» جىلدارى سەڭ بۇزىلىپ، «حالىق جاۋلارىنىڭ» جاۋ ەمەس ەكەنى بەلگىلى بولا باستاعان. الايدا كەڭەستىك-پارتيالىق بيلىك ولاردىڭ ءبارىن ەمەس، تەك كەيبىرىن ىرىكتەپ قانا اقتادى. «جىلىمىق» تەز مۇزداپ، بۇرق ەتكەن ەركىندىكتى اۋىزدىقتاعان جىلىمشى ساياسات داۋىرلەدى. اقىرى، ساناعا قانتوگىسسىز رەۆوليۋتسيا ىسپەتتى اسەر ەتكەن سونى ساياسات، جاڭا باعىت كەلدى. سول توسىن جاڭالىق دەندەي كەلە، ەسىمىنە «حالىق جاۋى» جاماناتى تىركەلگەن بەتتە-اق كۇللى تىنىس-تىرشىلىگى دۇشپاندىققا بالانىپ، قۇددى بۇل دۇنيەدە ءومىر سۇرمەگەندەي، اتى مۇلدەم ۇمىتتىرىلعان، ەلىم دەپ ەڭىرەگەنى جوققا شىعارىلعان جانداردى ەسكە الۋ پارىز ەكەنىنە بارشانىڭ كوزى جەتتى. ەندى وسى جاعدايدى ەشكىم مانسۇقتاي المايتىنىن كوردىك. بۇل راس. بىراق ۇزاماي مىناعان دا كوزىمىز جەتتى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ ءومىر جولدارى مەن قىزمەتتەرىن ۋاقىت شاڭىنان ارشىپ قالپىنا كەلتىرۋ، سوسىن قاي-قايسىسىن دا ءوز دارەجەسىندە تيىسىنشە باعالاپ، سىڭىرگەن ەڭبەگىنە لايىقتى تاريحي ورنىنا قويۋ دەگەنىڭىز – وڭاي شارۋا ەمەس ەكەن. نەلىكتەن؟ سەبەبى، حالىقتىڭ بىرنەشە ۇرپاعى باستان كەشكەن كەڭەستىك زاماندا تاسجۇرەك جازالاۋلار كەزەڭى داۋىرلەپ، بوزداقتار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ساعىمدى مۇرات جولىندا قۇرباندىققا شالىندى دا، ولاردىڭ اتى-جوندەرى مەن اتقارعان ىستەرىن اۋىزعا الماۋعا زامانداستارى ءماجبۇر ەتىلدى. ال كۇللى توتاليتارلىق جۇيەنىڭ يدەولوگياسى، اقپاراتتىق تىيىم سالۋلارى سالدارىنان كەيىنگى بۋىندار ولاردان مۇلدەم بەيحابار بولىپ ءوستى.  وستىپ  كەڭەستىك جاڭا سانا، بىرجاقتى شىندىق قالىپتاستى. 50-ءشى جىلدارعى «جىلىمىقتا» كوممۋنيستىك پارتيا تاڭداپ «ءتىرىلتىپ» بەرگەن بوزداقتارىمىز، كەيبىرى ۇلكەن كەدەرگىلەردەن ءوتىپ بارىپ قانا، جۇرتشىلىققا تانىلا باستاعان-تىن. ءسويتىپ جەكەلەگەن مەملەكەتتىك قايراتكەرلەر مەن ادەبيەتىمىزدىڭ كەڭەستىك تاريحىندا ءىزاشار بولعان اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ ءبىرازى قايتا تۋعان.  جازىقسىز جازالانعان ارىستارىمىزدىڭ ءبارى بولماسا دا، بىرقاتارى وسىلاي قوعامدىق ورتامىزعا ورالعان دا، جۇرتشىلىقتى قۋانتقان. دەگەنمەن، تاپ سول جارتىكەش جاقسىلىق سالدارىنان ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر اقيقاتى جارتىلاي عانا اشىلعان دا، تيىسىنشە، تولىق شىندىققا قول جەتپەي قالعان. ەسەسىنە شالا شىندىقتار بەلگىلى ءبىر دارەجەدە بەكەم قالىپتاسقان ەدى. سول شالا شىندىقتاردى ۇستەم يدەولوگيا ءوز ىقپالىنداعى عىلىمي، ادەبي، مادەني مي قىرتىسىنىڭ جىقپىل-جىقپىلىنا تەرەڭ دارىتقان بولاتىن. ال حالقىمىزدىڭ تاعدىرىنداعى اسا زور اپات، ۇلتتىق اپات – قاسىرەتى ۇشان-تەڭىز اشارشىلىقتار مۇلدەم ۇمىتتىرىلعان.  بولشەۆيزم قالامىمەن سول قاسىرەتتەردى بۇركەمەلەپ جازىلعان سوۆەتتىك جاسامپاز تاريح ءار ساناعا وشپەستەي ەتىپ سىڭىرىلگەن ەدى.

بىراق  اۋەلى قايتا قۇرۋ ساياساتى، سوسىن، ارينە، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگىمىز ءبارىمىزدى جاڭاشا تۇلەتتى. سانانى وياتتى. دەموكراتيا جەلى ادىلەتشىل سەزىمدى ايرىقشا سەرگىتىپ، جاساندى تاريحتىڭ تۇعىرىن قاتتى شايقالتتى. وڭ وزگەرىس باستالدى، وتكەندى دۇرىس باعالاۋعا شاقىراتىن جاڭا كوزقاراستار تۋدى. وتكەنىمىزدى شىن تارازىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جول اشىلعانىنا ءبىز قۇلاي سەندىك. سوندىقتان دا سول جولعا الاڭسىز تۇستىك. بۇرمالانعان، قاتە تۇسىندىرىلگەن باستان كەشكەندەرىمىزدى كەڭ كولەمدە جاڭعىرتۋعا كىرىستىك. جانە بۇل ىستە ۇلكەن ارىپپەن جازىلاتىن ادىلەتتىلىكتىڭ سالتانات قۇرارىنا ەش كۇماندانعان جوقپىز. ۇلت تاريحىنا قوعامدىق كەلىسىمنىڭ، حالىق بىرلىگىنىڭ نەگىزى رەتىندە ايرىقشا ءمان بەرىلگەن، رۋحاني جاڭعىرۋدى العا ماقسات ەتىپ قويعان قازىرگى تاڭدا  بىزگە وسى جاعدايدى مەيلىنشە ءتيىمدى ەتىپ پايدالانۋ ءلازىم. قارالى تاريحتىڭ كولەگەيلەنگەن قىرتىستارىن تۇگەل اقتارىپ، ءادىل سارالاۋعا كەدەرگى جاسالماۋعا ءتيىس. ءادىل سارالانعان قارالى تاريحتى جۇرتشىلىققا ۇتىمدى تاسىلدەرمەن ۇزبەي جەتكىزىپ وتىرۋ ماڭىزدى. بۇل اركىمنىڭ ءوزىن ءوزى تاريحپەن تاربيەلەۋىنە كومەكتەسەدى. ازاماتتاردى شىنشىل، ءادىل تاريح ارقىلى تاربيەلەۋ – ەل بىرلىگىن ارتتىرا بەرۋدىڭ، وتانشىلدىق سەزىمدى نىعايتا ءتۇسۋدىڭ، سونداي-اق قازىرگى تاڭدا قىزۋ قولعا الىنىپ جاتقان قوعامدىق سانانى باتىل جاڭارتۋدىڭ ەڭ سەنىمدى جولى.

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz