«ەلدىڭ جاقسىسى ەلىمەن ويلاسادى» 

ماقال

«قاسقىر مەن ءتىلشىنى اياعى اسىرايدى»، - دەيدى مە؟ اۋىل-ايماقتى ارالاپ كوپ جۇرەمىز. بىردە ەل اۋزىنان جاڭا اڭىز-اڭگىمە ەستىپ قالدىم. ەستىگەن قۇلاقتا جازىق جوق. ءتىلىمنىڭ جەتكەنىنشە بايانداپ كورەيىن. «قاراعاندى وبلىسىنىڭ اكىمى ەرلان قوشانوۆ قىزىل سۋ ءجۇرىپ وتكەن ەلدى-مەكەندەردى ارالاپ ءجۇرىپ، ايدالاداعى كولشىكتە كۇننىڭ كوزىنە شاعىلىسىپ جاتقان جارىقتى كورىپ قالىپ بۇرىلىپتى. بارسا، شاعىن كولشىكتىڭ جاعاسىندا شورشىپ جاتقان التىن بالىق ەكەن. سوندا، التىن بالىق:

- مەن، نۇرا وزەنى تاسىعاندا، اعىن سۋمەن اعىپ كەلىپ، وسى شاعىن كولشىككە تاپ بولدىم. ءبىزدىڭ ءبىراز بالىقتار جىلدا وزەن تاسىعاندا وسىلاي اعىپ بارىپ، شالشىقتا قالىپ قويعاندىقتان، تۇرعىندار قولمەن اۋلاپ الادى. سۋدىڭ كوبەيگەنىنىڭ جاقسى-جامانى ەكەۋمىزگە بىردەي. سەنىڭ قاراماعىڭا قاراستى ءبىراز ەلدى-مەكەننىڭ ۇستىنەن سۋ ءجۇرىپ ءوتتى. ال، مەنىڭ بالىقتارىم ءار شالشىقتا شاشىلىپ قالدى. ەكەۋمىزدى سىن ساتتە جولىقتىرعان اللانىڭ ءامىرى شىعار. ايتپەسە، بالىقتارعا عانا ەمەس، ءبىراز دۇنيەنى وزگەرتۋگە شامام كەلەتىن پاتشا ەدىم. ءاربىر حانزادانىڭ پاتشالىققا جەتۋىنە دەيىن قانشاما وتكەلدەن ءوتىپ، كوپ ۋاقىت پەن ۇلكەن كۇش-قايرات جۇمساۋى قاجەت بولعانىمەن، پاتشانىڭ مۇساپىرگە اينالۋى ءاپ-ساتتە ەكەن. ونى ءوزىڭ دە قازىرگى تاڭداعى ساياسي وقيعالاردان كورىپ جاتىرسىڭ. ساعان كومەكتەسىپ، قالاعانىڭدى ورىندايىن، مەنى نۇرا وزەنىنە اپارىپ تاستاشى. اقپايتىن ساسىق سۋدان دەمالا الماي ولەتىن بولدىم. اعىن سۋعا جەتسەم، ءوزىمدى ەركىن سەزىنىپ، كۇشىمدى قايتا جينايمىن. قازىر ەشتەڭەگە شامام جوق.

- سەن التىن بالىق بولساڭ، الىپ مۇحيت، تەلەگەي تەڭىزدە ەمەس، شاعىن عانا نۇرا وزەنىندە نە ىستەپ ءجۇرسىڭ، - دەيدى اكىم. التىن بالىق:

- نۇرا وزەنىنە كەڭەس ۇكىمەتى كەزىنەن باستاپ، وندىرىستىك قالدىقتار توگىلىپ كەلەدى. نۇرانىڭ تۇبىندە سانداعان ۋلى، اۋىر مەتاللدار جاتىر. ورمان ەلى جەر استى بايلىعىڭدى الىپ، «كۇل بولماسا، ءبۇل بولسىن» دەپ جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ جاعدايىن ەسكەرمەدى. الايدا، قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك العانىمەن، نۇراعا ءبارىبىر دە وندىرىستىك قوقىستار تاستالىپ جاتىر. مەن، سول مەتالداردىڭ باعالى تاستارىنان اللانىڭ قالاۋىمەن جاراتىلدىم. وسى وزەندى ساقتاپ، تازارتۋ ءۇشىن جانىمدى سالىپ باقتىم. بىراق، دۇنيەگە كوزى تويماستار، تابيعاتتىڭ قاسيەتىن تۇسىنبەي قورشاعان ورتانى لاستادى. ولار وبال-ساۋاپقا قارامايدى دا. ادامنىڭ، ەل باسقارۋشىلارىنىڭ پەيىلى تۇزەلمەي، مەملەكەتتىڭ الەۋەتى كوتەرىلمەيدى.

- جارايدى، سولاي دەيىك. سەنى نۇراعا اپارىپ تاستاسام، بار الەمدى وزگەرتىپ جىبەرەر مە ەدىڭ؟

- جوق، عالامدى وزگەرتۋ ءبىر اللانىڭ ەركىندە. ون سەگىز مىڭ عالام  فيزيكالىق، ماتەماتيكالىق، بيولوگيالىق ت.ب. ادامنىڭ ساناسى جەتە قويمايتىن ءتۇرلى عىلىمي دالدىكپەن جاراتىلعان. ونىڭ ءبارى دە سول تارتىپپەن وزگەرەدى. مەن، ءتىرى پەندەلەرگە عانا كومەكتەسە الامىن. ال، ءوزىڭ نە سۇرايسىڭ؟ ماعان قاراعاندىدا اكىم بولعانداردىڭ بارلىعى دا كەلگەن. بارىنە كومەكتەستىم.

- سوندا كىمگە كومەكتەستىڭ؟ ولارعا كومەكتەسسەڭ، قاراعاندى بۇگىنگىدەي داعدارىستا قالار ما ەدى؟ - دەيدى اكىم.

- مەن اركىمگە سۇراعانىن بەردىم. مىسالى، بيلىككە قىزىققاندارىنا قىزمەت تاۋىپ بەردىم. كەيبىرىنىڭ ايلىعىن ملن-عا دەيىن كوتەردىم. زەينەتكە شىققاندارىنىڭ ءوزى وسى ەلدىڭ قازىناسىن شەتىنەن كەرتىپ جەپ جاتىر. جالپى الدىڭعى باسشىلار تۋرالى وزىڭە قاجەتىن عانا بىلگەنىڭ جاقسى. ۇيقىڭ تىنىش بولادى.

- ماعان ازىرگە اقشا دا، مانساپ تا كەرەگى جوق. قىزمەتكە ەندى كىرىستىم. مەنى مازالايتىن باسقا ماسەلەلەر. بۇعان دەيىن جىلداعى جاۋاتىن، ەل مەن جەردىڭ ىرىسى سانالاتىن قاردىڭ سۋى كوكتەمدە ەرىپ، حالىقتى ابىگەرگە ءتۇسىردى. ەلدى-مەكەندەر سۋدىڭ استىندا قالىپ، ادام ولىمىنە دەيىن جەتتى. مۇحيتتىڭ جاعاسىنداعى ەلدەر كەمەمەن سەرۋەندەپ پايداسىن كورىپ وتىر. قازاقستاندا شاعىن وزەن-كولدەردى ايتپاعاندا، كاسپي تەڭىزىنىڭ ءبىر بولىگىنەن باسقا مۇحيت تا، تەڭىز دە جوق. ارال مەن بالقاشتىڭ سۋى تارتىلىپ، قۇدايدىڭ ءوزى كومەكتەسكەن بولار. ايتپەسە، كىم بىلەدى، بۇكىل ەلدى سۋ شايىپ كەتەر مە ەدى؟! وسىناۋ دۇربەلەڭنىڭ سالدارى دا وڭاي بولمايىن دەپ تۇر. قانشاما وتباسىنىڭ باسپاناسىن جوندەپ، شىققان شىعىنىن وتەۋ كەرەك. وسى كەلەڭسىزدىكتەردى جويۋدىڭ جولى بار ما؟ ەندى قانداي امال جاساسام بولادى؟

التىن بالىق: - مىڭ توعىز ءجۇز سەكسەنىنشى جىلداردىڭ اياعىندا قەڭەس ۇكىمەتى قۇلدىراپ، اقىرى تاراپ تىندى. سەكسەنىنشى جىلداردىڭ سوڭى مەن ەكى مىڭىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنا  دەيىن جەرگىلىكتى اۆتوريتەتتەر (كەيىن، ءبىرازى اۆتوريتەتتى شەنەۋنىك بولىپ كەتتى) بيلىكتەگىلەردىڭ اۋزىن الىپ، پوليتسيامەن بىرگە سۋاعار، بوگەتتەردىڭ تەمىر-تەرسەك قۇرالدارىن ۇرلاپ-ساتتى، قالعانىن حالىقتىڭ ءوزى بۇزىپ-قيراتتى. بۇزىلعان بوگەتتەر مەن كوپىرلەر جوندەلگەن جوق. ال، كەيىن اتقارۋشى بيلىك قۇرىلىس جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، جولداردى جوندەگەندە سۋ اعار جاساۋدىڭ ورنىنا بۇرىنعىلارىن جاۋىپ تاستادى. كوپىرلەردە سۋ اعاتىن جولدار قوسىمشا كەڭەيتىلمەدى. جىلداعىداي سالا باسشىلارى مەن اكىمدەر نەمقۇرايدىلىقپەن وزەن-كولدەردىڭ سۋ اعارلارىن دا تولىق تازالاعان جوق. بايتال تۇگىل باس قايعى بولىپ جاتقاندا، ەل-جۇرتتىڭ قاۋىپسىزدىگى دە قيىندادى. سونداي-اق، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە، ەگىس القاپتارىندا دالانىڭ قالىڭ قارى ارنايى توقتاتىلاتىن. وزەندەردىڭ ارناسى بۇرىلىپ، توعان جاسالاتىن. سوندا، وزەن-كولدەردەن ارتىلعان جانە ەرىگەن قار سۋى شارۋاشىلىقتاردىڭ شابىندىقتارى مەن ەگىستىكتەرىنە جىبەرىلەتىن. قازىر، ونداي سۋارمالى ەگىستىك تە، شابىندىقتار دا جوققا ءتان. قۇدايدىڭ كۇنىنە ەشتەڭە جاساي المايسىڭ. سەن بار مۇمكىندىكتى پايدالان. باسپاناسىن، شارۋاشىلىعىن سۋ شايىپ كەتكەن حالىققا كومەكتەس. كوكتەمگى سۋ اپاتىنىڭ الدىن-الۋ شارالارىن بىلتىر جاساۋ كەرەك ەدى. سەن كەلەسى جىلعا دايىندال دەپتى.

- ەكىنشى وزەكتى ماسەلە، حالىق ەكىگە جارىلىپ جاتىر... بۇرىنعى اكىم «وكتيابر اۋدانىنىڭ اتىن ءاليحان بوكەيحانعا بەرۋگە جانە قاراعاندى قالاسىنا الاش كوسەمىنە ەسكەرتكىش ورناتۋعا» ۋادە بەرىپ، ورىنداي الماي، ماعان اۋدارىپ كەتتى. وسى ماسەلەنىڭ شەشىمىن قالاي تاپسام ەكەن؟ – دەيدى اكىم.

- بۇرىنعى اكىم ەل ىشىندەگى ازعانتاي شوۆينيستەردەن قورقىپ، باسقا اكىمدەردەي قولايلى ساتىندە باتىل قادام جاساي المادى. ءوزى جوعارى جاقتىڭ قالىبىنان شىقپاي قاسىنداعىلاردى عانا تىڭدادى. الايدا، حالىقتى تىڭداعان جوق. «ءبيدىڭ ايتقانىن قۇل دا ايتادى، بىراق، اۋزىنىڭ دۋاسى جوق» دەگەن. تەك سەركەلەردىڭ ايتقانىنا عانا قۇلاق اسىپ، كوپشىلىكتىڭ پىكىرىن ەسكەرمەسەڭ قاتەلەسەسىڭ. سەن حالىقپەن، ەل ازاماتتارىمەن اقىلداسساڭ دەمەۋشى دە، قيىن ءىستىڭ شەشىمى دە تابىلادى، - دەيدى التىن بالىق.

- كەلەسى سۇراعىم: اكىمدىكتە وڭكەي ورىس تىلدىلەر. ورتالىق قازاقستان ەلىمىزدىڭ ورتالىعى بولا تۇرا، مۇنداعى شەنەۋنىكتەر قازاقشا سۇراساڭ، ورىسشا جاۋاپ بەرەدى. كەيبىرەۋى ءتىپتى، ەلباسىنىڭ ساياساتىنا قارسى ما دەپ ويلاپ قالاسىڭ، كوپشىلىگى ءالى دە مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنبەگەن. قازاقشا ءتىل قاتساڭ، ماڭگىرىپ تۇرادى. قازىرگى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ورەكپىپ تۇرعانىنا قاراماي، يدەولوگتاردىڭ وزدەرى دە قازاقتىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، ءداستۇرىن، تاريحىن، مادەنيەتىن بىلمەيدى. وسىلاردان قالاي قۇتىلامىن؟

- قازاقستاندا، مەملەكەتتىك ءتىل دەپ شۋلاعانمەن، ءمان بەرىپ جاتقان شەنەۋنىكتەردى كورىپ تۇرعانىم جوق. ءتۇبى ءتىل ءۇشىن حالىق اراسىندا ءدۇمپۋ بولۋى دا عاجاپ ەمەس. وسىناۋ ءدۇمپۋدىڭ الدىن الۋدىڭ دا ءتۇرلى جولدارى بار. ەڭ باستىسى شەنەۋنىكتەرگە ءوز سالاسىن، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن جاقسى بىلەتىندەي دارەجەگە جەتكىز ءارى كاسىبي مامانداردى كوتەرمەلە. ال، ءيىسالماستاردان بىرتىندەپ قۇتىلعانىڭ دۇرىس.

- ءوزىڭ التىن بالىقسىڭ. ەلدىڭ ىعىرىن شىعارماي، نەگە وسىلاردى باراتىن جەرىنە جىبەرمەيسىڭ؟

- ەرەكە، ءوزىڭ دە ءبىلىپ تۇرسىڭ. ءبارىڭنىڭ شاتىرىڭ ءبىر عوي، بەلگىلى. ال، سول  شاتىردىڭ استىندا قالاي بولىنەسىڭدەر - بىلمەيمىن... دەگەنمەن، مەن بۇل جاقتاعى پوشتابايلاردى بىقپىرت تيگەندەي قۋىپ شىعار ەدىم. بىراق، جوعارىداعى ويازدارعا شامام كەلمەيدى. ولار ۇلكەن كىسىنىڭ ىعىنا جاسىرىنعان.

- قاپ، ەكەۋمىزدىڭ دە شامامىز شامالى ەكەن-اۋ. (اكىم ىشىنەن): سەنى ۇستاپ العاندار، قۋىرىپ جەگىسى كەلەتىنى وسى ەكەن عوي. بىراق، سەنى قۋىرىپ جەسەم، ساياسي شيەلەنىستەردىڭ كەسىرىنەن ءىستى بولعان ابدىشەۆ پەن احمەتوۆتار سياقتى كۇيىپ كەتپەيمىن بە؟... وندا، باسقا تۇيتكىلدەردى قوزعاماي-اق قويايىن. اكىم بۇرىلىپ كەتىپ بارا جاتقاندا، التىن بالىق:

- اۋ، ەرەكە، توقتا! سەنىڭ نە ويلاپ بارا جاتقانىڭدى سەزىپ تۇرمىن. قاراعاندىنىڭ دامۋىنا ەڭبەك سىڭىرگەن ءۇش اكىم بار. ولار، كامالتين مۇحامەتجانوۆ، سەرىك احمەتوۆ، باۋىرجان ابدىشەۆ. ولارعا دەيىن دە، كەيىن دە ءوڭىردى باسقارعان اكىمدەردىڭ ىشىندە حالىقتى قان قاقساتقاندارى دا، جوعارىداعىلارعا ۇسىنىسىن جەتكىزبەك تۇگىلى، قاراماعىنداعىلارعا ءسوزى وتپەيتىندەرى دە بولدى. بىراق، وسى ۇشەۋى حالىقتىڭ ەسىندە قالدى. شوقتىعى بيىگى مۇحامەتجانوۆ پەن احمەتوۆ ەدى. بۇگىنگىدەي زامان قۇبىلىپ تۇرعاندا، وزدەرىنىڭ قالاۋىنا وراي، بيلىككە جاققاندار بيلىككە كەتتى. حالىققا جاققاندار، حالىقتىڭ ورتاسىندا قالدى. ءبىر قۇدايدان باسقا، ماڭگىلىك ەشتەڭە جوق. قىزمەت قولدىڭ كىرى، وسىنى ەسكەر.

- ال، حالىقشىل اكىمدەردىڭ ەشقانداي كىناسى جوق پا؟

(التىن بالىق ءسال كىدىرىپ، جامان ءسوز ايتىپ جىبەرۋدەن ساقتانىپ):

- قازىرگى قوعامدا كىناسىز ادام بار دەپ ويلايسىڭ با؟ قاراپايىم عانا وقۋعا ءتۇسىپ، ءبىتىرۋ ءۇشىن دە، جۇمىسقا تۇرىپ، سول جۇمىستان كىر جۇقتىرماي سىتىلىپ شىعۋ ءۇشىن دە پارا بەرۋ كەرەك. سوندا، وسىنداي قوعامدى باسقاراتىن ادام قالاي پاك بولادى؟ جەمقورلىق شەنەۋنىكتەردىڭ قانىنا ءسىڭىپ، قوعامدى جاپپاي جايلاپ كەتكەن. بالىق باسىنان ءشىرىپ جاتقان سوڭ، تومەندەگىلەر دە قارپىپ قالعىسى كەلەتىن شىعار. بۇل جۇيە وزىڭە دە تۇسىنىكتى...

- ءيا، تۇسىنىكتى. جارايدى، سەنىڭ ەشقانداي كومەگىڭ بولماسا مەن كەتە بەرەيىن، - دەپ اكىم بۇرىلا بەرگەندە، التىن بالىق:

- توقتا، ەندى كەزدەسەمىز بە، كەزدەسپەيمىز بە - بەلگىسىز. ەڭ باستىسىن ايتايىن. قازىرگى كەزەڭدە ءوز جاساعىڭدى جيناماي ەل باسقارۋ مۇمكىن ەمەس. سەنىمدى سەرىكتەرىڭ بولماسا، دالادا قالاسىڭ. ءار باسشى ءوز قۇراماسىن جيناعان. سەن دە جوعارىداعى كوكەلەرىڭنىڭ اۋزىن الىپ، ءوزىڭنىڭ جاقىندارىڭ مەن پىكىرلەستەرىڭدى ەمەس، وزىڭمەن كوزقاراستارى قاراما-قايشى بولسا دا، حالىققا جانى اشيتىن كاسىبي كادرلاردى جينا جانە جاس مامانداردى دايىندا. قاراعاندى قولىندا كوزىرى بار مىرزالاردىڭ وينايتىن ساياسي ويىن الاڭى ەمەس. سارىارقا – قاسيەتتى ءوڭىر، قاستەرلى ولكە. ول شىركىندەر وسىنى ءتۇسىنۋى ءتيىس. قاراعاندىعا كەلگەن، توقتار باتىردىڭ ءوزى (ت. اۋباكىروۆ)  تۋعان جەرىنە ءتاۋ ەتەدى، قالىڭ ەلگە تاعزىم جاسايدى. الايدا، مۇندا كەلىپ، جالپاق جۇرتتى مەنسىنبەي تۇراتىن شەرتيگەن شەنەۋنىكتەر قارا جەر تۇگىلى كوك ءجۇزىن شارلاعان باتىردان ارتىق ەمەس. ۇلى حالىقتان ءوزىن كىشىك ساناعان توقتاردان سول مىرزالار نەگە يماندىلىق پەن ىزگىلىكتى ۇيرەنبەيدى ەكەن؟! قاسيەتتى ولكەگە ءامىرىن جۇرگىزگىسى كەلەتىن وسىنداي ۇرى-قارىلاردان حالىقتى ساقتاپ – قورعا. ءسوزىمدى تۇزدىقتايتىن بولسام، قاراعاندى – قازاقستاننىڭ كىندىگى، يادروسى. رەپرەسسيا جىلدارى كارلاگقا قازاقستاننىڭ جارتى حالقى، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ اتاقتى دوكەيلەرىمەن جانە وزگە ەلدەردەن كەلگەن بوسقىندارمەن قوسىلىپ ءبارى سيىپ كەتكەن. اتالمىش لاگەرلەردىڭ ورتالىقتا نەگە قۇرىلعانىن تۇسىنەتىن شىعارسىڭ؟ رەسەي ورتالىقتاعى  ەسەيكارلاگ پەن الجير (اۆت. الجير - اقمولادا) ارقىلى بار قازاقتى ۋىسىندا ۇستادى. بۇل ايماقتاعى ءاربىر سالانىڭ ءوزى ءبىر وبلىسقا جۇك بولارلىق. قاراعاندىنى دۇرىس باسقارعان ادام، مەملەكەتتى دە باسقارا الادى. ورتالىق ءوڭىر ءوندىرىستى، بارلىق سالا دامىعان، ەلدىڭ ورتالىعىندا ورنالاسقاندىقتان، بىلىكتى ماماندار كوپ شىعادى. بيلىككە قازىر دە بارىپ جاتىر. سول جاستاردى ءوز حالقىن سۇيەتىن، پاتريوت قىلىپ قىلىپ تاربيەلە. جەمقورلاردى، جاعىمپازداردى بىردەن ماڭايىڭنان الاستا. ولار ەشكىمگە دە جاقسىلىق اكەلمەيدى. ءار ىسىڭە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراپ، قاراماعىڭداعىلارعا قاتال، ءارى ءادىل، حالىققا جايلى بول. تۇبىندە، وكىنبەيسىڭ» - دەگەن ەكەن. ءاربىر اڭىزدىڭ تۇبىندە اقيقات جاتاتىنى انىق. بۇل اڭگىمەنىڭ نەگە، قالاي تۋىنداعانىن بىلمەيمىن. ال، بۇل ەرتەگىنىڭ ومىردەگى شىندىعى مەن التىن بالىقتىڭ ەسكەرتۋى ورىندالا ما، جوق پا ونى ۋاقىت كورسەتەر.

جاڭابەك ناروۆ

Abai.kz