ەڭ جوعارعى سانا يەسى ۇلى جاراتۋشى-اللا، اللادان كەيىنگىسى ادام. اللانىڭ ادامعا بەرگەن ەڭ ۇلى سىيى سانامىزدىڭ ارقاسىندا ادام اتامىزدىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەلەرى قازاقتار جەر بەتىندە العاش رەت  رۋلارعا (اتالارعا) تاڭبا بەلگىلەۋدى، ساناۋدى، رۋنا (رۋ انا) جانە سىنا جازۋلارىن دۇنيەگە اكەلدى. اسپانداعى كۇنگە كۇن، ايعا اي، جەرگە جەر، جىمىڭداعان جۇلدىزدارعا جۇلدىز، تاڭ جۇلدىزىنا شولپان، ءبىر ورنىنان قوزعالماي اداسقان جاندارعا باعىت-باعدار سىلتەيتىن جۇلدىزعا تەمىر قازىق (قازاق) ت.ت. دەپ ات قويدى. ۇرانعا الاشتى شىعاردى، تاڭباعا «كۇن» مەن «ايدى»، «ساداق تارتىپ تۇرعان سالت اتتى» مەن «شاڭىراقتى»، «ءتىل» مەن «جەبەنى» الدى. تاۋىن اقتاۋ، قاراتاۋ، الاتاۋ، قازىعۇرت (قازىق جۇرت), ءتاڭىر، التاي، قاپقاز، مۇڭالجار، الىپ ء(الپى), شىڭعىس، ابىلقايىر; سۋىن ازاۋ، قاس بي، ارال، بالقاش، بايكال، بالتىق ت.ت. دەپ اتادى.

«الاش – الاش بولعاندا،

الا تاي ات بولعاندا.

تاڭباسىز تاي،

ەنسىز قوي بولعاندا،

الاش حان بولعاندا...» دەيتىن سوزدەر الاش جايىنداعى اڭىزدىڭ مەنشىكتى مۇلكى قالىپتاسپاعان (تايعا تاڭبا باسپايتىن، قويعا ەن سالمايتىن) زاماننان كەلە جاتقانىن اڭعارتادى». (قازاقتىڭ كونە تاريحى. 27 بەت). الاش – قازاقتىڭ ۇرانى. ۇرانعا شىعۋ ءۇشىن ەلىڭ بولۋعا ءتيىس. قازاق الاشتى ۇرانعا شىعارىپ وتىر. دەمەك، قازاقتىڭ تەگى الاشتان دا، التى الاشتان دا كوپ ءارى دە جاتىر.

تاعى ءبىر كونە جىردا:

«الشىن، الشىن بولعالى

ءالىم ەدى اعاسى،

شولپان ەدى اناسى» دەپ جىرلايدى اتا شەجىرەمىز. شولپان جۇلدىزىنىڭ ەكىنشى اتاۋى تاڭ جۇلدىزى. شولپان انامىزدا، تاڭ مەزگىلىندە عانا كورىنەتىن شولپان جۇلدىزى دا باستاۋ تەكتى بىلدىرەدى. قازاقتىڭ قىز-كەلىندەرى تاعاتىن اشەكەيلەرىنىڭ «شولپى» دەپ اتالاتىنىنىڭ سىرى وسى. دەمەك، ەڭ العاش «شولپى» تاققاندار سولار، ياعني «اۆتورلىق» قۇقىق شولپان انامىزدىكى.

«ماڭعىستاۋ ماشايىقتىڭ جاتقان جەرى،

اعارىپ اپپاق تاڭنىڭ اتقان جەرى.

...ماڭعىستاۋ ماشايىقتىڭ جاتقان جەرى

اشىلعان ابىرويىن جاپقان جەرى.

جەر ءجۇزىن جەل مايامەن جەتى اينالىپ،

اۋعانعا اسان ءبيدىڭ اسقان جەرى» (تۇمەن بالتاباسۇلى (1884-1957) «ماڭعىستاۋ»). قازاق ماشايىق دەپ، اۋليە-پىرلەردى ايتادى.  «اعارىپ اپپاق تاڭنىڭ اتقان جەرى» - ادامزات مادەنيەتىنىڭ باستاۋ العان جەرى. «اشىلعان ابىرويىن جاپقان جەرى» - ۇيات دەگەننىڭ نە ەكەنىنە سانالارى جەتىپ، الدى-ارتىن جاپىراقپەن، تەرىمەن، كيىممەن جاپقان جەرى. «جەر ءجۇزىن جەل مايامەن جەتى اينالۋ» - جەر بەتىندە قازاق مادەنيەتىنىڭ تاراماعان جەرى جوق دەپ وتىر.

«مەن ادايدىڭ اقتانى،

سويلەگەن ءسوزىم تاقتالى

سويلە» دەسەڭ جىرشىڭىز

الدارىڭدا جورتاقتار.

تۋعان ايعا ات بەرگەن،

اق قاعاز بەن حات بەرگەن

ەكى ەرىن مەن ءتىل-تاڭداي

سويلەسىن دەپ جاق بەرگەن.

ايتقان سوزگە تۇسىنبەس

ادامنىڭ ميسىز اقىماعى» (اقتان كەرەيۇلى (1850-1912) جىر-داريا «ماڭعىستاۋدىڭ اقىن جىراۋلارى» اقتاۋ-1995. 159 بەت). اتامىز اسپانداعى ايعا «اي» دەپ ات قويعاندار، اق قاعاز بەن حاتتى ويلاپ تاۋىپ، العاشقى  حات جازعاندار جانە ەڭ العاشقى ءتىلى شىعىپ سويلەگەندەر  ءبىزدىڭ اتالارىمىز، ياعني بۇل ۇعىمداردىڭ ءبارىنىڭ «اپتىرلىق» قۇقىعى قازاق حالقىندا جاتىر دەپ وتىر. مۇنداي مىسالداردى ەجەلگى شەجىرە-داستاندارىمىزدان كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. دەمەك، بۇتكىل جەر بەتىندەگى جەر، سۋ، تاۋ، ەلدى مەكەندەر مەن ۇلت اتاۋلارىنىڭ قازاق رۋلارى اتاۋىمەن سايكەس كەلۋى دە بەكەردەن-بەكەر ەمەس. وسىعان سايكەس، ءبىز قولدانىپ جۇرگەن اتاۋلار، دىبىستىق تاڭبالار مەن سانداردىڭ ءبارى وسى اتاۋلاردى ويلاپ تاۋىپ، دۇنيەگە اكەلگەن ۇلى اتالارىمىزدىڭ ەسىمى.

ەجەلگى قازاق الىپ بيىندە (الىپپە) وسى قاعيدا تولىق ساقتالعان. سول ۇشىندە كەيدە بىزدەر، ساننىڭ ورنىنا 1-ا، 2-ءا، 3-ب، 4-گ، 5-ع، 6-د، 7-ە، 8-ج، 9-ز، 10-ي، 11-ي، 12-ك، 13-ق، 14-ل، 15-م، 16-ن، 17-ڭ، 18-و، 19-ءو، 20-پ، 21-ر، 22-س، 23-ت، 24-ءۇ، 25-ۇ، 26-ۋ، 27-ھ، 28-ش، 29-ى، 30-ءى  دەگەن دىبىس تاڭبالارىن قولدانامىز.  ادامزاتتىڭ جەتپىس مىڭ جىل عۇمىرىنداعى ەڭ العاشقى الەمدىك ۇلى دەرجاۆا قازاق قاعاندىعىنىڭ  قولدانعان دىبىستىق 30 تاڭباcى وسى. بۇل 30 تاڭبا الەم تاريحىنداعى ادامداردىڭ، ەلدەردىڭ، مەملەكەتتەردىڭ، قاعاناتتاردىڭ دۇنيەگە كەلۋ رەت سانىمەن تولىقتاي سايكەس جاسالعان. ءبىز سول ءالىپبي الەمىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. ءالىپبي – حالىقارالىق جاعدايدا ءتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ، ۇلتتاردىڭ مادەني قارىم-قاتىناسىن جۇزەگە اسىراتىن جانە ولاردىڭ شىققان تەگىن انىقتايتىن قۇرال.

كىتاپحاناعا بارا قالساڭىز قاجەت ادەبيەتتەر ءتىزىمى ءالىپبي قاتارىمەن رەتتەلىپ، جينالادى. بۇل كەلۋشىلەر مەن كىتاپحانا قىزمەتكەرلەرى ءۇشىن دە وتە ىڭعايلى. الىپبي تىزبەگىمەن مەديتسينالىق كارتالار جيناقتالادى. ناۋقاستىڭ اۋرۋ تاريحى جايلى حابار ونىڭ اتا تەگىنىڭ العاشقى ءارپى بويىنشا تىزىمگە ىلىنەدى. اتلاس (كارتا), انىقتاما، تەلەفون كىتاپشالارى، كۇندەلىك، قالا، ايماق اتتارى تۇگەلدەي الىپپە تىزبەگىنە باعىنادى. ءتىپتى، ۇيالى تەلەفونىمىزداعى ادامداردىڭ اتى-جونىنە  دەيىن الىپپە قاتارىمەن تىزىلەدى.

الەمنىڭ بارلىق ەلىندە، سونداي-اق ءوزىمىزدىڭ مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە ءتيىستى بازالارداعى اقپارات وسى زاڭدىلىق نەگىزىندە ساقتالادى، انىقتالادى. دەمەك، ارىپتەر ءالىپبي قاتارىمەن دە،  ادامزاتتىڭ اتا تەك شەجىرەسىنە دە ساي بولۋعا ءتيىس.

ەگەر ءبىز وسى تاڭبالاردىڭ ورنىندارىن اۋىستىرىپ،  تاڭبالاردى 30-دان از، نەمەسە كوپ ەتەتىن بولساق، جاڭا ەنگىزگەن الىپپە ءبىزدى قازاقي بولمىسىمىزدان، اتا تاريحىمىزدان اجىراتىپ جات ەلدىڭ مۇددەسىنە قىزمەت جاسايتىن بولادى. سوندىقتان، جوعارىدا كورسەتىلگەن ءاربىر تاڭبانىڭ سىرىن، بۇكىل قازاق بالاسىنا اتا شەجىرەمىزبەن  سالىستىرىپ زەرتتەۋدى ۇسىنامىن!

قازاقتىڭ دىبىستىق تاڭبالارى: 1.ا،ءا،ە،   2.ب،پ،  3.گ،ع،ك،ق،   4.د،ت،   6.ج،ز،   7.ي،ي،ى،ءى،  8.ل، 9.م،   10.ن،ڭ،   11.و،ءو،    12.ر، 13.س،ش،    14.ءۇ،ۇ،ۋ،  15.ھ.  بولىپ، 15 توپقا بولىنگەن. ءار توپتىڭ ءبىرىنشى ءارىبى باستاۋى، قالعاندارى سول توپتىڭ تولىسقان جالعاسى. قازاق الىپ ءبيىنىڭ كەرەمەتى، بارلىق تاڭبالار مەن بۋىندار وسىلاي 15/15 بولىپ بەلگىلى ءبىر ماتەماتيكالىق جۇيەگە، ياعني ادام اتامىزدىڭ شەجىرەلىك جۇيەسىنە ساي ورنالاستىرىلعان.

قازاق الىپپەسىندە  تولىپ، تولىسقاندى بىلدىرەتىن 9 داۋىستى دىبىس بار:  1.ا، 2.ءا، 3.ە، 4.و، 5.ءو، 6.ءۇ، 7.ۇ، 8.ى، 9.ءى. داۋىستى دىبىستار اتالىق تەكتى بىلدىرسە، جىڭىشكە داۋىستى دىبىستار ايەل مەن بالانى بىلدىرەدى. ادامزات بولمىسىنىڭ بارلىعى وسىلاي تابيعاتپەن تۇتاستىقتا جاراتىلعان.

ەجەلگى قازاقتار دا، سولاردىڭ ءىزىن جالعاستىرعان الاش ارىستارى دا الىپ ءبيدى (الىپپەنى) وسىلاي جاساعان. الاش ارىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ اتامىزدىڭ  باسشىلىعىمەن جاسالعان سوڭعى الىپپەمىز دە وسى قاعيداعا ساي بولعان.

كىرمە ارىپتەر:   ۆ، يو، ف، ح، تس، چ، شش، ، ، ە، يۋ، يا بارلىعى 12 ءارىپ. تاجريبە كورسەتكەندەي، بۇل تاڭبالاردى ءىس جۇزىندە قولدانىستا بولمادى دەسە دە بولادى. ءبىرلى-جارلى قولدانىسقا ەنگەندەرى ءتىلىمىزدىڭ شۇبارلانىپ، بۇزىلۋىنا ىقپال ەتتى. دەمەك، تاڭبامىزعا رەفورما قاجەت.

جالپى الىپپە ارىپتەرى تومەندەگىدەي جولدارمەن دۇنيەگە كەلەدى.

ءبىرىنشىسى، ۇلى جاراتۋشى – اللانىڭ جاراتقان سانالى تىرشىلىك يەلەرى ادام اتا مەن اۋا انا ۇرپاقتارى (اد قاۋىمى)  اراسىندا تابيعي جولمەن كەلۋى. بۇل توپقا ءبىرىن-ءبىرى ادام جانە تىلدەرىن انا ءتىلى دەپ اتايتىندار اراسىندا، رۋلىق تاڭبالاردىڭ نەگىزىندە دۇنيەگە كەلگەن رۋنا (رۋ انا) جانە سىنا جازبالارى جاتادى.

ەكىنشىسىنە، اد قاۋىمىنىڭ ءوسىپ، ءونىپ، كوبەيىپ، ۇلتقا (مەملەكەتكە) اينالعان ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا الدىڭعى انا ءتىلدى نەگىزگە الىپ، جاڭادان تۋىنداعان الىپبيلەر توبى جاتادى.

ءۇشىنشىسى، جاۋلاۋشى ەلدەردىڭ زورلىقپەن ەنگىزگەن الىپپەسى.

تورتىنشىسىنە، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ۇلتتىق نەگىزدە الىپپەنىڭ قايتا جاڭعىرتىلۋى جاتادى. دەمەك، ءبىز ەلباسىمىز ايتقانداي، الىپپەمىزدى شىن نيەتىمىزبەن ۇلتتىق تۇرعىدان جاڭعىرتاتىن بولساق، بىزگە بۇل ماسەلە دە «جەتى ولشەپ، ءبىر ءپىشۋ» ءتاسىلىن قولدانعانىمىز ءجون بولادى.

قازاقتىڭ-ءارىپ تاڭبالارىنىڭ رەت سانى ادامزات بالاسى مەن ولار قۇرعان قاعاناتتاردىڭ (يمپەريالاردىڭ) دۇنيەگە كەلۋ، ەسەيۋ جانە الەم ەلدەرى تاريحىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭىن كورسەتەدى. ءبىر، ەكى، ءۇش; ا،ءا،ب; اتا، اكە، بالا، ت.ت. بولىپ  سان مەن ءارىپ شەجىرە-تاريحقا ساي قاتار ورىلەدى.

دالەل مە؟ تىڭداپ كورىڭىز؟

 

1. ا – دىبىسى الىپ ءبيدىڭ دە (الىپپە), سونىمەن بىرگە بارلىق دۇنيەنىڭ دە باستاۋى.

ءبىر سانىنىڭ دىبىستىق-تاڭبا  اتاۋى «ا» - نەگىزگى ماعىناسى اتا مەن انا.

قولدانۋ اياسىن سارالار بولساق:  1.اب (ابا، ابىل مەن قابىل), 2.اع (اعا), 3.اد (ادا، اداي،

ادام), 4.اج (اجا، ابىسىن-اجىن), 5.از (ازي، ازيا، ازا، قازا، قازاق، قازاقيا), 6.اق (اقيقات، اققا - قۇداي جاق), 7.ال (اللا),  8. ام (امان) 9.ان (انا، سانا), 10.اپ (اپا), 11.ار (ارا), 12.اس (اسا جوعارى), 13.ات (اتا، اتاي، اتام), 14.اۋ (اۋا، اۋا انا), 15.اش (اشا، الاش، التى الاش، الاشا). بارلىعى 15 ءتۇبىر ءسوز. 30 تاڭبانىڭ تەڭ جارتىسى.

«ا» تاڭباسى اتىنا ساي جاسالعان. ەر مەن ايەلدىڭ باسى قوسىلىپ، بەل جاعى بىرىگىپ تۇر. زەر سالىپ قاراعان ادامعا ەر ادامنىڭ جىڭىشكە، ايەل ادامنىڭ جۋان بولىپ بەلگىلەنۋىنەن، ايەلدەردىڭ  دۇنيەگە ۇرپاق اكەلەتىنىنىڭ دە مەڭزەلىپ تۇرعانىن بايقار ەدىك.

 

2. ەكى سانىنىڭ دىبىستىق اتاۋى «ءا» - اجە مەن اكە. دەمەك، ەجەلگى قازاق حاندارى مەن قاعاندارىنىڭ باستارىنا كيىپ جۇرگەن «ءتاجى» اجەمىزگە، ياعني اكەلەرىمىز بەن شەشەلەرىمىزدىڭ انالارىنا دەگەن قۇرمەتتەرىنىڭ ەڭ وزىق ۇلگىسى بولىپ تۇر. «اركىمنىڭ اكەسى وزىنە ءاز اۋليە» دەگەن ءسوز دە سودان بەرى جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى.

1.ءاب ء(ابي، ابەس، ابەستىك جاساما), 2.ءاد ء(ادىل، ادىلەت), 3.ءاج (اجە، ءتاج), 4.ءاز ء(از اۋليە، ءازيز), 5.ءاي (ايەل، بايبىشە), 6.اك (اكە، اككى، اكىم), 7.ءال ء(الى، ءالدى، ءالسىز، الەم), 8.ءام (امەڭگەر، امبەباپ), 9.ءان، 10.ءاڭ، 11.ءاپ، 12. ءار، 13.ءاس، 14.ءات، 15.ءاۋ (اۋە، ءاۋ دەمەيتىن قازاق جوق). 15/15 بولىپ تۇر.

ءتورتىنشى ساناتتا تۇرعان ءاز اۋليەمىز بۇگىنگى قازاق اتانعان ەلدىڭ ءتۇپ اتاسى بولادى. ءاز اۋليەنىڭ دە مولاسى ماڭعىستاۋدا، مان اتاعا جاقىن ماڭدا.

ەجەلدە، كاسپي – ابەسكۇن تەڭىزى دەپ اتالعان. «اۆەستانىڭ دا» تەگى دە وسى. ابەستىك جاساما دەگەن ءسوز.

 

3. ءۇش سانىنىڭ دىبىستىق اتاۋى «ب» - بالا. ال، الا، بال، بالا دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن

تۇرادى. «ب» دىبىسىنان قارابالا،  بالاپان، بالتىق، بالاساعۇن، بالىق،  بالىقشى ت.ت. ۇعىمدار دۇنيەگە كەلگەن. «ا» - اتا، «ءا» - اكە، «ب» - بالا دەلىنىپ الىپپەنىڭ ءۇشىنشى دىبىس تاڭباسىن بەرەدى.

مىسالى، «ب» دىبىسىنان باستالاتىن «بۇلت» دەگەن ءسوزدى الايىق. بۇلت – وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي ءسوز ءتۇبىرى ۇلت. بۇلت اسپاندا، ۇلت جەردە. جەر بەتىندەگى ۇلتتار دا، تۋرا اسپانداعى بۇلت سياقتى دۇنيەگە كەلىپ، جەل ايداعان كەزدە جوڭكىلە كوشىپ، بىرەسە ىدىراپ، بىرەسە قايتا قوسىلىپ، نەمەسە جويىلىپ تا جاتادى. بۇلتتىڭ قۇرامى بۋ، قوزعاۋشى كۇشى جەل. ۇلتتىڭ قۇرامى ادام، قوزعاۋشى كۇشى ەل (رۋ). دەمەك، ەكەۋى قاتار ءورىلىپ تۇر.

1.با (بالا), 2.ءبا (بايگە،بايبىشە), 3.بە (بەك، بەل، بەر، بەزبەن), 4.بي (بيلىك), 5.بو (بوز، بوزداق، بوزاشى), 6.ءبو ء(بورى), 7.ءبۇ (بۇگىن، ءبۇتىن), 8,بۇ (بۇز، بۇزاۋ، بۇزىلۋ (بۇزىلۋ وسى سەگىزدەن باستالادى), بۇرىن), 9.بۋ (بۋاز، بۋدا، بۋرا), 10.بى (بىج), 11.ءبى ء(بىل، ءبىلىم).

1.باب (بابا، اتا-بابا، سايراندا بار سانسىز باپ), 2.باع (باعا، باعان), 3.باد (بادان), 4.باج (باج سالىعى، باجا), 5.باز (بازار), 6.باي (ون ەكى اتا بايۇلى), 7.باق (باقان، باقىت), 8.بال (بالا، بالاپان) 9.بان، 10.باپ (ارىستانباپ), 11.بار، 12.باس، 13.بات (باتىر), 14.باۋ (باۋ باقشا), 15. باش (باشاق). 30 تاڭبانىڭ 15/15-ءىن قۇرايدى.

ءبىر، ەكى، ءۇش – اتا، اكە، بالا. مۇنى كىمدە-كىم كەزدەيسوق سايكەستىك دەپ ويلايتىن بولسا قاتتى قاتەلەسەدى. ەگەر ءبىز وسىدان لاتىن ارىبىنە ءوتىپ، وندا «ءا» تاڭباسى بولمايتىن بولسا، بۇل قازاق بالالارىنىڭ نەكەسىز، ياعني اكەلەرىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي دۇنيەگە كەلگەن دەگەنىن بىلدىرەتىن بولادى.

كەيبىر لاتىن ءالىپبيىنىڭ نۇسقالارىنداي «ا» مەن «ءا»-ءنى ءبىر تاڭبامەن بەلگىلەۋ دە دۇرىس بولمايدى. اتا مەن اكەنىڭ ءبىر ەمەس، ەكى بۋىن ۇرپاق ەكەندىگىنە قانداي داۋ بار.

ءبىز وتەمىز دەپ وتىرعان الىپپەمىزدە وسى قاعيدا مىندەتتى تۇردە ساقتالۋعا ءتيىس. ايتپەسە، ادام اتانى جاراتقان ۇلى جاراتۋشى – اللا ەمەس، ءبىز مايمىلدان جارالدىق، اتامىز ايۋان دەپ مويىنداعان بولىپ شىعامىز.

 

4. 4. «گ» - گۇل – ۇلبىرەگەن قىز بەن بوزبالا. گۇل – گۋ (قۋ) مەن ۇل دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەر تۇرادى.

گ-دەن باستالاتىن سوزدەر: 1.گا (گا-گا، گاز), 2.گا (گاپ، گاككۋ), 3.گو (گوي-گوي، گورى), 4.گۇ (گۇل، گۇج-گۇج، گۇرس-گۇرس، گۇرىل), 5.گۋ (گۋلە، گۋلەگەن جەل، گۋ-گۋ اڭگىمە)). دەمەك،  5 دەگەن باعا «گۋ-گۋ اڭگىمەگە» بەرىلىپ تۇر. ءبىرىنشى بۋىندا وسى بەسەۋىنەن باسقا ءسوز جاسالمايدى. ادامزاتتىڭ دامۋ، ەسەيۋ كەزەڭىن ءبىلدىرىپ تۇر.  

 

5. «ع» - اعا. عا (اعا، عاجاپ، عالام، عالىم، عارىش، عاسىر، عاشىق), 2.عي (عيبرات), 3.عو (عوي),

4.عۇ (عۇمىر، عۇلاما), 5.عى (عىلىم). وسى بەس تۇبىردەن باسقا ءسوز جاسالمايدى.

سوندا بەس دەگەن باعا ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ قۇپيا عىلىمدارىن مەڭگەرگەن بەسىنشى اعا بۋىن ۇرپاق اقپاندارعا بەرىلىپ تۇر.

 

6. «د» - اد قاۋىمى. دانا مەن دانىشپان، ياعني بۇكىل ادام بالاسىنا ادا (اتا) بولعان وسى قاۋىم. ادام اتا قاۋىمى مەن التى الاشىمىزدىڭ باستاۋى وسىلار.

1.دا (داي، داق، دالا، داۋ), 2.ءدا (دايەك، ءدام، ءدارى-دارمەك), 3.دە (دەگەن، دەنە، دەرەك), 4.دي (ديار، ديدار، ديقان), 5. دو (دوبال، دودا), 6. دو (دوزاق، دويبى), 7.دو (دوپ، دومالاق، دولانا، دومبىرا),  8.ءدو. (دونەن، دوكىر، دورەكى), ءدوڭ، 9.دۋ (دۋلىعا، دۋمان), 10. دۇ (دۇعا، دۇرىس), 11.ءدۇ ء(دۇپ-ءتۇزۋ، دۇنيە، دۇلەي، دۇكەن), 12. دى (دىبىس، دىبىر), 13.ءدى (دىگىر، دىك، ءدىن، ءدىل، ءدىت). ون ءۇش ءتۇبىر ءسوز جاساقتالىپ تۇر. اد قاۋىمى وسى ۇعىمداردىڭ ءبارىنىڭ اتاسى، ياعني بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا «اپتىرى».

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، جەتى (العاشقى جەتى بۋىن ۇرپاق) اينالاسى تەپ-تەگىس، دوپ-دومالاق بولسا، سەگىز دونەن شىعىپ، دوكىرلەنىپ، اينالاسىنىڭ بارىنە دورەكىلىك تانىتىپ تۇر.

دەمەك، «د» تاڭباسىنىڭ التىنشى بولىپ ورنالاسۋى بەكەردەن-بەكەر ەمەس. التى الاشىمىزدىڭ باستاۋى وسى اد قاۋىمى بولىپ تۇر.

تاڭبا تولىقتاي اتىنا ساي جاسالعان. بىرىنە ءبىرى جالعانعان التى سىزىقتان تۇرادى.  مۇنى كىمدە-كىم كەزدەيسوق سايكەستىك دەپ ويلايتىن بولسا قاتتى قاتەلەسەدى. الاش ارىستارىنىڭ جاساعان جازۋى مەن سىزۋى، نۇكتەسى مەن ءۇتىرى ءبارى-ءبارى شەجىرەگە ساي جاسالعان.

 

7. «ە» – دىبىسى ەر، ەركەك، اكە دەگەن ماعىنا بەرەدى. ءبىز ونى «ەر-ازامات» دەگەن ءسوز

تىركەستەرىنەن ايقىن كورە الامىز. «ە» تاڭباسىنان باستالاتىن 1.ەد، 2.ەب، 3.ەز، 4.ەي، 5.ەك، 6.ەل، 7.ەم، 8.ەن، 9.ەڭ، 10.ەپ، 11.ەر، 12.ەس، 13.ەت، 14.ەۋ، 15.ەش. بارلىعى 15 ءتۇبىر. ارى قاراي جەم، سەم، كەم،  ەرەن ەرلىك، ەرەجە، ەر-جۇگەن، ەرۋ، ەرۋلىك، ەرىك، ەر قوساي، ەر تارعىن، ەر شاباي، ەر جاناق، ەرمان، ەرلان، ەرسايىن ت.ت. وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق. ەندى وسىلاردىڭ ۇستىنە جەردىڭ ءتۇبىرى ەر، اسپانداعى جەردىڭ سەرىگى اي، جەر دە ەردىڭ سەرىگى ايەل ەكەنىن قوسىپ قويساڭىز تىپتەن دە جاڭىلىسپايسىز. قاسيەتتى جەتى سانى تۋىستىعى بولىنبەيتىن تەك قانا ەر-ازاماتقا بايلانىستى.

«ە»-گە «ا (اتا)» جالعانىپ ءسوز جاسالمايدى. سەبەبى جەتىنشى بۋىنداعى ۇرپاعى اتاسىنىڭ الدىنا شىعا المايدى.

الاش الىپپەسىنىڭ شەجىرەگە ساي جاسالعانى سونشالىق، جەتىنشى بۋىن بۇزاۋ-جەمەنەيلەر ادامداردىڭ دەرتىنە داۋا بولىپ، ەمحانا اشىپ، ەم جاساپ، ەمشى اتانىپ، ەمەندەي مىقتى مەملەكەتتەر قۇرسا، سەگىزىنشى بۋىندا سەميتتەر اتا جۇرتتان ەنشى الىپ بولەك شىعىپ تۇر.

«ەر» اتىنا زاتى ساي جەتىنشى بۋىن ۇرپاق. ياعني 1.اتا، 2.اكە، 3.بالا، 4.نەمەرە، 5.شوبەرە، 6.شوپشەك، 7.نەمەنە. نەمەنەنىڭ ءتۇبىرى «ەمەن» بولىپ، جەمەنەيمەن تۇبىرلەس بولاتىنى وسىدان. تاۋراتتا 500 رەت ايتىلاتىن قاسيەتتى 7-ءنىڭ سىرى وسى.

تاڭبا تولىقتاي اتىنا ساي جاسالعان. بىرىنە ءبىرى جالعانعان 7 سىزىقتان تۇرادى.

 

8. ج – قاسيەتتى جەتى سانى، ياعني تۋىستىعى بولىنبەيتىن بۇزاۋ-جەمەنەيدىڭ ەسىمىن بەرەدى. 1.جا (جاب، جابۋ، جاپ (كانال), جاپتىڭ باسى (جاپپاس), جارى، جاپون), 2.ءجا ء(جام), 3.جە (جەم، جەر), 4.جي (جينا، جيىرما), 5.جو (جول), 6.ءجو ء(جون), 7.ءجۇ ء(جۇر، جۇرەك), 8.جۇ (جۇت), 9.جۋ (جۋان، جۋدى (قازىعۇرت تاۋىنىڭ ەجەلگى اتاۋى), 10.جى (جىل، جىلدام، جىر). بارلىعى ون ءتۇبىر ءسوز.

1.جاب، 2.جاع (جاعا), 3.جاد، 4.جاز، 5.جاي، 6.جاق، 7.جال، 8.جام، 9.جان، 10.جاڭ، 11.جاپ، 12.جار، 13.جاس، 14.جات، 15.جاۋ. 30-عا 15/15 بولىپ تۇر.  جەردىڭ دە ءتۇبىرى ەر بولىپ، ج-دان باستالاتىنى وسىدان.

«ج» دىبىسىنىڭ ساندىق اتاۋى سەگىز وسى جەتىدەن بولىنەدى. التىنشى بولىپ تۇرعان «جاق» دەگەن سوزىمىزدە  قازاقتىڭ «جاڭىلمايتىن جاق جوق، سۇرىنبەيتىن تۇياق جوق» جانە سوڭعى جات پەن جاۋدا ادامزاتتىڭ تاريحي شەجىرەسىنىڭ اقيقاتى جاتىر. ءبولىنۋدىڭ سوڭى جاۋلىققا اينالىپ تۇر. باتىستىقتاردىڭ اۋىزدارىنان تاستامايتىن «سەكس» دەگەن ءسوزىنىڭ سەگىز سانى اتاۋىمەن تۇبىرلەس بولاتىنى وسىدان. بۇل قازاق بالاسىن ناپسىسىنە يە بولا المايتىن ماتريارحاتقا اپاراتىن تىكە جول.

«ج» تاڭباسى «ءبولىنۋ» دەگەن اتىنا ساي ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قويىلعان ەكى بىردەي «ءتىل تاڭبانىڭ»، «جەبەلى ساداقتىڭ» بەينەسىن بەرەدى جانە ول سەگىز سىزىقتان جاسالعان. بۇل تاڭبا بىزگە قاراشاڭىراقتا قالعانى دا، بولىنگەنى دە دارۆين ايتقانداي مايمىلدان ەمەس، ءبارىبىر وسى جەتى اتالىق جۇيەدەن تارايدى دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر.

 

9. «ز» - از (قاز، بۇگىنگى اتاۋى قازاق). جەر بەتىندەگى ەڭ ۇلى قۇرىلىقتىڭ ازيا دەپ اتالاتىنى وسىدان. قازاقيانىڭ ءتۇبىرى ازيا بولاتىنى دا وسىدان. «3» تاڭباسىنىڭ توعىزىنشى ورىندى يەمدەنىپ، ءۇش ەسەلەنگەن قوساي اتامىزدىڭ قاۋىمى اتاۋىن بەرەتىنى دە وسىدان. ءبىر نارسەنى ەسىمىزدە مىقتاپ ساقتاعىلارىمىز كەلسە 3 رەت قايتالايتىندارىمىزدا وسىدان. 3 سانى مەن ز تاڭباسىنىڭ ۇقساس بولاتىنى دا وسىدان. ۇقساس دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇبىرى نۇق اتامىزدىڭ ەسىمى تۇبىرىمەن ۇقساس بولاتىنى دا وسىدان. وسى «ز» دىبىسىنان تۋىندايتىن زاڭ، زاكون دەگەن ۇعىمداردىڭ نۇق پايعامبار كەمەسىندە تولىق ورناعانىندا ايقىن باعامداۋعا بولار. ا-1, ز-9, ياعني 1 مەن 9 قازاقتىڭ ءسوز ءتۇبىرى از (ازيا (الەمدەگى حالقى كوپ ەڭ ۇلكەن قۇرىلىق), قازاقيا) ەلى اتاۋىن قۇرايدى. 9 سانىنىڭ تولىپ، تولىسقاندا بىلدىرەتىنى دە وسىدان.

1.زا (زاعيپ), 2.ءزا (زاڭگى), 3.زە، 4.زي، 5.زو (زور), 6.زۋ (زۋ ەتتى، زۋىل), 7.زۇ (زۇلپىحار (قىلىش)), 8.زى (زىميان، زىندان), 9.ءزى (زىكىر، ءزىل). ءبىرىنشى بۋىندا وسى توعىزدان باسقا ءسوز جاسالمايدى. ءبىر-سوقىردان باستالىپ، زىكىرمەن اياقتالىپ تۇر.

1.زاب (زابىر (بۇلاق كوزى، زابۋر جىرلارى), 2.زاع (زاعيپ، زاعيرا), 3.زاد (زادا), 4.زاي (زايىپ، زايىر), 5.زاك (زاكاريا پايعامبار), 6.زاق (زاقىم، جاراقات), 7.زال (زالا، ءزىلزالا), 8.زام (زامان، زامان اقىر (اقىرزامان), 9.زاڭ (زاڭگەر), 10.زاپ (زاپى بولۋ), 11.زار (زارار، زار زامان), 12.زات (ادامزات), 13. زاۋ (زاۋزات). ءبىر – بۇلاق كوزىنەن باستالىپ، ون ەكىدەن كەيىن ادامزات زاۋزاتىنا زاۋال كەلىپ تۇر. مىنە ءبىز قازىر  سول زاۋال شاقتى (اتالىق تەكتەن بەزىپ، ماتريارحاتقا اپاراتىن گەندەرلىك ساياساتتىڭ جەمىسىن) باستان وتكىزىپ جاتىرمىز.

وسى توعىزىنشى «ز» دىبىسىنا قاتىستى اسا كوڭىل اۋداراتىن جاعداي، سوڭعى كەزدەرى «قاز» دەگەن ەل ەسىمىمىز لاتىن تاڭباسىمەن «KZ» بولىپ بەلگىلەنىپ ءجۇر. بۇل قازاقتىڭ وتكەنىنە جاسالعان اسا اۋىر قيانات. سەبەبى،  قاز دەگەنىمىزدە ق مەن ز-نىڭ ورتاسىنا «ا (اتا)» دەگەن تاڭبانى سالماي كەتسەك، بۇل ءبىزدىڭ ادام اتامىزدىڭ قاراشاڭىراعىن ساقتاي الماي، ماڭگۇرتكە اينالىپ كەتتىك دەگەندى بىلدىرەدى.

مىسال ءۇشىن الار بولساق، اراپ، اعىلشىن، ارمەنيا، ازەربايجان ت.ت. سول باستاۋدى ءوز ەلدەرىنىڭ اتتارىندا ساقتاپ وتىر. ال، ءبىزدىڭ لاتىنشىل «بىلگىشتەر» ەل اتىن تولىق كۇيىندە «قاز» دەپ اتاۋدان دا قاشىپ ءجۇر.

قازاقتىڭ ءسوز جاساۋ جۇيەسىندە ەڭ ءبىرىنشى بولىپ كەز-كەلگەن تاڭباعا ءار تاڭبانىڭ شىعۋ تەگىنە قاراي بارلىق تاڭبالار، سودان كەيىن سول تاڭباعا «ا (اتا)» تاڭباسى جالعانىپ بارىپ ءسوز جاسالادى. جانە بۇل قاعيدا دا ادام-ادام بولعالى بەرگى بارلىق شەجىرە-تاريح وسى ءبىر عانا دىبىستىق تاڭبامەن، ءبىر بۋىنمەن، ءبىر اۋىز سوزبەن شىققان تەگىن دالمە-ءدال كورسەتىپ وتىرادى.

ءبىزدى دۇنيەگە اكەلىپ، ءبىز ءۇشىن جاندارىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ ءجۇرىپ حاندىقتار مەن ۇلى قاعاندىقتار (يمپەريالار) قۇرعان، بىزگە مىنا ۇلان بايتاق الىپ قازاقستاننىڭ ۇلى دالاسىن قالدىرىپ كەتكەن ۇلى اتالارىمىزدىڭ ارۋاعى ءۇشىن بارلىق قازاق بالاسىنا وسى مەن كەلتىرگەن دەرەكتەردى زەرتتەپ، زەردەلەۋدى ۇسىنامىن!

 

10. «ي» – ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعى مۇڭالدار، ياعني «مۇڭال وشاق» دەگەن ءسوز.

مىنا دىبىستىڭ كەرەمەتى «ي»-دەن باستالىپ، وعان «ا (اتا)» دىبىسى جالعانىپ بىردە-ءبىر ءسوز جاسالمايدى. سەبەبى، ونىنشى بۋىنداعى بالاسى اتاسىنىڭ الدىنا شىعا المايدى.

تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ىشىندە ا-نىڭ الدىنا ي-نى سالىپ،  «يا، يا، يا-ا-ا-ا-ا» دەپ اقىراتىن جالعىز عانا ەسەك دەگەن جانۋار بار. ۇلى اتالارىمىزدىڭ ەسەكتەن ميسىز ماقۇلىق جوق دەيتىندەرى وسىدان. ەسەكتىڭ كۇشى ادال بولسا دا، ەتىنىڭ ارامعا شىعارىلعانىنىڭ نەگىزگى سىرى وسى.

1.ءيا، 2.يب (يبا), 3.يگ (يگى), 4.يد ء(يدى، باسىن ءيدى), 5.يە (اۋلەتكە يەلىك ەتتى), 6.يز (باسىن يزەدى), 7. يك (يكەم), 8.يل (يلەۋ), 9.يم (يمەنۋ), 10. ين (ينابات), 11.ير (يرەك), 12.يت (يتەلگى), 13.يش (يشارا), 14.يى (يىق), 15. ءيى ء(يىلۋ). 30 دىبىس-تاڭباعا 15/15 بولىپ تۇر.

ءيا (الدىنداعى 10 بۋىن اتالاردى  راستايدى، ماقۇلدايدى), يبا (ولاردىڭ الدىندا يبا ساقتايدى (ىزەت بىلدىرەدى), اتادان قالعان دۇنيەگە يە بولۋدى  يگەرەدى، يگىلىك ىستەردى جاسايدى، ۇرپاقتارىن يماندى بولۋعا تاربيەلەيدى ت.ت.

«ي» تاڭباسى اتىنا ساي جاسالعان، ەكى باعانا، ياعني ۇل مەن قىز، اتا مەن انا سياقتى بەلىنەن ەمەس، ۇلدىڭ اياق جاعى مەن قىزدىڭ باس جاعىن جالعاپ تۇر. جانە قىز بالا ەكىنشى بولسا دا، ونىڭ دارەجەسى ۇلدان بيىك ەكەنىن، قازاق قىزدارىنىڭ ورنى توردە بولاتىنىن جانە ادامزات ۇرپاعىنىڭ ايەلدەر ارقىلى جالعاساتىنىن كورسەتىپ تۇر.

 

11. «ي» – ۇرپاعى، بالاسى (ۇلى، قىزى), ءومىردىڭ جالعاسى.

ون مەن ون ءبىردىڭ دىبىستىق تاڭباسى «ي مەن ي» ايىرماسى - ءبىرىنشىسى قاراشاڭىراق دەگەندى بىلدىرسە، ەكىنشىسى ۇرپاعى، بالاسى، (ۇلى، قىزى), ءومىردىڭ جالعاسى... ەجەلگى ۇلى عۇلامالاردىڭ بارلىعى دەرلىك، قازىرگى «وۆ، ەۆ، يچ»-تەردىڭ ورنىنا «ي،ي» دىبىستارىن قولدانعان.

«ي» تاڭباسىنىڭ دا سوڭىنا «ا (اتا)» جالعانىپ ءسوز جاسالمايدى. بۇل جەردە دە ۇرپاعى اتاسىنىڭ الدىنا شىعا المايدى.

لاتىن الىپبيىندە «ي مەن ي» دىبىس-تاڭبالارىنىڭ بولمايتىن سەبەبى، ولار ءوز تەكتەرىن اتادان (پاتريارحاتتان) ەمەس، ماتريارحاتتان تاراتادى. ال، ماتريارحات قوعامىندا اكەنىڭ كىم ەكەنى بەلگىسىز بولادى.

 

12. «ك» - نەگىزگى ماعىناسى «اكە». بۇل تاڭبانىڭ وسىعان سايكەس كەن، كەنشىن  (الشىننىڭ ءىنىسى), كەڭ

(كەڭ دالا), كۇن دەگەن دە ماعىنالارى بار. كۇن - قازاقتىڭ قۋ جانە ءۇن دەگەن ەكى بىرىككەن سوزىنەن تۇرادى.

مىنا دىبىستىڭ كەرەمەتى قازاق تا «ك»-دەن باستالىپ، وعان «ا (اتا)» جالعانىپ بىردە-ءبىر ءسوز جاسالمايدى. سەبەبى، اكەسى اتاسىنىڭ الدىنا شىعا المايدى.

1.كا (كارى), 2.كە (كەل، كەت، كەرى، كەرەك، اكە),  3.كي (كيىم، كيمەشەك), 4.كو (كوك، كوگەن، كوبە، كوبىك، كوز، كوپىر، كوش), 5. كۇ (كۇي، كۇيەۋ، كۇل، كۇن، كۇپ), 6. كۋ (كۋا), 7.كى (كىدىرۋ، كىسى، كىشى، كىندىك). جەتى اتالىق جۇيەگە ساي وسى جەتەۋىنەن باسقا ءتۇبىر ءسوز جاسالمايدى.

ەجەلگى الەمدىك ەڭ ۇلى دەرجاۆا قازاق قاعاناتىنىڭ وزەگىن ون ەكى اتا بايۇلدارى قۇراعان. ولاردىڭ قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىنىڭ ەڭ سوڭىندا تۇرىپ، قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى اتانىپ جۇرگەندەرى وسىدان. «ك» تاڭباسىنىڭ ون ەكىنشى ورىندى يەمدەنەتىنى دە وسىدان. وسىعان سايكەس قازاقتىڭ ءىرى رۋلىق بىرلەستىكتەرىنىڭ ءبارى 12 اتادان قۇرالعان.

سوندىقتان، وتەمىز دەپ وتىرعان دىبىستىق تاڭبامىز اتام قازاقتىڭ شەجىرە-تاريحىنا ساي جاسالۋى كەرەك.

ۇسىنىلىپ جۇرگەن نۇسقالارداعى «ك» مەن «ق»-نى ءبىر تاڭبا رەتىندە بەلگىلەۋ دۇرىس بولمايدى.

 

13. «ق» - ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعى قازاق جانە قارا (اق (قار) پەن قارا، قارقارا) دەگەن ءسوز.

1.قا (قاب، قابىرعا، قاعبا، قاد، قادۋ ء(ۇندىس تايپاسى)), 2.قي (قيا، قيان (قيات), قيماق), 3.قو (قوباڭ جۇرت، قوبىز، قوجا، قوساي), 4.قۇ (قۇدا، قۇداي، قۇداعاي), 5.قۋ (قۋ اداي اكە (قۇدايكە), قۋات، قۋمان،  قۋان), 6.قى (قىز، قىزۋ). وسى التاۋىنان باسقا ءتۇبىر ءسوز جاسالمايدى. بۇل قازاق قاعاناتىنىڭ اد قاۋىمىنىڭ جالعاسى  جانە التى الاشتىڭ اعاسى ەكەندىگىن كورسەتەدى.

1.قاز (قازار، قازان، قازاق), 2.قاي (قايساق، قايى تايتپاسى), 3.قاق (ورتاسى), 4.قال (ىڭ), 5.قام (بار), 6.قان (قاعان), 7.قاڭ (قاڭلى، قاڭعا بابا), 8.قاپ (قاپقاز), 9.قار (اقشا قار، قارا، قارقارا), 10.قاس (ساق), 11.قات (قاتىن،  قات-قابات), 12.قاۋ (لاۋ), 13.قاش (قار). 13/13 اينالاسى جۇپ-جۇمىر بولىپ تۇر. بۇلاردىڭ ءبارى وسى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ بالاما اتاۋلارى.

«ق» تاڭباسىنان ادام اتانىڭ بەلىنەن شىققان قوشقاردىڭ ءمۇيىزى مەن اتتىڭ تۇياعىن ايقىن كورە الامىز.

 

14. «ل" – لالا (ادام اتانىڭ بالاسىنىڭ بالاسى مەن قىزى) دەگەن ءسوز. بۇل ارى قاراي لالا

(گۇل), لاقاي (ەتنوس), لاتىن بولىپ جالعاسىپ كەتەدى. قازاقتىڭ  «لاقتى ەشكىسى» اتاۋىندا دا وسى لاقايلاردىڭ «اپتىرلىق قۇقىعى» جاتىر.

لاقايلار مەن تەكەلەر زامانىن دا كوپتەگەن ەلدەر، ەلدى مەكەندەر تەكە دەپ اتالعان. تەكە مەن لاقي - رۋ اتتارى. ەجەلدە قازىرگى باتىس قازاقستانداعى ورال قالاسى تەكە، البانيا استاناسى دا ەجەلدە تەكەران، ال يران استاناسى كۇنى بۇگىندە دە تەگەران (تەكەران) دەپ اتالادى.

تراگەديا ءسوزى گرەك تىلىندە «تەكەلەر ءانى» دەپ اۋدارىلادى. دەمەك، ءبارىنىڭ شىعۋ تەگى ءبىر قايناردان. ءبارى-ءبارى باستاۋىن قازاق دالاسى مەن ونىڭ شەجىرەسىنەن الادى. قازاقتا تەكە دەەگن رۋ بار. كورشى تۇرىكپەننىڭ دە ءبىر رۋى تەكە دەپ اتالادى. قازىرگى يران مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن كەزىندە دايلاردىڭ ارشاق دەگەن ءبىر اتاسىنىڭ قالاعانى بارلىق جازبا دەرەكتەر دە ايتىلعان.  دەمەك، ارشاكتىڭ رۋىن تەكە دەپ باتىل ايتۋىمىزعا تولىق نەگىز بار. سەبەبى، مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاعان ەجەلگى رۋلار، استاناسىنا ءوز اتالارىنىڭ ەسىمدەرىن قويىپ وتىرعان.

لاقايلار وزدەرىن «ءبىز وزبەك تە، تاجىك تە ەمەسپىز، بىزدەردى جەكە، دەربەس تۇركى حالىقتارىنىڭ ءبىرى دەپ تانۋ كەرەك» دەگەن ماسەلەنى ءار كەزدەردە كوتەرىپ كەلەدى. مەنىڭشە ولاردىڭ كەزىندە سولاي بولعانىنا داۋ بولماسا كەرەك. ايتپەسە، كوپتەگەن الەم ەلدەرىنىڭ قۇرامىندا لاق، لاقاي اتتى رۋ، تايپا مەن ەلدەر بولماعان بولار ەدى. مىسالى، سولاردىڭ ءبىرى لاكي دەگەن اتپەن قازاقتىڭ قاپ تاۋىنداعى داعىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالقى سانالادى. لاكيا دەپ تە اتالادى. وعان لاق جانە قۇلىن اۋداندارى كىرەدى. كەزىندە ولار يمام ءشاميلدىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىكتەرى بولعان. لاقتاردا قازاقتار سياقتى ءبىرىن-ءبىرى ادام دەپ اتايدى. يسلامنىڭ سۋننيت تارماعىنا جاتادى.

لاقاي (لاق، لاقي، لاقيا، لاكوە، لاقاۋ)  اتتى رۋ مەن تايپا وزبەكتەر دە، قاراقالپاقتىڭ قىپشاق ارىسى ءىشىن دە، قىرعىزدار دا، قازاقتىڭ قوڭىراتىندا جانە ت.ب. بار. قاراقالپاق لاقايلارى وزدەرىن قارا بابادان تاراتادى. لاقايلار داعىستان دا (رەسەي), تاجىكستاندا جانە يراندا جەكە ەتنوس سانالادى.

لاقايلار قازاقتىڭ ءتول ۇرپاعى. «الپامىس باتىر» جىرىندا الپامىستىڭ تەگى قازاق ەكەنى جانە ونىڭ رۋى قوڭىراتتىڭ لاقايى ەكەندىگى ايتىلادى.

قازاقتىڭ قىسقى باس كيىمى مالاقايدىڭ دا، الاقاي مەن سولاقاي دەگەن ۇعىمدارىنىڭ دا اۆتورلىق قۇقىقتارىن وسى لاقايلارعا (مان لاقايلارعا) بەرسەك ءتىپتى دە جاڭىلىسپايمىز.

لا – 1.لاب (لاباق), 2.لاع (لاعىل، لاعمان، لاعۋ، لاعىپ كەتۋ، لاعنەت ايتۋ), 3.لاج (لاجىن تابۋ، لاجسىز), 4.لاي (بالشىق), 5.لاق (لاقاپ، لاقتىرۋ،  لاق ەتكىزدى، ەشكىنىڭ لاعى، لاقايلار), 6.لال (لالا گۇل، قىز بالا), 7.لاڭ (لاڭ سالۋ), 8.لاپ (لاپىلداپ جانۋ، لاپ قويۋ), 9. لاس (لاس تىرلىك), 10. لات (لاتىن), لاتىش (لاتۆيا) حالىقتارى، لاتىن ءتىلى، لاتىن الىپپەسى), 11.لاۋ (لاۋ تارتۋ), 12.لاش (لاشىن (قۇس), لاشىق (ۇيشىك)). قىسقاسى، «لا، لاق» دەگەن ءتۇبىرى بار بارلىق اتاۋلارى مەن ۇعىمدارىنىڭ اۆتورى وسى لاقايلار.

لا – ەكىنشى بۋىن دا الا، لال (ساقاۋ), دالا، جالا، زالا، زالال، قالا، لالا، نالا،  سالا، تالا، شالا ت.ت. بولىپ كەزدەسەدى. دەمەك، 14 ورىنداعى «لا» قازاقتىڭ العاشقى الا-قۇلا بولۋ كەزەڭى.

قازىرگى ءتىل عىلىمىندا «لاتىن ءتىلى بالتىق، گەرمان، سلاۆيان، گەرمان، رومان جəنە باسقا تىلدەر توبى ەنەتىن ۇندىەۋروپا تىلدەرى سەمياسىنا جاتادى» دەلىنىپ ءجۇر. اقيقاتىندا، «لا» دەگەن تۇبىردەن باستالاتىن لاتىن امەركاسىنىڭ بايىرعى تۇرعىندارىن، بالتىق تەڭىزى جاعالاۋىنداعى لاتىش جانە ت.ب. ەلدەردى وسى ءبىزدىڭ لاقيلەر مەن لاقايلاردىڭ تولىپ، تولىسقان ۇرپاقتارى دەپ، باتىل تۇجىرىم جاساي الامىز.  دەمەك، بۇگىنگى وتەمىز دەپ وتىرعان لاتىن الىپپەسى، ەجەلگى قازاق الىپپەسى بولىپ تابىلادى. دەمەك، لاتىن ءتىلى مەن الىپپەسى باستاۋىن ەجەلگى ريم يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان قازاقتىڭ جەتى رۋىنان (ەترۋري) الادى. قارا: («ريم يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان قازاقتىڭ جەتى رۋى» http://alashainasy.kz/kazak_tarihy/rim-imperiyasyinyin-negzn-kalagan-kazaktyin-jet-ruyi-82798/).

دەمەك، «لاتىن» الىپ ءبيى باستاۋىن ءبىرىنشى بۋىنداعى اتادان دا، ەكىنشى بۋىنداعى اكەدەن دە، ءۇشىنشى بۋىنداعى بالادان دا ەمەس، ون ءتورتىنشى بۋىنداعى بالانىڭ ەكىنشى بۋىنى ايەل مەن بالادان الىپ تۇر. لاتىن ءتىلى مەن تاڭباسىنىڭ الەم تاريحىنداعى يەمدەنگەن ورنى وسى (14-ءشى ورىن). ولاردىڭ تاريح ساحناسىنان كەتۋ سەبەبى دە وسى بولاتىن. ماتريارحات - قازاق بالاسىنا قول ەمەس. «قاتىن باستاعان كوش وڭبايدى» دەگەن ماقالدى ۇلى اتالارىمىز بەكەر ايتپاعان. قازىرگى ەلىمىزدە ءجۇرىپ جاتىرعان «گەندەرلىك» ساياساتتىڭ جان-شوشىرلىق قورىتىندىسى وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق. قازاقتىڭ ايگىلى كورىپكەلى موڭكە بي بابامىز بەن كەنجە اقتان جىراۋدىڭ بولجامدارىن ەسكە الىڭىز.

قابىلدايىن دەپ وتىرعان لاتىن الىپپەسى اتا تاريحىمىزدى وسىلاي سويلەتە الا ما؟ قابىلدايتىن بولساق، ءدال وسىلاي سويلەتۋىمىز كەرەك.

 

15. م – ادام (اتا-م) دەگەن ماعىنا بەرەدى. م – تاۋەلدىلىك جالعاۋ. بۇل دىبىستىڭ تۇپكى

ماعىناسى ءوز اتاڭنان باستاپ سوناۋ ەڭ تۇپكىردەگى ادام اتاعا دەيىنگى اتالاردىڭ (ادامداردىڭ) بارلىعى مەنىڭ اتام. اتا – بابالارىمىزدىڭ ءبىر-ءبىرىن قۇرمەتتەگەنى سونشالىق كەز-كەلگەن جاندى ادام، ياعني مەنىڭ اتام دەپ قۇرمەتتەۋدى مىندەتتەپ وتىر. قازاقتىڭ سان ميلليونداعان سوزىنە «م» دىبىسىن قوسساڭ ءبارى مەنىكى دەگەن ۇعىم بەرەدى. اتام، انام، اعام، ءىنىم، بالام، نەمەرەم، شوبەرەم، باسىم، اياعىم، كوزىم، قۇلاعىم، ەلىم، جەرىم، ايىم، كۇنىم، جارىعىم، بوتام، ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. قازاقتا "م" دىبىسى جالعانبايتىن بىردە-ءبىر اتاۋ ءسوز جوق.

«م» تاڭباسى، بۇل ادامنىڭ سوڭعى جانە ماننىڭ ءبىرىنشى دىبىسى. بۇكىل الەم ەلدەرى ۇلى جاراتۋشى - اللانىڭ العاشقى جاراتقان سانالى تىرشىلىك يەسىن ادام جانە مان دەپ اتايدى. وسى ەكى ۇعىمنىڭ ەكەۋى دە قازاق دالاسىنىڭ ءبىر پۇشپاعى ماقىستاۋدا دۇنيەگە كەلگەن. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي ادام اتانىڭ اتىن اداي، مان اتانىڭ اتىن مانقىستاۋ (مانداردىڭ قىستاۋى) ۇستاپ وتىر.

اڭگىمەنىڭ قىسقاسى، ادام توپان سۋعا دەيىنگىلەر، مان توپان سۋدان كەيىنگى نۇق پايعامباردىڭ قاۋىمى. ەجەلگى قازاقتار، ياعني الاش ۇرپاقتارى كۇنى كەشەگە دەيىن، شەجىرە بىلەتىندەر كۇنى بۇگىندە دە وزدەرىن نۇق پايعامبار قاۋىمىنانبىز دەيدى.

1.ما، 2.ءما، 3.مە، 4.مي، 5.مو، 6.ءمو، 7.ءمۇ، 8.مۇ، 9.مى، 10.ءمى. «م»-نەن باستالاتىن ءبىرىنشى دىبىستا ون ءتۇبىر، ياعني ون بۋىن ۇرپاق.

1.ماع، 2.ماد، 3.ماج، 4.ماز، 5.ماي، 6.ماق، 7.مال، 8.مام، 9.مان، 10.ماڭ، 11.ماپ، 12.مار، 13.ماس، 14.مات، 15.ماۋ (ماۋباس، ماۋ (جامان) قالا), 16.ماش (ماشايىق). بارلىق تاڭبالاردىڭ ىشىندە 16-مەن اياقتالاتىن جالعىز بۋىن.

«م» تاڭباسى ادام مەن ماندى جالعاپ، قول ۇستاسىپ تۇرعان ەر مەن ايەلدىڭ بەينەسىن بەرىپ تۇر. اتىنا زاتى ساي دەپ وسىندايدى ايتار بولار. لاتىنعا وتەر بولساق، وسى «م» ءارىبى 15-ءشى بولىپ تۇرۋى ءتيىس.

ادام دەگەن ءسوزىمىزدىڭ رەت سانى 1-6-1-15 بولىپ، 30 تاڭبانىڭ تەڭ جارتىسىن قۇراپ تۇر. بۇل نۇق پايعامبار اتامىزعا دەيىنگى قاۋىم. كەلەسى نۇق (مان) قاۋىمى 16-دان باستالادى.

 

 

16. ن – دەگەن دىبىس قازاقتا ارقاشاندا نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ ەسىمىن، سونىمەن قاتار

ادام اتانىڭ بالاسى (ۇلى، قىزى), ۇرپاعى، ياعني مان دەگەن ماعىنا بەرەدى.  مىسالى، نۇرالين، نۇرتازين، سارين، ءتاجين، مامين، كارين ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. ءۇندى حالقىنىڭ (ينديا) اتا سالتتارىن كۇنى بۇگىندە دە «ناتا»، ياعني نۇق اتا سالتى دەپ اتايتىندارى وسىدان. قاسيەتتى «نەكە» دەگەن سوزىمىزدە  نۇق اكەمىزدىڭ «اپتىرلىق قۇقى» ساقتالاتىنى دا وسىدان.

1.نا (ناز، ناي، 2. ءنا ء(ناز، نازىك), 3.نە (نەمەرە، نەمەنە), 4.ني (نيەت), 5.نو (نوي، نوعاي), 6. ءنو ء(نوپىر), 7.نۇ (نۇق، نۇر), 8. ءنۇ (نۇكتە), 9.نى (نىق، نىسپى), 10.ءنى ء(نىل، نىلدەي بۇزىلدى).

1. ناع (ناعاشى), 2.ناد (نادان), 3.ناز (نازىم), 4.ناي (نايمان، نايزا), 5.ناق (ناق ءوزى), 6.نام (نامىس، ناماز), 7.نان (نانىم), 8.نار، 9.ناس (ناسىر (جەڭىس)), 10.ناۋ (ناۋا، ناۋرىز – اي اتى، مەرەكە (ناۋرىز - نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى قازىعۇرتقا ىلىڭگىر تاستاعان كۇننەن باستاپ تويلانىپ كەلەدى)), 11.ناش (ناشار).  الدىڭعىسىندا 10/10 بولىپ، ادام اتانىڭ ون بۋىن ۇرپاعى كۇندى (قۋ مەن ءۇندى) كورسەتسە، ەكىنشىسىندە 11/11 بولىپ ۇرپاعى دەگەندى ءبىلدىرىپ تۇر.

«ن» تاڭباسى دا شەجىرەگە ساي جاسالعان. ادام مەن مان اتالارىمىزدىڭ اراسىن نۇق پايعامبار اتامىز «كوپىر» بولىپ جالعاپ تۇر.

جاڭا الىپپە دە نۇق اتا قاۋىمىنىڭ «ن» تاڭباسىن تۋرا وسىلاي 16-شى ەتىپ سويلەتۋگە ءتيىسپىز.

 

17. ڭ – جوق. «ڭ» – بۇل دىبىستان جاس ءسابيدىڭ «ڭگا (ىڭگا)»-لاپ جىلاعانىنان باسقا ءسوز

جاسالمايدى. دەمەك، بۇل دىبىس، ءالى ءتىلى شىقپاعان ءسابي دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل دىبىس ءسوز اراسىندا: اڭ، اڭشى، اڭعال، ماڭعىستاۋ، ماڭعاز، ماڭدالا، ماڭداي، تاڭداي ت.ت. تۇرىندە كەزدەسەدى. بۇل ۇعىمداردا جوعارىدا ايتقانداي، ادامزات دامۋىنىڭ باستاپقى (سابيلىك) كەزەڭىن بىلدىرەدى.

ماننىڭ بالاسى ءبىر جاستا، ءالى ءتىلى شىققان جوق. «ڭ» دىبىسىنان «ڭگا» دەگەننەن باسقا ءسوز جاسالمايتىنىن وسىدان.

ءبىز بۇل قاعيدادان، ءبىزدىڭ قولدانىپ جۇرگەن دىبىستىق تاڭبالار مەن سان اتاۋلارىنان جەكە ادامنىڭ دۇنيەگە كەلۋى، ءتىلىنىڭ شىعۋى، ەسەيىپ، ەر جەتۋى، ءبىلىم الۋى ت.ت. بولىپ قاتار ورىلگەن،  الەمدىك قازاق قاعاناتتارىنىڭ تاريحى ەكەنىن كورەمىز. سەبەبى، حاندىقتار مەن قاعاناتتار، پاتشالىقتار مەن امىرلىكتەر، مەملەكەتتەر مەن يمپەريالار دا تۋرا  ادام سياقتى دۇنيەگە كەلەدى، ەسەيەدى، وركەندەۋىنىڭ شىرقاۋ شىڭىنا شىعىپ بارىپ ىدىراپ كەتەدى، كەيىن وزگە (اتالارىنىڭ) اتاۋىمەن  قايتا جاڭعىرادى.

ال، قازىرگى كەيبىر «بىلگىشتەر» ۇسىنىپ جۇرگەن نۇسقالار دا بۇل دىبىس-تاڭبا اتىمەن جوق. ءسوز بەن تاڭبا ءدال وسىلاي وتكەن شەجىرە-تاريحىمىزدان سىر شەرتپەسە، ونداي رەفورمانىڭ كىمگە، قانداي قاجەتى بار؟

 

18. «و» – كۇن تاڭباسى، شاڭىراق جانە «ءسابي (نارەستە)» دەگەن ماعىناسى بار. اقيقاتىندا

بۇل ەجەلگى كۇندەردىڭ، ياعني قۋ (قۋ اداي اكە) مەن ءۇن-دەردىڭ (مۇڭال) تاڭباسى.

1.وب (وبا، وبال), 2.وع (وعلان (ۇلان)), 3.ود (ودان), 4.وج (وجار), 5.وز (قاتارىنان وزۋ، بەس دەگەن باعا الۋ), 6.وي (وي-ارمان، وي جەر، ويىق), 7.وق (جەبە), 8.ول (سەگىزدە باسقا بولىپ، ءبولىنىپ تۇر), 9.وم (ومبى، ومارتا (ومار اتا، بال اراسىنىڭ يەسى)), 10. ون (ون وق), 11. وڭ (وڭ ءىس، وڭالۋ، ارتىندا بار وڭالار), 12. وپ (وپ-وڭاي، وپىر-توپىر), 13. ور (ورا، ورام، ورامال، وراق، ورىس), 14.وس (وسى), 15. وت ( وت جاعۋ، وتىن، وتپان، وتان، وتباسى، وتاۋ), وش (وشاق). بۇل جەردە دە 30-دىڭ تەڭ جارتىسىن، ياعني 15/15-ءتى قۇراپ تۇر.

«و»-دان كەيىن «ا (اتا)» تاڭباسى قويىلىپ قازاق تا بىردە-ءبىر ءسوز جاسالمايدى. سەبەبى، ءسابي ەشقاشان اتاسىنىڭ الدىنا شىعا المايدى.

جەتىنشى «وق»-تا (جەبە) قاراشاڭىراقتىڭ يەسى بولسا، سەگىز سەميتتە «ول» بولىپ ءبولىنۋ بار.

باس كيىممەن ويناۋعا بولمايتىنى سياقتى، «و» مەن دە، كۇن مەن سابيدەن جانە ولاردان دا باسقا و-دان باستالاتىن بارلىق ۇعىمداردىڭ بارلىعىمەن  دە ويناۋعا بولمايدى. و-دان باستالاتىن ۇعىمدار: وت، وق-ءدارى، وقتۇمسىق، وبا (اۋرۋ), وبا (مولا), ومارتا (بال اراسى), ومىراۋ (انامىزدىڭ ءتوسى), ور، ورامال، وتان، وتباسى، وداق پەن بودان، ياعني وتان جانە وداقپەن ويناساڭ بودان بولاسىڭ دەپ تۇر. شىنىندا دا، وداقپەن ويناۋعا بولمايدى. وداقتىڭ قانداي بولاتىنىن كەشەگى كەڭەستەر وداعى كەزىندە كورگەنبىز. قازىرگى كەدەندىك وداق، ەۋرو وداقتار ءتۇپتىڭ تۇبىندە سول بۇرىنعى «شىققان» جەرىمىزگە قايتا اپارۋى ابدەن مۇمكىن. بۇنداي جاعدايلار بۇرىندا دا سان رەت بولعان. ايتپەسە ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىزدا «بودان» دەگەن ءسوز بولماعان بولار ەدى. سەبەبى، ءالدى مەن ءالسىز، ياعني از حالىق پەن كوپ حالىق جانە مادەني دامۋ دەڭگەيلەرى ءار ءتۇرلى ەلدەر تەڭ دارەجەدە وداق بولا المايدى. بۇل قاراپايىم ادامنىڭ، ۇرىنشاق، زورلىقشىل ادامدارمەن جولداس (ساپارلاس) بولعانىمەن ءبىرداي دۇنيە. تەنتەكتىڭ الدىنان «كوپ اسقانعا، ءبىر توسقان شىققان» كەزدە قوساق اراسىندا بوسقا كەتەسىڭ. بۇگىنگى سانكتسياعا ءىلىنىپ، داعدارىسقا ۇشىراپ جاتقانىمىز وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق.

        تاريح تاعلىمى: سەگىز سانى اتاۋىن يەمدەنگەن سەميتتەر اتالى، اكەلى، بالالى بولىپ جالعاسۋدىڭ ورنىنا «و»-مەن ويناپ ءبولىنىپ كەتتى. اتاسىن – اتا دەپ تۋىسۋدىڭ ورنىنا وزدەرىن بودانبىز دەدى، سوعان وزدەرى وزدەرىن سەندىرىپ وزگەلەردى دە بودان ەتۋگە بارىن سالىپ جانتالاسىپ ءجۇر. كونبەگەندەرىن قانعا بوياۋدا.

اتام قازاقتىڭ سوزدىك قورىنداعى «تيمە وعان»، «نەڭ بار وندا»، «باسقاعا تيسەڭدە «و»-عان تيمە» دەيتىندەرىنىڭ سىرى وسى.

قورىتىندى: «و» تاڭباسى العاشقى «اد» قاۋىمى، كۇن (وت) جانە ءسابي (نارەستە، بالاپان) دەگەن ماعىنا بەرەدى.  مىنە وسى قاعيداعا سايكەس «و»-عان (وتقا) جولاما كۇيىپ قالاسىڭ،  «و»-عان (سابيگە، نارەستەگە جانە سونىمەن قاتار قاراشاڭىراققا) تيمە، «و»-دان اۋلاق ءجۇر، نە ايتساڭ دا «و»-دان باسقاسىن ايت، ياعني العاشقى اتالارعا ءتىل تيگىز بە  ت.ت. دەلىنەدى.

ءسابي ءبىر جاستان جاڭا اسىپ، ەكىگە شىقتى «و»-عان تيۋگە بولمايدى. ەكى قازاقتىڭ ساندىق اتاۋى، ولار ادامي قاسيەتتىڭ ەڭ بيىك شىڭىنا شىققاندار. ولارعا دا تيۋگە بولمايدى.

ون سەگىزدىڭ دىبىستىق تاڭباسى «و» مەن بەلگىلەنىپ، كۇن تاڭباسىن كورسەتىپ تۇر. قازاقتىڭ كوپتەگەن رۋلارى وسى «O» تاڭبانى يەمدەنەدى. ءتىپتى بىرەۋىن ەمەس، ەكەۋىن (وو) قاتار يەمدەنەتىندەرى دە بار. مىسالى، ارعىندار.

 

19. «ءو» – ءوسۋ مەن ءولۋ، ياعني ەسەيۋ، ەكىنشى كەزەڭگە ءوتۋ.ءوب، 2.وگ، 3.ءوز، 4.ءوي، 5.وك، 6.ءول، 7.ءوم،

8.ءون، 9.ءوڭ، 10.ءوپ، 11.ءور، 12.ءوس، 13.ءوت، 14.ءوۋ، 15.ءوش. بارلىعى 15 ءتۇبىر ءسوز. «و» مەن «ءو» ەگىز.  ايىرماسى «و»-نىڭ ورتاسى شابىلعان (كەسىلگەن، بولىنگەن), ياعني اراسىنا شەكارا قويىلعان. ەجەلدە ءبارى توعىز-توعىزدان ەسەپتەلگەن. «و» مەن «ءو» سياقتى توعىز-توعىز بەن كوبەيتۋ سانى دا ەگىز بولىپ تۇر. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، «و» مەن «ءو» دىبىستارىندا 15/15 بولىپ 30 تاڭبانىڭ تەپە-تەڭدىگى ساقتالعان، تۋرا قۇران كارىمنىڭ جازبالارى سياقتى. دەمەك، قازاقتىڭ الىپ ءبيىن دە (الىپپە), قۇراندى دا ۇلى جاراتۋشى-اللاتاعالا وسى جۇيەمەن جىبەرگەن. ماننىڭ بالاسى ءۇش جاستا.

«ءو» تاڭباسى اتىنا ساي جاسالعان. كۇننىڭ ورتاسىن ەكىگە ءبولىپ تۇر. ماعىناسى، ءبىرىنشى سەميتتەر جەمەنەيلەردەن ناعاشىلى، جيەندى ءبىر ەل بولىپ «و» كۇن تاڭبانى يەمدەندى. جيەندەر شەكتەن شىعىپ كەتكەندە توبىشتار تاڭبانىڭ ورتاسىن ءبولىپ تاستاپ، ادام اتادان جالعاسىپ كەلە جاتقان الەمدىك ءتارتىپتى قايتا ورناتتى.

بەينەلەپ ايتقاندا قوعام كۇن (ەر-ازامات) مەن اي (ايەل), ياعني اتالىق (بۇگىنگى عىلىمي تىلمەن ايتقاندا پاتريارحات) جانە انالىق (ماتريارحات)  بولىپ ءبولىندى.

 

20. «پ» – «ب» توبىنا جاتادى. اتا-بابا دەگەنىمىزدەگى بابانىڭ تولىسقان نۇسقاسى. قازاقتىڭ

پاي (ۇلەس), پانا، پاپا دەگەن ۇعىمدارىنىڭ باستاۋى وسى.

«تۇركىستاندا تۇمەن باپ،

سايرامدا بار سانسىز باپ،

وتىراردا وتىز باپ،

باپتاردىڭ بابىن سۇراساڭ،

ەڭ ۇلكەنى ارىستان باپ»، دەيتىندەرىمىزدىڭ سىرى وسى. مامامىز ماننان باستالسا، پاپامىز وسى «پ»-دان باستالادى. دەمەك، ەجەلگى ريمنەن باستاۋ الاتىن باتىس ەلدەرى مادەنيەتىنىڭ شىعۋ تەگى ءتىپتى بەرى دە بولىپ تۇر.

1.پا (پاي (ۇلەس), پاڭ، پارا الۋ،  پارىز), 2.ءپا (پاك، ءپان، ءپاس، پاتەر), 3.پە (پەندە، پەش), 4.پي (پيدا، جان پيدا), 5.پو (پورا-پوراسى شىعۋ), 6.پۇ (پۇت، پۇل (اقشا), 7.ءپۇ ء(پۇلىش), 8.پى (پىسىق، پىراق، پىشاق), 9.ءپى (پىكىر، ءپىل، ءپىر، ءپىسۋ).  بارلىعى 9  ءتۇبىر (بۋىن) ءسوز. توپان سۋدان كەيىنگى ماننىڭ بالاسى بەس، ياعني پەرىشتە  جاستا. ناعىز پىشپە جاسايتىن جاس. ادام اتادان باستاعان دا جيىرما جاستا. بوزبالا مەن قىز بالا جيىرماعا شىعىپ، ءپىسىپ، جەتىلىپ تۇر. شەجىرە «پ» -نى قوسايلاردىڭ بوساعا تاڭباسى دەپ تە اتايدى. سەبەبى، توپان سۋدا امان قالعان از ەلگە «بوساعا» بولعان سولار بولاتىن. قوڭىراتتاردىڭ دا تاڭباسى وسى. قوساي مەن قوڭىراتتىڭ «قو» دەگەن ءبىر تۇبىردەن بولاتىنى دا وسىدان. كيىز ءۇيدىڭ ىشكە كىرەر ەسىگى تۇرعان جەردى بوساعا دەپ اتايتىندارى دا وسىدان.

بۇل تاڭبانىڭ جيىرما سانى اتاۋىمەن سايكەس بولاتىن سەبەبى، جيىرما – جي (جينا، جيناما), ىر ء(ىر، ءىرى، ءبىر ء(بىرىنشى), ءپىر (ۇستاز), قىر، جىر، سىر),  جيىر (بۇكتە) جانە «ما (مان)» دەگەن بىرىككەن سوزدەردەن تۇرادى.  بۇگىنگى ماعىناسى ەكى ون مەترلىك ۇزىن زاتتى جيىرىپ، ەكى بۇكتەپ جيناۋ، وسىنىڭ بالاما ماعىناسى  ەكى وندىقتى قوسىپ جيناۋ دەگەن ۇعىم بەرەدى.

جيىرمانىڭ نەگىزگى ماعىناسى ۇل مەن قىزدان تاراعان، ياعني ناعاشى مەن جيەننىڭ ەلى دەگەن ءسوز. جيىرما مەن جيەننىڭ «جي» دەگەن ءبىر تۇبىردەن بولاتىنى وسىدان.

«پ» تاڭباسى اتىنا ساي جاسالعان. ءۇش سىزىق - ءۇش سانى  قوسايلاردىڭ ساندىق اتاۋى. الدىڭعى قاۋىم توپان سۋدا اپات بولعاندا، سول قاۋىمنىڭ مۇسىلماندارىن بەرگى بەتكە الىپ ءوتىپ سولارعا بوساعا بولعان نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ اقىلى مەن كەمەسى بولاتىن.

لاتىندا بۇل دىبىس، «ر» جالاۋ (تۋ) بەينەسىندە بەرىلەدى. قازاقتىڭ جيەنى ولار ءۇشىن تۋ (جالاۋ) بولىپ تۇر. ءبىزدىڭ مۇسىلمان ەلى بولۋىمىزعا بايلانىستى بۇل تاڭبانىڭ كەلەسى 21-دەگى «ر»-دا قالعانى دۇرىس بولادى.

 

21. ر – را (كۇن قۇدايى).

1.را (راز، رازى، راس), 2.ءرا ء(راسىم), 3.رە (رەڭ ء(تۇر)), 4.ري (ريزا), 5.رۋ-اتا. بەس دەگەن باعا رۋعا بەرىلىپ تۇر. «ر» دىبىسىنان وسى بەسەۋىنەن باسقا بۋىن ءسوز باستالمايدى.

1.      راز (رازى بولۋ), 2.راق (راقىم ەتۋ). 3.راس (اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس). «را» بۋىنىنان دا وسى ۇشەۋىنەن باسقا ءسوز تۇزىلمەيدى.

«ر» ماننان باستالعانداعى بەسىنشى تاڭباسى، ياعني ماننىڭ ۇرپاعى بەس جاستا. وسى جاستا ءسابيدىڭ ءتىلى «ر» كەلۋگە ءتيىس.

تاڭبا اتىنا ساي تۋدىڭ (جالاۋدىڭ) بەينەسىندە جاسالعان. ەجەلگى اتالارىمىز «كۇن قۇدايىن» تۋ ەتىپ كوتەرگەن بولىپ تۇر.

كىم – كىمگە رازى؟ نە ءۇشىن رازى؟ ءسوز رەتى كەلگەسىن وسى سۇراقتاردىڭ دا جاۋابىن بەرە كەتەيىن.  رازىنىڭ ءبىرىنشى بۋىنىنداعى «را»-نىڭ كۇن قۇدايى ەكەنىن ايتتىق. ەندى ەكىنشى بۋىنداعى «از»-عا نازار اۋدارساڭىز، «از»-دىڭ قازاقتىڭ ءسوز ءتۇبىرى ەكەنىن كورەسىز.  جانە سونىمەن قاتار قازاقيا دەگەن ەل ەسىمىمىزدىڭ ءتۇبىرى ازيا ەكەنىندە كورەسىز.

ال، كۇنگە كەلسەك، كۇننىڭ - قۋ جانە ءۇن دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. قۋ مەن ءۇننىڭ تەگىن تاراتۋ ۇزاق اڭگىمە. سوندىقتان، ونىڭ سىرىن بىلگىلەرى كەلەتىندەرگە مەنىڭ مىنا زەرتتەۋلەرىمنىڭ قورىتىندىسىمەن تانىسۋعا كەڭەس بەرەمىن. (سانداردىڭ اتاۋى جانە لاتىن الىپپەسى قايدان شىقتى؟» http://abai.kz/post/51832).

 

22. «س» - ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا «ساق، ساقتار» دەگەن ماعىنا بەرەدى. مىسالعا، ءبارىمىز بىلەتىن «ساعا» دەگەن ءسوزدى الايىق. ساعا – اعىن سۋدىڭ باستاۋ الاتىن ساعاسى. وسىعان سايكەس قازاقتا «سۋ اقپايتىن با ساعادان، ءسوز باستالمايتىن با ەدى اعادان» دەگەن ماقال بار. ساعانىڭ تولىق ماعىناسى ساق اعا.

سالت – اتا سالتى. باسى اتانى سىيلاۋدان باستالىپ، ارتى اكەنى، اعانى جانە ءاربىر قازاق بالاسى وزىنەن ۇلكەندەردىڭ ءبارىن سىيلاۋمەن جالعاسادى. قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسىنىڭ نەگىزى وسى. مەن قازاقپىن دەگەن جانعا بۇل قاعيدا وزگەرمەۋگە ءتيىس.

1.سا (ساق، ساقي), 2.ءسا ء(سات، ءسات ساپار، 3.سە (سەرى), 4.سي (سيرەك), 5.سو (سورا), 6.ءسو ء(سول), 7.ءسۇ (سۇزگى، سۇلدە، ءسۇر، ءسۇت), 8.سۇ (سۇعىنۋ، سۇق، سۇلبا، سۇم، سۇلى، سۇر، سۇپ سۇر), 9.سۋ، 10. سى (سىرىق، باقان), 11. ءسى ء(سىرى، جانى ءسىرى). العاشقى ەشقاشان ولمەيتىن جانى ءسىرى ون بۋىن ۇرپاق.

1. ساب (سابا، ساباق), 2.ساع (ساعا), 3. ساد (ساداعا), 4.ساز (مۋزىكا), 5.ساي (وي جەر), 6.ساق (ساقتار، ساقينا), 7.سال (سالۋ), 8.سام (سامۇرىق), 9.سان (سانا، ساناۋ), 10.ساڭ (ساڭىراۋ), 11.ساپ (ساپا), 12.سار (سارى), 13.ساس (ساسۋ), 14 (سات), 15.ساۋ (ساۋرا، ساۋىر، ساۋران اينالۋ). 30 تاڭبانىڭ 15/15-ءىن قۇرايدى. ەجەلگى ماڭعىستاۋلىق قازاقتار ءارتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى اتامەكەننەن كەتىپ كەيىن ورالاردا مىندەتتى تۇردە ساۋران اينالاتىن ءداستۇر بولعان.

بۇل تاڭبا دا، اتىنا زاتى ساي «ايدىڭ» بەينەسىندە جاسالعان. ءبىرىنشى وندىق تا (ون ءبىردى قاراڭىز) اتا تۇرسا، ەكىنشى وندىق تا انا (اي) تۇر.

ءبىرىنشى بۋىنداعى ادتىڭ تاڭباسى ءتىل مەن جەبە. ماڭعىستاۋ زيراتتارىندا باقيلىق بولعان ەرى مەن ايەلىنە ءبىر كەسەنە سالىنسا، جەبە مەن اي تاڭباسىن قاتار سالادى. بۇل وسى زيراتتا ەرى مەن ايەلى جەرلەنگەن دەگەندى بىلدىرەدى.

جيىرما دا، ەكى دە قازاقتىڭ ساندىق اتاۋى. ساق تا قازاقتىڭ قاس (ناعىز) ساق دەگەن لاقاپ اتى.

لاتىن الىپپەسىندە «قاس ساق» پەن «اي تاڭبا» ءدال وسىلاي سويلەي الا ما؟ سويلەتە الماساق، وندا نەسىنە لاتىنعا وتەمىز. اتا تاريحتان بەزىپ، جات تىلگە ءوتۋ وسى دا ادام اتا مەن اۋا انانىڭ قارا شاڭىراعىندا وتىرعان قازاق بالاسىنا ىلايىق ءىس پە؟ سىرتقا كەتكەن بالالار اتالارىنىڭ ۇيلەرىنە سالەم بەرىپ، باس ءيىپ كەلمەۋشى مە ەدى؟ اعىلشىن سويلەدى، ورىس سويلەدى دەپ، ءبىز نەگە تۇگەلدەي سولاردىڭ تىلىنە وتۋگە ءتيىسپىز؟

 

23. «ت» - دىبىسى ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا تولىپ، تولىستى، ەندى وزگەرمەيدى دەگەن

ماعىنا بەرەدى.

«ت» - 1.تا (تار، تارقا، تاريح) 2.ءتا ء(تالىم، تاربيە) 3,تە (تەز، تەرەك), 4.تي (تيمە), 5.تو (توپ، توپىراق، توبىش (رۋ), تور), 6.ءتو ء(تور، تورە ء(تور يەسى)), 7.ءتۇ ء(تۇر، تۇرىك), 8.تۋ (تۋ بايلار), 9.تۇ (تۇز، تۇر، تۇران، تۇس، تۇت اعاشى). اتىنا ساي ءبىرىنشى بۋىندا تەك قانا توعىز ءسوز جاسالىپ تۇر.

«ت» - 1.تاب، 2. تاع، 3.تاج، 4.تاز، 5.تاي، 6.تاق، 7.تال، 8.تام، 9.تان، 10.تاڭ، 11.تاپ، 12.تار، 13.تاس، 14.تات، 15.تاۋ بولىپ مۇندا دا 15/15-ءتى قۇرايدى. ءبارىن تۇگەل تالداپ جاتپاي-اق، تەك قانا ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىن: ءۇشىنشى بولىپ تۇرعان «تاج» دەگەن تۇبىردەن تاجالدان باسقا ءسوز جاسالمايدى. نەگە؟ سەبەبى، ءۇشىنشى بۋىن ۇرپاق نۇق پايعامبار زامانىندا توپان سۋعا قارىق بولعان.

تاعى ءبىر مىسال:  بۇكىل الەم ەلدەرىندە كارتا ويىنى دەگەن ويىن بار. وسى ويىندا «تۇز»-دىڭ بارلىق كارتاعا باس بولىپ، ءبارىن باساتىنى وسىدان.

ەجەلدە بارلىق دۇنيە توعىز سانىمەن ەسەپتەلگەن. مىسالى، بۇگىنگى قازاقتا توعىز قۇمالاق (ويىن), توعىز-توعىزدى قالىڭمال (ۇزاتىلعان قىزعا بەرىلەتىن دۇنيە-مۇلىكتىڭ ءار ءبىرىن توعىز-توعىزدان جاساپ بەرۋ، ءتىپتى مىنەتىن اتى توعىز، ارتاتىن تۇيەسى توعىز بولادى).

توعىز ايىپ (بەرىلەتىن جازانىڭ سالماعىنا وراي – ءبىر توعىز، ەكى توعىز، ءۇش توعىز دەپ، ونى توعىز-توعىزعا كوتەرەدى). ءبىر توعىز-توعىز بەستى-بەس جاسار ات. ال وسى ايىپ توعىز-توعىزعا بارعاندا «توقال توعىز» دەپ اتالعان. بۇل توقسان ات.

«توعىز قابات تورقاڭنان – توقتاشىقتىڭ تەرىسى ارتىق» دەگەن ماتەل دە ەرتەدەن بەرى ايتىلىپ كەلەدى.

ۇلى جاراتۋشى – اللانىڭ توقسان توعىز ەسىمى بار دەلىنەتىنىنىڭ دە سىرى وسى.

«ت» تاڭباسى ۇلدىڭ (بالا) تولىسقانىن ءبىلدىرىپ، ۇلتقا اينالدىرىپ تۇر; ءسۇت – سۋ اعارىپ، سۇتكە اينالعان; ءورت – جانىپ كەتكەن، ەشتەڭە قالماعان; جىلت – كورىندى دە جوق بولدى; قالت – قيمىلسىز تۇرىپ قالدى، بۇلت – بۋ جينالىپ بۇلتقا اينالعان ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى. مىنە «ت» دىبىسى وسىلاي سويلەيدى.

«ت» تاڭباسى مان اتادان ساناعاندا جەتىنشى بۋىن. بۇل الدىڭعى جەتىنشى بۋىن بۇزاۋ-جەمەنەيدىڭ تولىپ، تولىسۋى. استىڭ اتاسىن «تۇز» دەپ اتايتىنىمىز وسىدان. بۇز بەن تۇزدىڭ تۇبىرلەس بولاتىنى دا وسىدان.

الىپ ءبيدىڭ ەڭ باسىندا تۇرعان ا، اد، ادا، اداي، ادام وسى «ت» دىبىس-تاڭباسىنا جەتكەندە ا، ات، اتا، اتاي، اتام بولىپ شىعادى.

«ت» تاڭباسى اتىنا ساي «اسا تاياق» بەينەسىندە جاسالعان. تاياقتىڭ ءۇستى بەينەلەپ ايتقاندا جابىلعان. بۇل «ت»-عا جەتۋ دۇنيەنىڭ شەگى، ارى قاراي اسا المايسىڭ دەگەن ءسوز.

 

24. «ءۇ» – ۇكاشا اتا (نۇق پايعامبار قاۋىمى) - ۇلپىلدەپ تۇرعان ۇكى (دومبىراعا، ساۋكەلەگە

تاعىلادى), ۇكىمەت، ۇكىم ەتۋ  جانە شاڭىراقتى كوتەرەتىن باقان. ۇك (ۇق) – نۇك (نۇكتە), نۇق (نۇق پايعامبار). بۇل توپان سۋدان كەيىنگى نۇق اتا ۇرپاقتارىنىڭ قاۋىمى. ولار ەجەلدە ۇكاشا قاۋىمى دەپ اتالعان. كەيىننەن ۇرپاقتارى اتاسىنىڭ اتىن ۇكىگە بالادى. بىزدەن باسقا ەشبىر ەل ءوز بيلىكتەرىن ۇكىمەت دەپ اتامايدى.

«ءۇ»-دەن باستالاتىن ءتۇبىر سوزدەر: 1.ءۇب ء(ۇبى، ءتۇبى) 2.ۇگ، 3.ءۇد (ۇدەرە كوشۋ), 4.ءۇز (كۇز), 5.ءۇي ء(ۇيسىن), 6.ۇك (ۇكى، ۇكاشا اتا), 7.ءۇل (ۇلكەن), 8.ءۇم (ۇمبەت، كۇمبەز), 9.ءۇن (كۇن), 10.ءۇڭ، 11.ءۇپ، 12.ءۇر ء(تۇر، تۇرىك), 13.ءۇس ء(ۇستى، ءۇستىرت), 14.ءۇت ء(ۇتىر), 15.ءۇش (كۇش). بارلىعى 15 ءتۇبىر ءسوز. 30 تاڭبانىڭ تەڭ جارتىسى.

«ءۇ»-گە «ا» دىبىسى جالعانىپ بىردە-ءبىر ءسوز جاسالمايدى. سەبەبى، ۇكىش قاۋىمى نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ تىكەلەي ءوزىنىڭ ۇرپاقتارى بولىپ تۇر. ۇكىش قاۋىمى دا اتاسىنىڭ الدىنا شىقپاعان.

ارنايى كوڭىل اۋداراتىن جاعداي، بەسىنشى بۋىندا بۇگىنگى ۇلى ءجۇز ءۇيسىننىڭ، التىنشى بۋىندا نۇق پايعامبار قاۋىمىنىڭ، توعىزىنشى بۋىندا كۇن قاعاناتىنىڭ، ونىنشى بۋىندا مۇڭال-مونعولدىڭ، ون ەكىنشى بۋىندا تۇرىكتىڭ (تۇراننىڭ) نەگىزى قالانىپ تۇر.

تاڭبا اتىنا ساي جاسالعان. ءۇشىنشى بۋىن ء(ۇش سىزىق) ۇرپاعى قوساي اتامىزدىڭ جانە شاڭىراق كوتەرەتىن باقاننىڭ بەينەسىن بەرەدى.

 

25. «ۇ» – ۇل (بالا).  ۇب، 2.ۇع، 3.ۇد، 4.ۇج (ۇجىم), 5.ۇز (بۇز، بۇزاۋ، قۇز، مۇز، تۇز), 6.ۇق (ۇقساس،

نۇق، قۇقىق، مۇقيت), 7.ۇل (ۇلى), 8.ۇم (ۇماي انا), 9.ۇن (بيدايدىڭ ۇنى، قۇن), 10.ۇڭ (ۇڭعى، مۇڭال، (مونعول)), 11.ۇپ،  12.ۇر (ۇران، تۇران), 13.ۇس (ۇستا، قۇس، قۇسىم), 14.ۇت (ۇتىس، ۇتۋ، قۇت), 15.ۇش (اسپانعا ۇش، ۇشۋ، ۇشاق). بارلىعى 15 ءتۇبىر ءسوز. 30 تاڭبانىڭ تەڭ جارتىسى.

«ۇ»-نىڭ الدىنا «ا (اتا)» تاڭباسى سالىنىپ ءسوز جاسالمايدى. ۇل بالا اتاسىنىڭ الدىنا شىقپايدى.

بۇل جەردە اسا كوڭىل اۋداراتىن جاعداي، 7-ءشى بۋىندا ۇل بولسا، 8-ءشى بۋىندا ايەل (ۇماي انا) بولىپ تۇر.

ەندى وسى جەردە اسا كوڭىل اۋداراتىن جاعداي، 12-ءشى (قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى ون ەكى اتا بايۇلى) بولىپ تۇرعان «ۇر» دەگەن تۇبىردەن جاسالاتىن ۇرا مەن ۇراندى قوسىڭىز. سوندا، بىزدەردىڭ بۇگىنگى سوزدىك قورىمىزداعى ۇر، ۇرا، ۇران (كورشى ەلدىڭ «ۋرا، ۋرا» دەپ جۇرگەندەرى وسى ءسوز) دەگەنىمىز شۋمەرلەردىڭ (مايالاردىڭ) العاشقى پاتشالارىنىڭ ەسىمدەرى. قۇراننىڭ دا ءسوز ءتۇبىرىنىڭ «ۇران» بولاتىنى وسىدان. «ۇر»-دىڭ الدىنا «ت» تاڭباسى قويىلىپ، تۇر، تۇران اتانىپ جۇرگەندەرى دە وسىدان. قازاقتىڭ «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي» دەيتىندەرى دە وسىدان. ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى) جاڭىلىسپايدى.

«ۇ» دىبىسى (3.ۇد قاۋىمى، 5-تە 5 دەگەن باعانى جەتىنشى بۋىن بۇزاۋ الىپ، 7-دە ۇل بالا قاراشاڭىراقتى ۇستاپ تۇر، 10.ۇڭعى (وزەك), مۇڭال (موڭعول) - ماننان ساناعاندا ونىنشى بۋىن ۇرپاقتىڭ ساندىق اتاۋىن بەرەدى. دەمەك، مۇڭال تەك قانا ادام اتانىڭ ەمەس، مان اتانىڭ دا قاراشاڭىراق يەسى.

 

26. «ۋ» – ءبىزدىڭ بۇگىنگى سوزدىك قورىمىزدا اتاۋى ءبىر-اق دىبىستان تۇراتىن «ۋ» (سىرىن

بىلمەگەن ادامعا زياندى، بىلگەن جانعا ءدارى رەتىندە قولدانىلاتىن ۋلى زات);  ەكى دىبىستان تۇراتىن، بۇكىل عالامنىڭ (تابيعاتتىڭ) ەڭ كوپ مولشەرىن قۇرايتىن سۇيىقتىق اتاۋلارى سۋ، بۋ، شۋ، نەمەسە وسى سۋعا بايلانىستى  جۋ، جۋ; ەل مەن جەردى قورعاۋداعى، ار مەن نامىستىڭ ەڭ بيىك سيمۆولى تۋ مەن جالاۋ،  قالىڭ، وتە كوپ دەگەن ماعىنا بەرەتىن  نۋ (نۋ ورمان);  سۋداعى بالىقتى قارماق نەمەسە شانىشقىمەن ءبىر-بىرلەپ ۇستايتىنداي ەمەس، توننالاپ ۇستايتىن اۋ، قاراتپا سوزدەر ءاۋ، ەۋ، وۋ; وتە جوعارى جىلدامدىقتى بىلدىرەتىن زۋ; اتا-تەگىڭدى بىلدىرەتىن رۋ،  قازدىڭ بالاماسى قۋ (قۋماندار); ءۇش دىبىستان تۇراتىن تاۋ، ساۋ، باۋ (باۋ-باقشا، ءجىپ), قۋ، بۋ، جۋ، تۋ، ارۋ، ورۋ ت.ت; الاۋ، اتاۋ، سۇلۋ، تورۋ، جورۋ، قورۋ، قارۋ، سولۋ، ادگۋ، ادلۋ ت.ت;  جالاۋ، تاراۋ، قاراۋ، قۇراۋ ارۋ، ارۋانا، ارۋاق ت.ت. بولىپ تابىلادى. دەمەك، ەڭ العاش ۋدى ويلاپ تاۋىپ، ونىڭ ءدامىن تاتىپ، وعان «ۋ» دەپ ات قويعاندار، ادام اتا ۇرپاقتارىنىڭ ءوسىپ-ءونىپ، اتا ۇرپاقتارىنا، ياعني رۋعا ءبولىنۋى، العاشقى رۋلىق تاڭبانى ويلاپ تاۋىپ، ياعني رۋنا جازباسىن دۇنيەگە اكەلگەندەر، العاش تۋ كوتەرگەندەر، بۇتكىل جەر بەتىندەگى تىرشىلىكتىڭ نەگىزگى كوزى سۋ ەكەندىگىن تانىعاندار، ۋاقىت وتە كەلە ءبىر-بىرىنەن الىستاپ كەتكەن رۋلاردىڭ باستارىن بىرىكتىرىپ قۋ دەپ اتاپ، «اققۋ مەنەن قاز ەگىز، اداي مەنەن تاز ەگىز» دەگەن ماقالدى دۇنيەگە اكەلگەن وسىلار.

دەمەك، «ۋ» – كەز-كەلگەن قيمىل ارەكەتتىڭ سوڭى، ياعني شىرقاپ شىعار شىڭى. مىسالى، «ۋ» ىشسەڭ ولەسىڭ، بارۋ، كەلۋ، كەتۋ، شىعۋ، توسۋ، كەسۋ، جەتۋ، بولۋ، قوسۋ، الۋ، ءبولۋ، كوبەيتۋ، ءولۋ ت.ت.

جيىرما سانى قازاقتىڭ ساندىق اتاۋى ەكەندىگىن جوعارى دا ايتتىق، ال الاش، التى الاش سول قازاقتىڭ الەم مادەنيەتىندەگى ەڭ بيىك شىرقاۋ شىڭى. ادام بالاسى الاشتىڭ، التى الاشتىڭ زامانىندا بۇكىل الەم اتالىق جۇيەمەن ءبىر مەملەكەتكە بىرىگىپ، تاتۋ-ءتاتتى، سوعىسسىز عۇمىر كەشتى. ادام بالاسى ودان اسىپ ەشقايدا كەتە المايدى.

 

27. «ھ» – قاھارمان.  ھا، ھە، ءھا. بارلىعى ءۇش ءتۇبىر ءسوز. ءسوز اراسىندا قاھار، قاھارلى،

قاھارمان، اھا، ەھە، ءھام بولىپ كەزدەسەدى. ءۇش سانى نۇق پايعامباردىڭ تەگى قوساي رۋىنىڭ ساندىق اتاۋى. سونىمەن قاتار، بۇل دىبىس-تاڭبا قاراپايىم حالىق اراسىنان شىعىپ، وزدەرىنىڭ اسقان اقىلى، ءبىلىمى، دارىنى، ادامي قاسيەتى، جاۋجۇرەك باتىرلىعىمەن ەلدەن ەرەكشەلەنىپ ەل باستاعان حاندار مەن قاعانداردى ايشىقتايدى. سەبەبى، بۇتكىل جەر بەتىندە سان مىڭداعان جىلدار بويى بۇكىل الەمدى اسقان اقىلىمەن، دانالىعىمەن «اشسا الاقانىن دا، جۇمسا جۇدىرىعىندا» ۇستاعان قازاقتىڭ قاعانىنان قاھارلى تۇلعا بولدى ما؟ كىم سولاردان اسقان قاھارمان بار دەپ ايتا الادى؟ مىنە قازاقتىڭ ەشبىر ەلدە جوق، وسى ەرەكشە «ھ» دىبىسى نۇق پايعامبار قاۋىمىنىڭ قازاقتىڭ انا تىلىندە سويلەگەنىن ايشىقتاپ كورسەتەدى. وسى ءۇش سوزدە، قارت قازاقتى نۇق پايعامبارداي ۇلاعاتتى ۇلدى دۇنيەگە اكەلىپ، تاربيەلەگەنى ءۇشىن  «قاھارمان» دەپ ۇلاعاتتاۋ، «اھا، ەھە» دەپ ولاردىڭ ەرلىگىنە ءسۇيسىنۋ جانە ولاردىڭ ارتىنىڭ «ءھام» دەپ جالعاسىپ جاتقانىن كورسەتۋ بار. قايران اتالارىم! تاريح جازساڭ وسىلاي جاز. بۇدان اسقان دانالىق بولار ما؟ سول ءۇشىن دە عوي، سىزدەردىڭ قاس بي (كاسپي) اتانىپ جۇرگەندەرىڭىز.

قازىرگى لاتىن الىپپەسىنە وتۋگە بايلانىستى ۇسىنىلىپ جۇرگەن جوبالاردىڭ ەشقايسىسىن دا بۇل تاڭبا جوق. بۇل دۇرىس بولمايدى. بۇل تاڭبا قالۋعا ءتيىس. مۇنى قوسپاي الىپ تاستاۋ، بۇل ەجەلگى اتالارىمىزدىڭ التىن ارىپپەن جازىلعان ۇلى تاريحىنىڭ ءبىر پاراسىن جىرتىپ الىپ، وتقا لاقتىرعانمەن بىردەي دۇنيە.

ۇستىنە ەلىمىزدىڭ اسقان قاھارماندارى وتىراتىن «التىن تاقتىڭ» بەينەسىندەگى «ھ» تاڭباسى وتە ءساتتى جاسالعان. بۇدان اسقان دانالىق بولۋى مۇمكىن بە؟

دەمەك، «ھ» تاڭباسى قازاق الىپ ءبيىنىڭ 27-ءشى تاڭباسى بولىپ قالۋى ءتيىس. دەمەك، قازاقي دىبىس-تاڭبالاردىڭ ءبىرىن الىپ، ءبىرىن قوسىپ، تاڭبالاردى قالاي بولسا، سولاي سىزا سالۋعا بولمايدى. بۇلاي جاساۋ اتا تاريحتان بەزگەن ماڭگۇرتتەردىڭ ءىسى بولماق.

 

28. «ش»  – الاش، التى الاش دەگەن ماعىنا بەرەدى.

1.شا (شاق، شام، شار، شاش), 2.ءشا (شاك، شاكارىم), 3.شە (شەك، شەكارا), 4.شي (شي بورباي

(ارىق)), 5.شو (شورىم), 6.ءشو ء(شوپ), 7.شۋ (شۋ وزەنى), 8.شۇ (شۇبار (الا شۇبار)), 9.شۋ (شۇلەن), 10 شش (تىنىش), 11.شى (شىر ەتىپ جارىق دۇنيەگە كەلۋ، سىرتقى دۇنيەگە شىعۋ), 12.ءشى ء(ىشى، ىشكە قايتا كىرۋ).  12 ءتۇبىر (بۋىن) ءسوز. قازاقتىڭ (التى الاشتىڭ) قاراشاڭىراعىنىڭ يەلەرى 12 اتا بايۇلدارىنىڭ  ساندىق اتاۋىن بەرىپ تۇر.

باسى جوعارى قاراعان ءۇش تارماق «ش» تاڭباسى – ءبىر، ەكى، ءۇش; اتا، اكە، بالا; مەن، سەن جانە ول;  قازاق قولىنىڭ وڭ، ورتا، سول قاناتى; قازاقتىڭ ءۇش ارىسى ءۇش ءجۇزدىڭ; نۇق پايعامباردىڭ ءۇش جاققا كەتكەن ءۇش (قام، سام، جاپپاس) ۇلىنىڭ;  الشىننىڭ ءۇش بالاسىنىڭ ت.ب. ءۇش سانىنا قاتىستى بارلىق بالاما ۇعىمدارىن جانە سولاردىڭ ءبارىنىڭ ءتۇبى ءبىر ەكەندىگىن بىلدىرەدى. سونىمەن قاتار، بۇل تاڭبادا اتام قازاقتىڭ الەمگە ايگىلى «ءتىل تاڭباسىنىڭ دا» بەينەسى بار. ەجەلگى باتىستىقتاردىڭ ءبىزدىڭ اتالارىمىزدى «يازىچنيكي»، ياعني «ءتىل تاڭبالىلار» دەپ جازعاندارىنىڭ سىرى وسى.

«قازاقتان ونگەن حالىق ەدىم
التى ساننىڭ الاشى،
«الاشتاپ» ۇران شاقىرىپ
الاشۇبار تۋ ۇستاپ
اقساقالدار باتا ەتكەن» (تۇمەن بالتاباسۇلى).

سونىمەن ەجەلگى قازاق، سوڭىنان الاش ارىستارى جاساعان الىپ ءبيىمىز (الىپپەمىز) «ا»-مەن

باستالىپ، «ش» تاڭباسىمەن شىرقاۋ، شىڭىنا شىقتى. «مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلىپ» ءجۇرىپ 1458 جىلى شىڭعىس قاعان بابامىزدىڭ ۇلكەن ۇلى، ياعني تاق مۇراگەرى جوشىدان تاراعان كەرەي مەن جانىبەك اتالارىمىز وسى شۋ وزەنى القابىندا قازاق حاندىعىن قايتا قۇردى. ءتىلى مەن ءدىنى، اتا سالتى مەن ءداستۇرى، ادەتتەرى مەن عۇرىپتارى قايتا سالتانات قۇردى. قازاق بالاسى ەجەلگى اتا-بابالارىنىڭ «ۇلتىم قازاق، ۇرانىم الاش، كەرەگەم اعاش» دەگەن قاعيداسىن قايتادان تورگە شىعاردى. ەگەر دە ءبىز قولداناتىن لاتىن الىپپەسىندە «ش» تاڭباسى بولماسا، وندا ءبىز الاشتى تۋ ەتىپ كوتەرگەن قازاق دەگەن ۇلى ەلدىڭ قاراشاڭىراعىنان كەتكەنىمىز بولىپ شىعادى.

لاتىن ارىپتەرى اتا تاريحتى ءدال وسىلاي سويلەتە الا ما؟ سويلەتە الماسا وعان نە ءۇشىن وتەمىز؟ ماڭگۇرتكە اينالىپ ماتريارحاتقا ءوتۋ ءۇشىن بە؟

مۇنى ءبىز لاتىنداعى «ش» ءارىبىنىڭ «س» اي تاڭبا بولىپ بەلگىلەنەتىنەن ايقىن كورە الامىز. ءبىز ءۇشىن «ش»-نى، ياعني الاشتى، ايەل-اناعا قاتىستى  «اي» تاڭباسىمەن اۋىستىرۋ دۇرىس بولمايدى.

 

29. ى – بالاسى، ۇرپاعى، (ۇلى، قىزى), ءومىردىڭ جالعاسى.

 

30. ءى - بالاسى، ۇرپاعى، (ۇلى، قىزى), ءومىردىڭ جالعاسى.

قازاقتىڭ 30 دىبىستىق تاڭباسىنىڭ  بەس تاڭباسى: 10.ي، 11.ي، 16.ن، 29.ى، 30.ءى بالاسى (ۇلى، قىزى), ۇرپاعى دەگەن ماعىناسى بار. بۇل ادامزات عۇمىرىنىڭ ءۇش كەزەڭىندەگى ۇرپاقتارى دەگەندى بىلدىرەدى.

ءبىرىنشىسى، (10.ي، 11.ي) ەڭ العاشقى اد قاۋىمىنىڭ، ياعني اتانىڭ ۇرپاقتارى دەگەن ءسوز.

مىسالى: اداي - ادام اتانىڭ ۇرپاعى (ۇلى، بالاسى، قىزى), ياعني اتامىزدىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى دەگەن قاعيداعا سايكەس جارى اداي، جاجير اداي، احمەت جۋگىنەكي (ادەبيەت تاريحىندا «شىندىق سىيى» داستانىمەن ءمالىم), ءابۋ ءناسىر ءال فارابي، ماحمۋد قاشقاري، ءال بۋحاري، ءابۋ رايحان ءال بيرۋني، حاكىم اتا سۇلەيمەن باقىرعاني، الىشەر ناۋاي، پەرداۋسي (شاحناما), ءابدىراحمان ءجامي (پارسى-تاجىك ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى), مۇحاممەد شايباني (جوشى حاننىڭ ۇرپاعى), سايفي ساراي، حايدار رازي، قادىرعالي جالايري، فازلاللاح يبن رۋزبيحان يسفاحاني، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، قاشقار حانى ابۋباكىر دۋلاتي ت.ت. بولىپ ەسىم ءسوزدىڭ ءسوز سوڭى، «ي»، «ي» دىبىستارىمەن اياقتالسا، ۇلى، بالاسى، ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرىپ تۇر. وسى جەردە ءسال دە بولسا وتكەن تاريحتان حابارى بار ادامداردىڭ ەسىنە سالا كەتەيىن ەجەلگى، اسىرەسە بىزگە كوبىرەك بەلگىلىسى ورتا عاسىرلىق ۇلى عۇلامالاردىڭ بارلىعىنىڭ دەرلىك اتا تەگى وسىلاي جازىلعان. بۇل قاعيدا قازاقتا كۇنى بۇگىندە قولدانىستا بار. مىسالى، مۇستافا شوقاي، انەس ساراي، حاليپا التاي، يسلام جەمەنەي، سابىر اداي، وردالى قوساي، اقىلبەك جەمەنەي، تۇڭعىشباي ال تارازي، قايرات مامي... دەمەك ادام ەسىمدەرىنىڭ قاي-قايسىسىنا دا «ي، ي» ءارىبىن جالعاساق ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرىپ تۇر.

«فيزۋلي، ءشامسي، ءسايحالي

ناۋاي، ساعدي، فەرداۋسي،

قوجا حافيز – بۋ ءھامماسى

مەدەت بەر شاعيري فەردياد،» دەگەن اباي اتامىزدىڭ سوزىندە، وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي اتتارى اتالعان التى اقىننىڭ ەسىمدەرىنىڭ سوڭى «ي» دىبىسىمەن اياقتالادى دا، سوڭعى قوجا حافيزدە اتاسىنىڭ (رۋىنىڭ) ەسىمى ءبىرىنشى، ەكىنشى بولىپ ءوز اتى ايتىلادى، قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي، كەتە ءجۇسىپ، جانىس تولە بي ت.ت. دەگەن سياقتى.

ەكىنشىسى، (16.ن) توپان سۋعا دەيىنگى ادام اتا ۇرپاعى مان دەگەن ءسوز.

مىسالى، نۇق پايعامبار نەگىزىن قالاعان مان اتا قاۋىمى - ادام اتانىڭ ۇرپاعى دەگەن قاعيداعا سايكەس، ەجەلگى تۇران الەمىندەگى اتا-تەكتىڭ جازىلۋىنىڭ تاعى ءبىر نۇسقاسى راشيد-اد-دين (پارسى (يران) ەلىنىڭ بيلەۋشىسى قازان حاننىڭ باس ءۋازىرى، شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، ورتا عاسىرلىق تاريحشى), ورتاعاسىرلىق مۇسىلمان عۇلاماسى نۇر-اد-دين حورەزمي، سادىر-اد-دين (كەيبىر دەرەكتەردە بۇل اتامىزدى بابا تۇكتى شاشتى ءازىزدىڭ شىن اتى دەلىنەدى), يمانعا كەلىپ، شاريعاتتى مويىنداعان ۇلى مۇڭال بيلەۋشىسى وزبەك حاننىڭ رۋحاني تاربيەشىسى نۇعمان-اد-دين ال حورەزمي، ءوز زامانىنىڭ ۇلى تاقۋاسى اتالعان جالەل-اد-دين اس ساماركاندي،  اتاقتى ويشىل، اقىن، قولباسشى مۇحاممەد زاكير اد دين بابىر،  الەمگە ايگىلى «زافار نامەنىڭ» اۆتورى شاراف اد دين ءالي ءيازدي، بەكەت اتانىڭ ۇستازى باقىر اد دين مۇحاممەد ت. ت. بولىپ جالعاسىپ كەتە بەرەدى. وسى ەسىمدەردەگى اد (اد قاۋىمى، ياعني قازىرگىشە ايتقاندا وسى قاۋىمنىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى اداي، ال، (الاش، الشىن), اس (الاشتىڭ لاقاپ اتى) ال دينگە كەلسەك، بۇكىل قازاققا ءدىن دەگەن ۇعىمدى ەنگىزگەن وسى اتالارىمىز. بۇل جايلى قىتاي جىلناماسىندا ادامدارى اتتىڭ قۇلاعىندا وينايتىن دي تايپاسى، دينلين ەلى جايلى دەرەكتەر بار. پارسى (يران) تاريحى ولاردىڭ نەگىزىن قالاعانداردى ماد (مان اداي م.ق.) تايپالارىنىڭ ۇرپاعى دياكۋ دەپ حاتتاعان. ولاردىڭ ەسىمدەرىنىڭ سوڭىنا جالعانعان «ن» ءارىبى، باستاۋىن مان اتامىزدىڭ اتىنان الادى، سوعان سايكەس بالاسى، ۇلى، قىزى، ۇرپاعى دەگەندى بىلدىرەدى.

بۇل اتامىزدىڭ ەسىمى ماڭعىستاۋدا (بەينەۋ اۋدانى) ديار اتتى جەر جانە ەلدى مەكەن اتاۋىندا ساقتالعان. قازاقتىڭ ءدىن دەگەن ۇعىمىنىڭ «اپتىرلىق قۇقى» وسى دي تايپاسىندا. قازىر ولار ءۇش ۇرپاقتىڭ (تەگى، ءوز اتى جانە اكەسىنىڭ) اتتارى ءبىر ەسىم رەتىندە قولدانىلادى. مىسالى، ناسىراددين، اساماددين، الۋاددين، القاماددين، شايقىماددين، ناعىماددين، سالەحاددين، سىراجاددين...

ءۇشىنشىسى، (29.ى، 30.ءى) نۇق پايعامباردان كەيىنگى الاشتىڭ (التى الاشتىڭ) ۇرپاعى. بۇل بۇگىنگى ۇرپاق. ەجەلگى قازاقتاردىڭ الاش، الشىن، التى الاش، دەپ اۋىزدارىنان تاستامايتىندارىنىڭ سىرى وسى.

مىسالى، داۋلەتالى جارى، توقتامىس جارى، اكىم تارازى، قاجى قۇسايىن شەرازى (جاساۋي كەسەنەسىن سالۋشى شەبەر), بورتە ءبورى، ابۋباكىر كەردەرى، قادىر مىرزا ءالى ت.ت.

سوڭعى ەكى «ى» مەن «ءى» دىبىستارى  ولاردىڭ جالعاسى بار دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل ەكى تاڭبانىڭ بىزگە ايتىپ تۇرعانى «ءبىر رۋلى ەل» تولىپ، تولىسىپ ۇلتقا اينالىپ اتا جۇرتتان (قازاقتان) ەنشى الىپ «ى» مەن سىرتقا شىعا الادى، بىراق  اداسىپ، اداسىپ «ءى» مەن ىشكە قايتا كىرە الادى.

جارايسىڭدار! اتالارىم! ال، قازىرگى لاتىن الىپپە تاڭبالارىن ۇسىنىپ جۇرگەندەرگە بەرەر كەڭەسىم:  سىزدەردىڭ ۇسىنعان تاڭبالارىڭىزدا ەجەلگى اتالارىمىزدىڭ شىنايى تاريحىنا تولىقتاي ساي كەلەتىن ءدال وسىنداي كەز-كەلگەن ادام بالاسى تۇسىنەتىندەي ايقىن ماعىناسى بولىپ،  تاڭبالار مىنە وسىلاي سويلەۋگە ءتيىس.

تاريح تاعلىمى: ەجەلگى قازاق الىپ ءبيى (الىپپەسى) جات جۇرتتىڭ ىقپالىنا ساي قالاي بولسا سولاي كىرمە سوزدەردىڭ ىڭعايىنا قاراي جاسالا سالعان دۇنيە ەمەس. الىپپە مەن ساندار قاتار ورىلەدى جانە ادامزات تاريحىنىڭ دامۋ كەزەڭىن وتەدەن دە وتە دالدەپ تۇرىپ كورسەتەدى. بۇل قاعيدادان ەش ايرىلۋعا بولمايدى.

ەجەلگى باتىس الەمىنىڭ عالىمدارى وزدەرىن  كەرەمەت بىلگىرمىز دەپ، قارت قازاقتى وزدەرىنە قاراعاندا ءبىلىمسىز، كەم ساناپ، ساۋاتسىز جابايىلار (ۆارۆارلار) دەپ جازىپتى. ال، وزدەرى كۇنى كەشەگى قازاقتىڭ بەس جاسار بالاسى دا بىلەتىن دۇنيەلەرگە بىلىمدەرى جەتپەگەن. ولاردا، ولاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى دا مۇنداي دۇنيەنى جاساماق تۇگىلى، جاسالىپ تۇرعان دۇنيەنى تۇسىنۋگە دە سانالارى (اقىلدارى مەن بىلىمدەرى) جەتپەي كەلەدى. اڭگىمەنىڭ اشىعىن ايتقاندا، باتىس عالىمدارى ەندى مۇنىڭ سىرىن وزدىگىنەن ەشقاشان بىلە المايدى. سەبەبى، ولار الەمنىڭ سىر ساندىعىنىڭ قۇلپىن اشاتىن كىلتىن (كودىن) الدەقاشان  جوعالتىپ العان. ول قازاقتىڭ «انا ءتىلى». باسقا تىلمەن الەمنىڭ شەجىرە-تاريحى مەن  قۇپيالارى ەشقاشان اشىلمايدى.

دەمەك، كەزىندە (1940) قازاققا زورلىقپەن ەنگىزىلگەن 42 تاڭبالى كيريل الىپپەسىنە رەفورما اسا قاجەت. بۇل داۋعا جاتۋعا ءتيىس ەمەس. قازاقتىڭ ەجەلگى امبەباپ دىبىستىق 30 تاڭباسى ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە، بالاعا دا ۇيرەنۋگە وتە جەڭىل بولارى ءسوزسىز.

اقيقاتىندا، دىبىستىق تاڭبالاردى قالاي بولسا، سولاي، ماعىنالى  دا، ماعىناسىز دا بەلگىلەي بەرۋگە بولادى. وعان جازبامىزدىڭ سان رەت وزگەرگەن تاريحى كۋا. ول، كوبىنە سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالىمەن بولادى.  ال، الىپ ءبيدى - ادام اتا مەن اۋا ۇرپاقتارىنىڭ دۇنيەگە كەلۋ، كوبەيىپ رۋعا، تايپاعا، ەلگە، مەملەكەتتەرگە، قاعاناتتارعا (يمپەريالارعا) اينالىپ، الەمدىك دەڭگەيدەگى ءوسىپ-وركەندەۋىنە ساي جاساۋ قازاقتان باسقا ەشبىر ەلدىڭ قولىنان كەلىپ كورمەگەن. كەلە دە المايدى.

لاتىنعا ءوتۋدىڭ پايداسى مەن زيانى:

ءبىرىنشى، «قازىرگى قازاق الىپپەسىندە 42 ءارىپ بار، ورىستاردا – 33, ارابشادا 28 ءارىپ بولسا، لاتىندى يگەرسەك، بار بولعانى 25-26 ءارىپ بولار ەدى» دەلىنەدى.  اقىلعا قونادى. رەفورما  قاجەت.

ەكىنشى، كەيبىرەۋلەر «لاتىن الىپپەسى قازاق ءتىلىن ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان شىعارادى» دەيدى. ال بيلىك «ءبىز كيريلل ارىبىنەن باس تارتپايمىز. ءبىز ورىس مادەنيەتى مەن ورىس ءتىلىن ۇمىتپايمىز. ورىس ءتىلى ارقىلى الەمدىك مادەنيەت جايلى بىلدىك جانە ورىس ءتىلى ۇنەمى بىزبەن بولادى. ءبىزدىڭ كورشىمىز ءاردايىم قاسىمىزدا جانە ءبىز ارقاشان بىرگە جۇمىس ىستەيتىن بولامىز", - دەگەندى ايتادى.

ءۋاج: بىزگە قازىر نە ماڭىزدى؟ مەملەكەتتىك ءتىلدى ءىس جۇزىندە ورناتۋ ما؟ الدە، لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ مە؟ ەگەر مەمتىل ماڭىزدى بولسا، ەكىنشىسى ۇزاق جىلدار بويى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ورناۋىن نەگە كەيىنگە ىعىستىردى.

ءبىزدىڭ ۇلتتىق يدەيا – لاتينيتساعا كوشۋ ەمەس، مەملەكەتتىك ءتىلدى وزىنە تيەسىلى  تۇعىرىنا ورناتۋ بولماعى ءتيىمدى. دەمەك، ءبىزدى ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان شىعاراتىن، لاتىن تاڭباسى ەمەس، ۇلتتىق سانامىز، ياعني مەملەكەت بيلىگى جۇرگىزۋگە ءتيىستى ۇلتتىق يدەولوگيا.

سانامىز وزگەرمەسە، لاتىن تاڭباسى ەلىمىزدىڭ ۇيىسۋىنا ەمەس، كەرىسىنشە ۇلتتاردىڭ اراجىگىن اجىراتۋعا قىزمەت ەتەدى. سەبەبى، لاتىنعا وتەتىندەر تەك قانا قازاقشا وقىپ، قازاقشا جازاتىندار بولادى. سەبەبى، بيلىكتىڭ باس جوسپارىندا ەلىمىزدە ءۇش ءتىل: اعىلشىن، ورىس  جانە قازاق تىلدەرى قاتار قولدانىلۋعا ءتيىس. بۇكىل بيلىك ورىسشا ويلاپ، ورىسشا سويلەپ وتىرعاندا جانە «ورىس ءتىلى مەمتىلمەن قاتار قولدانىلادى» دەپ اتا زاڭىمىزدا  جازۋلى تۇرعاندا  ولارعا كيريلليتسانى قولدانباڭدار دەپ قالاي ايتامىز؟

ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان شىعۋ ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە اتا زاڭىمىزعا (كونستيتۋتسيا) وزگەرىس ەنگىزىپ، 7-باپتىڭ 2-ءشى تارماعىنداعى «مەملەكەتتىك ۇيىمداردا جانە جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس ءتىلى رەسمي تۇردە قازاق تىلىمەن تەڭ قولدانىلادى» دەگەن ءسوزدى الىپ تاستاۋ قاجەت ەدى. بۇل باپتى الىپ تاستاۋ جونىندە 25 جىل بويى بيلىكتەن وتىنبەگەن، سۇراماعان،  تالاپ قويماعان بىردە-ءبىر قازاق بولعان جوق. ءتىپتى اشتىق تا جاريالاندى. الايدا، ورىس ءتىلدى بيلىك بۇعان قۇلىقتى بولمادى. بيلىك بۇعان شىن نيەتتى بولعاندا كەشەگى سوڭعى رەفورما دا بۇل داۋلى ماسەلەنى تۇبەگەيلى شەشىپ، ەكىنشى باپتى الىپ  تاستاۋى ءتيىس ەدى. دەمەك، بيلىكتىڭ باس جوسپارى مەمتىلدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋ ەمەس.

ءبىلىم سالاسىنداعى بىتپەيتىن رەفورمالار، سونىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىسى قازاق بالاسىنا ءۇي قويانى سياقتى تاجريبە جاساپ، ءۇش ءتىلدى بالاباقشادان باستاپ وقىتۋدىڭ توقتاتىلعانى دۇرىس. بۇل ءۇشىن قازاقستان بيلىگى باسىندا مەمتىلدى بىلمەيتىن ادام قىزمەت جاساماۋعا ءتيىس. 25 جىل از ۋاقىت ەمەس. 25 جىلدا مەمتىلدى مەڭگەرە الماعان مينيستر مەن دەپۋتات ەندى ەشقاشان مەڭگەرە المايدى.

لاتىن ءالىپبيى قازاقتى ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىنان شىعارا المايدى.

ءۇشىنشى، «لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ۋاقىت اعىمى. لاتىن ءالىپبيى عىلىمنىڭ، تەحنولوگيانىڭ، مەديتسينانىڭ ءتىلى. جانە قازىر الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى وسى ءالىپبيدى قولدانادى. بارلىق قازاق بالاسى حالىقارالىق اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋى كەرەك. سەبەبى، بارلىعىنا سول ءتىل قاجەت» دەلىنەدى.

ءۋاج: بىزگە مىنا جاعدايدى ەستە ۇستاعان ءجون. كيريليتسا دا، لاتينيتسا دا اپالى، ءسىڭلىلى دۇنيەلەر.  ەكەۋىنىڭ دە باستاۋى انالىق تەككە جاتادى. بۇل ۇلى جاراتۋشى-اللانىڭ ون سەگىز مىڭ عالامدى، سونىڭ ءىشىن دە ادامزاتتى دا جاراتۋ قاعيداسىنا قايشى. اللاتاعالا ءبىرىنشى اۋا انانى ەمەس، ادام اتانى جاراتتى.  ءبىز قابىلدايتىن تاڭبا دا وسى جاعداي ەسكەرىلىپ، ءتىلىمىز اتالىق تەككە ساي بولعانى ءجون.

جۇرتتىڭ ءبارى شەتەلدىكتەرمەن جۇمىس جاسامايدى. قازاقتىڭ ءبارى بۇگىنگى جەمقور، پاراقور شەنەۋنىكتەر سياقتى اتامەكەندەرىن تاستاپ امەريكا نەمەسە ەۋروپاعا قاشۋعا، نەمەسە سولاردىڭ ىقپالىنا وتۋگە دايىندالىپ  جاتىرعان جوق.  ەگەر بىرەۋلەر سولاي ويلايتىن بولسا، قاتتى قاتەلەسەدى. مىنا ەل مەن جەردى، ءتىل مەن ءدىندى اتالارىمىز قالاي قورعادى، بىزدە سولارداي قورعايتىن بولامىز. وعان ەشكىمنىڭ كۇمانى بولماۋعا ءتيىس. اقيقاتىندا دا، قاراپايىم جۇمىسشىلارعا (قالا حالقىنىڭ ەڭ كوپ پايىزىن قۇرايدى), اۋىل شارۋاشىلىعىندا ەگىنشىلىك، مال باعۋ كاسىبىمەن اينالىساتىن 43% قازاققا اعىلشىن ءتىلىنىڭ قاجەتتىلىگى قانشا؟ اعىلشىن، ورىس تىلدەرىن ءپان رەتىندە 5 سىنىپتان وقىتقان دۇرىس. ارى قاراي بۇل ءتىلدى وقىتۋ ەرىكتى بولۋى كەرەك. بۇل تاجريبە الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىندە قولدانىلادى. بەسىكتەن بەلى جاڭا شىققان سابيگە وزگە تىلدەردى ۇيرەتۋ ەشبىر ەلدىڭ تاجريبەسىندە جوق. ءسابيدىڭ ءتىلى انا تىلىمەن شىعىپ، انا تىلىمەن سۋسىنداپ، انا تىلىمەن بۇعاناسى بەكۋگە ءتيىس.

اڭگىمەنىڭ قىسقاسى، لاتىن ءتىلى ساۋدانىڭ، ياعني ساتۋدىڭ ءتىلى. بۇل تىلدە ساتىلمايتىن دۇنيە جوق. ادام، ار، نامىس، ۇيات، جەر، ءتىل، ءدىن، ءتىپتى  ءبارى، ءبارى ساتىلادى.  ورىس ءتىلدى بيلىكتىڭ الىپپەنى (الىپ ءبيدى) الىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا «ساۋات اشۋ» دەگەندى ۇسىنىپ جۇرگەندەرىنىڭ سىرى وسى. ساۋات اشۋدىڭ تولىق ماعىناسى اۋا ساتۋدى ۇيرەنۋ. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي «س-اۋا-ت» دەگەنىمىزدە سات (ساتۋ) سىرتىندا اۋا قاق ورتاسىندا ايشىقتالىپ تۇر. قاعان - حانداردىڭ اعاسى، ساناق - ساقتاردىڭ اناسى، سەنەك – ساقتاردىڭ ەنەسى دەگەن سياقتى.

اتام قازاقتىڭ اتا سالتى بويىنشا ۇلتتىق يدەولوگيامىز «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن قاعيداعا نەگىزدەلىپ، بيلىكتە  وسى قاعيدانى ۇستانۋعا ءتيىس ەدى. ءبىز قازىر ورىس ءتىلدى بيلىكتىڭ «ساتۋ» دەگەن قاعيدانى تولىق مەڭگەرگەنىن ايقىن كورىپ وتىرمىز. مىنا بارىستان جاقىن ماڭدا قازاقستان دا اۋادان باسقا ساتاتىن ەشتەڭە دە قالماۋى ابدەن مۇمكىن بولىپ وتىرعان جاعدايى بار.

ءتورتىنشى، ءالىپبيدى اۋىستىرساق، سينگارمونيزم زاڭدىلىعى ساقتالادى. سوزدەر قالاي دىبىستالۋى قاجەت بولسا، سولاي تاڭبالانۋى ءتيىس. مۇنداي تىلدىك ءتارتىپتى ەنگىزۋدىڭ ۇرىمتال تۇسى – وسى لاتىن ءالىپبيىنىڭ جاڭا ۇلگىسىن ەنگىزۋ ءساتى دەلىنىپ، قازىرگى تاڭدا ءتىل كوميسسياسىنا لاتىن ءالىپبيىنىڭ جۇزدەن اسا نۇسقاسى ۇسىنىلعان.

ءۋاج: الاش ارىسى احمەت بايتۇرسىنوۆ اتامىزدىڭ باسشىلىعىمەن جاسالعان الىپپە دە بۇل زاڭدىلىق تولىقتاي ساقتالعان. اتامىزدان «ءتىلى جوعالعان ۇلتتىڭ ءوزى دە جوعالادى» دەگەن قاناتتى ءسوز قالعان. قازىرگى نۇسقا ۇسىنۋشىلاردا دىبىستىق تاڭبالاردىڭ باستى ماقساتى ۇلى اتالارىمىزدىڭ شەجىرە-تاريحىمەن جانە ونىڭ ساندىق جۇيەگە سايكەس كەلۋگە ءتيىس ەكەنى ويلارىنا كىرىپ تە شىقپاعان. ءبىرىن الىپ، ءبىرىن قوسىپ، بەس جاسار بالانىڭ تىرلىگىن ىستەپ، ىسقىرتىپ باسىپ ءجۇر.

دىبىستىق تاڭبالار مەن ساندىق جۇيە شەجىرە-تاريحقا ساي بولماسا، كەلەر ۇرپاعىمىز تاپ-تازا ماڭگۇرتكە اينالىپ، مايمىلدى اتام دەپ (دارۆين), مويىندايتىن بولادى. اتاڭ مايمىل دەپ، مەكتەپ وقۋلىقتارىنا جازىپ بەرگەن ورىس ءتىلدى بيلىكتىڭ تاربيەسىن الىپ وسكەن بالا اتا مەن انانى، وزىنەن جاسى ۇلكەندەردى سيلامايتىن بولادى. ءبىز قازىر وسىنىڭ جەمىسىن جەپ جاتىرمىز. ەشكىمدە مايمىلدى تورىنە وتىرعىزىپ قويىپ، ولە-ولگەنشە باقپايدى. ەلىمىزدە قاپتاپ كەتكەن قارتتار ءۇيى وسىنىڭ ايعاعى. كۇنى كەشەگە دەيىن قازاقتاردا قارتتار ءۇيى تۇگىلى، مۇنداي ۇعىم دا بولماعان.

بەسىنشى, جاڭا ۇرپاق توتاليتارلىق كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ پسيحولوگياسىنان ارىلادى.

ءۋاج: ۇرپاقتى كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ پسيحولوگياسىنان ءارىپ-تاڭبا اجىراتادى دەپ، ويلاۋدىڭ ءوزى بارىپ تۇرعان بىلىمسىزدىك. ول، جۇيەدەن قازاقتى ۇلتتىق سانا مەن  يدەولوگيا عانا اجىراتا الادى.

التىنشى، تۇركى تەكتەس ەلدەردىڭ بارلىعى دەرلىك لاتىن الىپبيىنە ءوتىپ بولدى.

ءۋاج: كەيبىرەۋلەر لاتىنعا وتسەك وركەندەپ، ەلدىڭ الدىنا شىعاتىنداي كورىپ وزبەكىستان، ءازىربايجان، تۇرىكمەنىستاندار كوشتى، بىزگە دە كوشۋ كەرەك دەيدى. ءبىز الدىمەن ءدال سولارداي ءوز انا ءتىلىمىزدى تورگە شىعارا الدىق پا؟ ورتالىق، سولتۇستىك، شىعىس قازاقستانداعى ورىس مەكتەپتەرىن نە ىستەيمىز؟ قازاقتىڭ مەمتىلىنە جول بەرمەي سىرەسىپ وتىرعان ورىس ءتىلدى بيلىكتى نە ىستەيمىز؟ ول جەرلەردەگى قازاق بالالارىنىڭ ورىس مەكتەپتەرىنە بارماسىنا قانداي كەپىلدىك بار؟ ورىس تىلىندەگى سۇراققا مەمتىلدە جاۋاپ بەرگەندەردى جۇمىستان شىعارىپ جۇرگەنىمىزدە، ءبىر لاتىنعا وتپەك تۇگىلى، ون لاتىنعا وتسەك تە بۇل ماسەلە وڭ شەشىمىن تاپپايدى.

سول وتكەن ەلدەردىڭ قانداي رۋحاني بايلىققا كەنەلگەنىن نەگە سارالامايمىز؟ سوڭعى كەزدەرى سول ەلدەردەن الەمدى تاڭداندىرعان ۇلى عۇلامالار نەگە شىقپاي جاتىر؟ «تەكتىدەن تەكتى تۋادى» دەگەندەي اتا تاريحتان سۋسىنداماعان ۇرپاقتىڭ قولىنان ونداي دۇنيەلەر كەلمەيتىنىنە قانداي داۋ بار؟ دەمەك، لاتىن گرافيكاسى ءبىزدىڭ ۇلتتىق سانامىزدىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە قىزمەت جاسايدى دەپ ويلاۋدىڭ ءوزى اقىلعا سيمايدى.

لاتىن تىلىنە وتكەن ەلدەردىڭ تاپقان پايداسى، اتا تاريحىنان ماقۇرىم قالىپ، ايداعان جاققا «جەل ايداعان قاڭباقتاي بولىپ، دومالاي بەرەتىن جاڭا ۇرپاق» پايدا بولادى. قازىرگى بيلىك باسىندا جۇرگەندەردىڭ ەڭ باستى كوزدەگەن ماقساتى دا وسى بولسا كەرەك.

جەتىنشى،  «الىپپە اۋىستىرۋ ادامنىڭ ساناسىن جونگە كەلتىرەدى» دەلىنەدى.

ءۋاج:  بۇل جاعداي كەرىسىنشە، الىپپە اۋىستىرۋ بىلىمگە ەمەس ساناسىزدىققا جەتەلەيدى. قازاقشا تەرميندەر (سوزدەر) جويىلىپ ونىڭ ورنىنا شەتەلدىڭ تۇسىنىكسىز تەرميندەرى (سوزدەرى) ەشبىر وزگەرتۋسىز، سول قالپىندا قابىلدانىپ، قازاقتىڭ سوزدىك قورىنا ەنەتىن بولادى.

اڭگىمەنىڭ اشىعىن ايتقاندا لاتىنعا كوشۋ قازاقستانعا وراسان زور شىعىن الىپ كەلەدى. بارلىق اتاۋلاردى دا، تەرميندەردى دە، بارلىق قۇندى قاعازدار (ىشىندە تەڭگە دە بار) مەن ءىس-قاعازدارىن تۇگەل اۋىستىرىپ، وزگەرتۋگە تۋرا كەلەدى. ول ءۇشىن بالاباقشا تاربيەشىلەرىنىڭ،  مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ، وزگە دە وقۋ ورىندارى وقىتۋشىلارىنىڭ جاڭا كورپۋسىن دايىنداپ، ماتەريالدى-تەحنيكالىق بازاسىن جاساۋ قاجەت بولادى. دەمەك، ءالىپبي اۋىستىرۋعا  ميلليونداعان ەمەس، ميللياردتاعان قارجى قاجەت بولادى.

سەگىزىنشى، تاۋەلسىزدىك العان سوڭعى 25 جىلدا قازاقتىڭ وتكەن ۇلى تاريحى جايلى سان ميلليونداعان كىتاپتار، ميللياردتاعان عىلىمي ەڭبەكتەر مەن ماقالالار جازىلدى. ءتىپتى، شەتەلدەردەگى قازاقتىڭ وتكەن تاريحى جايلى قانشاما دەرەكتەر ەلگە اكەلىنىپ، مەمتىلگە اۋدارىلدى. ەندى وسىلاردىڭ ءبارى لاتىن تىلىنە اۋدارىلادى جانە ولار تۇپنۇسقاعا ساي بولادى دەگەنگە كىم سەنەدى؟ سوندا وسىلاردىڭ ءبارى كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن جاسالدى؟ تۇپنۇسقادان ەشكىم وقي المايتىنداي ەتىپ، قوقىسقا ىلاقتىرۋ ءۇشىن بە؟ الدە حالىقتىڭ تاريحي جادىن ءوشىرىپ، ماڭگۇرتكە اينالدىرۋ ءۇشىن بە؟

توعىزىنشى, لاتىنعا كوشۋدەگى سەنىمسىزدىك تۋعىزاتىن باستى سەبەپ، ءالىپبيدى اۋىستىرۋدى ناسيحاتتاۋشىلار قازاقشا بىلمەيتىن، بىلسە دە شالا - پۇلا ەجىكتەپ ارەڭ وقىپ، ارەڭ سويلەيتىن، قازاقشا ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراي المايتىن ادامداردان بولعانى. 25 جىلدا مەمتىلدى مەڭگەرۋگە ءبىلىمى جەتپەگەن ادامدار انا ءتىلىمىزدىڭ ماسەلەسىن قالاي شەشپەك. قاراباستارىنىڭ قامىنان باسقا ەشتەڭە ويلامايتىن، بويلارىن جەمقورلىق پەن پاراقورلىق جايلاعان بيلىككە وسىنداي كۇردەلى ماسەلەلەردى ويداعىداي شەشەدى دەپ، سەنە الامىز با؟ بولىنگەن قاراجات تاعى دا قولدى بولىپ كەتپەي مە؟ وسىلاردىڭ بارىنەن نەگىزگى زارداپ شەگەتىندەر تاعى دا جالاقىسى مەن زەينەتاقىلارى از، باسىندا باسپاناسى مەن ءۇي سالاتىن جەر تەلىمى دە جوق قاراپايىم قازاق بولىپ شىقپاي ما؟ ۇلتىمىزدىڭ جانى ءتىل تاعدىرىن كىمدەردىڭ قولىنا تاپسىرىپ جاتقاندارىمىزدى ويلانعاندارىمىز ءجون بولار.

جوعارىدا كورسەتىلگەندەردەن شىعاتىن قورىتىندى، ەگەر بيلىك اتام قازاقتىڭ «ءتىلى ەكەۋدىڭ، ءدىنى ەكەۋ، ءدىنى ەكەۋدىڭ سوڭى قۇردىم» دەگەن ۇلاعاتتى وسيەتىنەن باس تارتىپ، اتا زاڭىمىزدىڭ 7 بابىنىڭ ەكىنشى تارماعىن  قولدانىستان الماي، لاتىنعا ءوتۋدى ۇسىنۋى بۇل ءبىرتۇتاس قازاقتى تاعى دا بولشەكتەۋ بولىپ شىعادى. بىرەۋى لاتىندى، بىرەۋى كيريليتسانى، بىرەۋى ارابيتسانى پايدالانادى. قازاق بالاسى بىرنەشە (قازاق، ورىس، اعىلشىن) تىلدە سويلەپ، بىرنەشە دىندە، بىرنەشە ءدىني اعىمداردا (قازىردىڭ وزىندە سولاي بولىپ ءجۇر) جانە بىرنەشە الفاۆيتتە وقيتىن بولادى. انا ءتىلىمىزدىڭ تاربيەسىمەن سۋسىنداماي وسكەن قازاق بالاسى (باقشادان باستاپ زورلىقپەن ءۇش ءتىلدى ۇيرەتۋ ءبىزدى ونداي مۇمكىنشىلىكتەن ايىرىپ وتىر), «بالا قاي تىلدە ءبىلىم السا، ونىڭ ۇلتى سول» دەپ ۇلى عۇلامالار ايتقانداي، نان تاۋىپ جەپ جۇرگەن ءتىلىنىڭ «ارىن ارلاپ، مۇڭىن مۇڭدايتىن» بولادى. قازاقتىڭ ءبىر بولىگى، اسىرەسە بيلىكتە جۇرگەندەر بۇرىننان مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيدى. ەجەلدەن قازاقشا بىلمەيتىن قازاقتار قازاقشادان باس تارتىپ، ورىسشا وقيتىن بولادى. بارشامىزعا بەلگىلى ورىس ءتىلدى بيلىك مەملەكەتتىك ءتىلدى ەشقاشان قولداعان ەمەس. قولداسا، 25 جىلدا ءبىر ەمەس، ون ءتىلدى مەڭگەرەتىن ۋاقىتتارى بولدى. مىنە وسى بيلىك بىزگە مەمتىلدى وزدەرى مەڭگەرۋدىڭ ورنىنا لاتىن ارىپتەرىن ەنگىزۋدى ۇسىنىپ وتىر. الىپپەسى وزگەرگەن ورىس ءتىلدى قازاعى دا، شالا قازاعى دا ۇيرەنشىكتى ورىس تىلىنە بەت بۇراتىن بولادى. مىنە وسى وتپەلى كەزەڭدە ورىس ءتىلى تاعى دا الدىڭعى ورىنعا شىعىپ، مەملەكەتتىك تىلگە ءوتۋ جوسپارى ورىندالماي قالادى. اشىعىن ايتقاندا لاتىن جازباسىنا ءوتۋ، قازاقتىڭ تىلدىك دامۋىن توقتاتىپ، ورىسشاعا جانە اعىلشىنشاعا وتۋگە ماجبۇرلەيدى. ميللياردتاعان قارجى جۇمسالادى. سوندا مۇنىڭ ءبارى نە ءۇشىن؟ ءبىز بۇرىندا «توتە جازۋدا» بولدىق، ەندى مىنە كيريليتسانى دا تاستاپ بارامىز. بۇرىنعىمىز ءسىرا، بۇرىنعى عوي. زورلىقپەن بولدى، دەيمىز. ەندى مىنە سوڭعى كيريلدە جازىلىپ جيناقتالعان، ءبىر عاسىر بويى ەجەلگى جازبالاردان اۋدارىلعان  ادەبي، تاريحي مۇرالاردا جوق بولىپ،  وقۋسىز  قالادى.  ءبىز وسىلاي  تامىرىمىزدان اجىراپ، اداسامىز. لاتىنعا وتەمىز دەپ، ونى تۇسىنە الماي، ورىسشاسىن وقيتىن بولامىز. بۇل جەردە قازاق ءتىلى امالسىز كەرى شەگىنەتىن بولادى. قازاقتىڭ تۇپكى ماقساتى مەمتىلدى نىعايتۋ ەدى. مەمتىلدى نىعايتۋعا قازىرگى قولدانىپ جۇرگەن ءالىپبيىمىزدىڭ مۇمكىنشىلىگى دە مول ەدى. ەندى ورىس ءتىلدى قازاقتى قازاقشا ۇيرەتۋدىڭ ورنىنا، وزىمىزگە لاتىندى ۇيرەنۋگە تۋرا كەلىپ، باسىمىزبەن قايعى بولىپ كەتەتىن بولىپ تۇرمىز. ءبىز بۇل جەردە انا ءتىلىمىزدى نىعايتۋعا جۇمسايتىن ۋاقىتتان ۇتىلامىز. قوعامداعى ەڭ وتكىر ۇلتتىق ماسەلەلەردى تالقىلاۋدان دا ۇتىلامىز. ۇرپاعىمىزعا ۇلتتىق تاربيە بەرۋدەن دە ۇتىلامىز. شاماسى، ورىس ءتىلدى بيلىككە دە كەرەگى وسى بولار. ايتپەسە، ولار بىزگە لاتىنشانى تىقپالاپ، قالعاندارى قوس قولدارىن كوتەرىپ قولداماس ەدى.

الايدا، قازىرگى الىپپەگە رەفورما اسا قاجەت. بىزگە ەڭ جەڭىلى جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي، الىپپەنى شەجىرەلىك جۇيەگە سايكەستەندىرىپ، قازىرگى 42 ارىپتەن، كىرمە 12 ءارىپتى الىپ تاستاۋ. قالعان 30 ءارىپتىڭ ورنالاسۋى قازاقتىڭ شەجىرە-تاريحىنا ساي بولۋعا ءتيىس. بۇل ەشقانداي قيىندىق تۋعىزبايدى. ۋاقىت ۇنەمدەلەدى. شىعىن دا شىقپايدى. ارىپتەرىمىزدىڭ 28,5% كەمۋى بالالارىمىزدىڭ ۇيرەنۋلەرىنە دە جەڭىل بولادى. ەڭ باستىسى، الاش ارىستارى اڭساعانداي،  ارىپتەر شەجىرە-تاريحقا دا ساي بولىپ، اتا جۇرتتا (قاراشاڭىراق، قازىق جۇرتتا) وتىرعانىمىزدى بۇكىل الەمگە ايعاقتايتىن بولامىز. بۇل جاعداي دا قازاق الىپپەسى – الىپ بي، قازاقتىڭ انا ءتىلى بۇكىل الەم ەلدەرى تىلدەرىنىڭ اناسى دەگەن اتىنا ساي بولىپ شىعادى. اقيقاتى دا وسى. سەبەبى، بىزدەن باسقا ەشبىر ەل ءوز تىلدەرىن انا ءتىلى دەپ اتامايدى. وزگەلەردىڭ ولاي اتاۋعا قۇقىقتارى دا جوق. اتامىز قازاقتىڭ «اپتىرلىق قۇقىن» ەشكىم ەشقاشان تارتىپ الا المايدى.

قازاقستان بيلىگىنىڭ «بولاشاققا باعدارى: ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋى» ارقىلى بولاتىن بولسا، وندا الىپپە رەفورماسى جوعارىدا كورسەتىلگەندەي بولعانى ءجون. بۇل ەلباسىمىزدىڭ «جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ. ونسىز جاڭعىرۋ دەگەنىڭىزدىڭ قۇر جاڭعىرىققا اينالۋى وپ-وڭاي» دەگەن تۇجىرىمىنا تولىقتاي ساي بولادى. ال، تەك مىنا كورشى وزبەكىستان سياقتى اعىلشىننىڭ 26 تاڭباسىن سول كۇيى كوشىرە سالساق، وندا مۇنىڭ كەرىسىنشە بولعانى. بايگە جاقىن.

وكىنىشكە وراي باق اقپاراتتارىنا سۇيەنسەك، قازاق الىپپەسىن رەفورمالاۋ لاتىن ءالىپبيىن پايدالانۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋى كوزدەلىپ وتىرعانى ءمالىم بولىپ وتىر. وسى رەتتە لاتىن ارىپتەرىنىڭ سانى جانە ونىڭ دىبىستالۋ نۇسقالارى ەشقانداي نەگىزسىز، قالاي بولسا، سولاي ءارتۇرلى نۇسقادا ۇسىنىلۋدا. مۇنىڭ ءوزى ءبىرىنشى نۇسقادا اتاپ وتكەندەي، قازاق ءالىپبيىنىڭ دۇنيەگە كەلۋ، وركەندەۋ تاريحىن جانە ونىڭ ءمانى مەن ماعىناسىن تۇگەلدەي جوققا شىعارادى. وسى جاعدايعا بايلانىستى، لاتىن نۇسقاسىن دا قوسا ۇسىنىپ وتىرمىن.

قولدانىستا بولعان الىپبيلەردىڭ كەستەسى جانە قازاق ءالىپبيىن قايتا جاساۋعا ۇسىنىس (ەكى نۇسقا):

№	ميسسيون-ەرلىك كيريلل 1870 ج	اراب ءالىپبيى 1824 ج.	لاتىن ءالىپبيى 1924 ج.	كيريلل- قازاق ءالىپبيى 1940 ج.	ۇسىنىس ەكى نۇسقادا
					قولدانىستاعى تاڭباعا تۇزەتۋ ەنگىزۋ (كيريلل)		لاتىن ءالىپبيى
					جازىلۋى	دىبىستالۋى	جازىلۋى	ايتىلۋى
1	اa	ا	Aa	اa	اا     (1)	ا	اa          (1)	a
2	اa	ٵ	Əə	ءاا	ءاا     (2)	ءا	ءاا         (2)	æ
3	بب	ب	Bʙ	بب	بب     (3)	بى	بب        (3)	b
4	ۋ		Vv	ۆۆ	-	-	-	-
5	گگ	گ	Gg	گگ	گگ     (4)	گى	Gg       (4)	ءgى
6	-	ع	Ƣƣ	عع	عع     (5)	عى	عع        (5)	عى
7	دد	د	Dd	دد	دد     (6)	دى	Dd       (6)	dى
8	ەە	ە	ەە	ەە	ەە    (7)	ە	ەە       (7)	e
9	(يو ي	-	يويو	يويو	-	-	-	-
10	جج	ج	Çç	جج	جج    (8)	جى	جج      (8)	ʒ
11	زز	ز	Zz	زز	زز     (9)	زى	Zz       (9)	z
12	ي	ي	-	ي	ي    (10)	ي	ي     (10)	ɯj
13	ي	Jj	-	ي	ي    (11)	ىي	ي     (11)	j
14	كك	ك	Kk	كك	كك    (12)	كى	Kk       (12)	k
15	-	ق	Qq	قق	قق    (13)	قى	Qq       (13)	Q
16	لل	ل	Lʟ	لل	لل   (14)	ىل	Lʟ        (14)	l
17	مم	م	Mm	مم	مم    (15)	مى	Mm      (15)	m
18	نن	ن	Nn	نن	نن    (16)	نى	Nn       (16)	n
19	Ҥҥ	ڭ	Ŋŋ	ڭڭ	ڭڭ    (17)	ىڭ	ڭڭ       (17)	ŋ
20	وو	و	وو	وو	وو    (18)	و	وو       (18)	o
21	Ӧӧ	ٶ	Ɵɵ	ءوو	ءوو    (19)	ءو	Ɵɵ       (19)	و
22	پپ	پ	Pp	پپ	پپ    (20)	پى	Pp       (20)	P
23	ر	ر	Rr	رر	رر    (21)	ىر	Rr       (21)	r
24	سس	س	Ss	سس	سس    (22)	سى	Ss       (22)	s
25	تت	ت	تت	تت	تت    (23)	تى	تت       (23)	t
26	Ӱӱ	ٷ	Yy	ءۇۇ	ءۇۇ    (24)	ءۇ	Vv       (24	y
27	ۋ	ۇ	Uu	ۇۇ	ۇۇ    (25)	ۇ	Ww     (25)	ɤ
28	ۋ	ۋ	Vv	ۋ	ۋ    (26)	ۋ	Uu      ( 26)	w
29	-	-	Ff	فف	-	-	-	-
30	حح	-	-	حح	-	-	-	-
31	-	-	-	ھھ	ھھ    (27)	ھ	Hh        (27)	h
32	(تس تس)	-	-	تستس	-	-	-	--
33	(تش تش)	-	-	چچ	-	-	-	-
34	شش	ش	Cc	شش	شش    (28)	شى	شش     (28)	ʃ
35	(شش شش)	-	-	ششش	-	-	-	-
36	-	-	-		-	-	-	-
37	ىى		Ƅƅ	ىى	ىى    (29)	ى	Ƅƅ         (29)	ى
38	ي	ﯼ	Ii	ءىى	ءىى       (30)	ءى	Ii          (30)	ɪ
39	-	ٸ	-		-	-	-	-
40	ەە	-	-	ەە	-	-	-	-
41	(يۋ يۋ)	-	-	يۋيۋ	-	-	-	-
42	(يا يا)			يايا		-	-	-
	36	29	31	42	30	30	30	30

وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، 12 ءارىپ: ا،ءا،ە،ي،و،ءو،ءۇ،ۇ،ۋ،ھ،ى،ءى تىكەلەي دىبىستالادى، بى، عى، دى، جى، زى، قى، مى، نى، پى، سى، تى، شى دەگەن 12 ارىپكە «ى» دىبىسى قوسىلا دىبىستالادى. گى، كى، دەگەن ەكى دىبىسقا «ءى» جالعانىپ، قازاقتىڭ ساندىق اتاۋىن بەرسە، ىي، ىل،  ىڭ،  ىر دەگەن ءتورت بۋىن ۇرپاق الاشتىڭ بالاسى دەگەن ماعىنا بەرىپ تۇر.

لاتىن الىپبيىندە قازاقتىڭ ي،ي، ھ دىبىس-تاڭبالارى جوق. ەسەسىنە ف،ح سياقتى ەكى ارتىق ءارىپ

بار. دەمەك، ءبىز لاتىن الىپپەسىن وسى تۇرعان كۇيىندە قابىلداي المايمىز.

لاتىنعا ءوتۋدىڭ قازاقي شەجىرەگە ساي تيىمدىلىگى جايلى ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان زەرتتەۋىمنىڭ قورىتىندىسى وسى. سىزدەردە زەرتتەپ، زەردەلەپ كورىڭىزدەر.

وسى جولداردى وقىعان بارشاڭىزعا ۇلى جاراتۋشى – اللا يمان بەرگەي!

مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى، ماڭعىستاۋ

Abai.kz